Alaş qozǧalysy jäne tarihi sana

Osydan 100 jyl būryn qazaq halqy ūlttyq täuelsızdık jolyndaǧy küresınde ejelgı Alaş ūǧy­myna qaita oralyp, ony bostandyq pen bırlık­tıŋ ūrany, «qazaq» sözınıŋ sinonimı etıp aldy.

Alaş qozǧalysy turaly Elbasy N.Ä.Nazarbaev bylai deidı: «Bız Qazaqstannyŋ bostandyǧy men täuelsızdıgı jolynda küresken azamattardy qūrmetteuımız kerek. «Alaş» qairatkerlerı patşanyŋ taqtan qūlauy qazaq halqyna aŋsap kütken bostandyqty äkeledı dep sengen edı. Bıraq olai bolmady. Ūlttyq ideia üşın adamdar ömırlerın qidy, bıraq olar täuelsızdıkke degen ūmtylysymyzdy odan ärmen küşeite tüstı. Būl baqytty künge jetu bügıngı ūrpaq enşısıne būiyrdy. «Alaş» amanaty – ol özımızdıŋ tarihi-mädeni bırlıgımızdı saqtau. «Alaş» amanaty kelısımdı saq­tau jäne nyǧaitu bolyp sanalady».
Olai bolatyn bolsa, Alaş ideiasy – Qazaqstan aza­mat­tary­nyŋ bırıgu ideiasy, bo­la­şaq damudyŋ aiqyn ba­ǧyty, ege­mendıgımızdı bekemdei tüsetın ūly jol.
Alaş qozǧalysy XX ǧasyrdyŋ basynda jaidan-jai paida bolǧan joq. Onyŋ tereŋ saiasi-ekonomikalyq jäne äleumettık negızderınıŋ paida bolu sebepterı bar.
Bırınşıden, ol kezde Qazaq­stan Resei imperiiasynyŋ ota­ry bolyp tolyqtai bekıdı. Patşa ükımetı Qazaqstan jerın memlekettık dep jariialap, şöbı jüigın eŋ şūraily jerlerın tartyp ala bastady. Mysaly, 1917 jyly qazaqtar 45 million desiatina eŋ şūraily jerlerınen aiyrylyp, qazaq jerıne 1,5 mln qara şekpender köşıp keldı. Būqara halyq azyp-toza bastady. Jataqtardyŋ sany köbeidı.
Ekınşıden, Resei imperiia­sy qazaqtardyŋ arasynda şoqyndyru saiasatyn kü­şeittı.
Üşınşıden, qazaqtar Mem­le­kettık Dumaǧa sailau qūqy­ǧynan aiyryldy. Eger de 1906-1907 jyldary qazaqtar Memlekettık Dumanyŋ 1 jäne 2-şaqyrylymyna jıberılse, keiın qandastarymyz osy qū­qyqtan tıpten aiyryldy.
Törtınşıden, qyzmet babynda qazaqtar eŋ tömengı satyda tūrdy. Olar auyl starşinalary men bolystar qyzmetıne taǧaiyndalu qūqyǧyna ǧana ie boldy.
Besınşıden, qazaq ejelgı salt-dästürınen aiyryla bastady. Biler soty öz küşın joidy.
Altynşydan, orystandyru saiasaty küş aldy. Tıptı meşıt-medreselerde de orys tılı oqytylatyn boldy. Jer-su attary orysşalana bastady. Qazaqşa bılmeitın tılmaştar köbeidı. Memlekettık mekemelerde qazaq tılı estılmei qaldy.
Jetınşıden, 1909 jyldan berı Reseidıŋ zaŋdary qazaqtardan üiı men mal qorasyn köşıp kele jatqan qara şekpenderge bere bastaldy.
Osynyŋ barlyǧy qazaqtyŋ ziialylaryn oilandyrmai, namysyna timei qoimady. Osy sebepterdıŋ arqasynda Orta Aziia halyqtarynyŋ ışınde eŋ myqty Alaş qozǧalysy düniege keldı.
Osy qozǧalystyŋ basty jäne tüpkı maqsaty ūltty azat­tyq jolǧa aparu, avtonomiia arqyly myŋjyldyq tarihy bar memlekettık dästürdı qai­taru boldy.
Alaş qozǧalysynyŋ qūra­myna toqtalatyn bolsaq, onda tapqa, topqa, ru, taipa, jüzge bölınu degen bolmady. Olar naǧyz ūlt janaşyrlary edı. Olar myŋjyldyq tarihy bar, qalyptasqan dala erkındık dästürın Batys demokratiiasymen ūştastyrudy oilady.
Alaş azamattary jergılıktı halyqtyŋ qūqyǧy men abyroiyn aiaqasty etuge jol bermeu, patşa äkımderınıŋ jügen­sızdıgıne tyiym salu, halyqtyŋ ana tılınde bılım aluyn ūiym­dastyru, qonystandyru saiasatyn toqtatu, tartyp alynǧan jerlerdı qazaqtarǧa qaitaru siiaqty talaptar da qoidy.
1917 jylǧy Aqpan töŋkerısı qazaq halqynyŋ aldyŋǧy qa­tardaǧy ūlt ziialylarynyŋ qyzmetın küşeite tüstı. Sol jylǧy jazda Orynborda öt­ken I jalpyqazaq sezınde «Alaş» ūlttyq saiasi partiiasy qūryldy.
Partiianyŋ negızgı köz­de­gen müddesı Resei federa­tivtı demokratiialyq respublika­synyŋ qūramynda qazaq avtonomiiasyn qūru bola­tyn. Dın memleketten bölın­dı. Sot aldynda barlyq azamat­­tar ūltyna, dınıne jäne qai äleumettık topqa jatqan­dyǧyna qaramastan teŋ boluy qajet boldy. Ūlttyq sot dästürlı biler sotyna negızdelıp jasaqtalatyn boldy. «Alaş» partiiasy öz aldyna jeke äsker qūruǧa, äleumettık jaǧynan naşar toptarǧa kömek körsetuge, bılımdı damytuǧa, agrarlyq, köşı-qon mäselelerın retteuge köŋıl böludı josparlady.
Būl partiianyŋ halyq arasynda bedelı myqty boldy. Osy partiianyŋ qyrǧyzdar arasynda da filialy boldy. Partiia qūryltaişylarynyŋ ­ara­syn­da naǧyz orys ziialylar da boldy. Mysaly, Grigorii Potanindy mındettı türde atap ötuge tura keledı.
«Alaş» partiiasynyŋ köş­bas­şylary jäne müşelerı 1917 jylǧy Qazan töŋkerısın qabyldamady. Olar tap küresın jäne proletariat diktaturasyna qarsylyq bıldırdı. Al bolşevikter ūlttyq memleket qūrylǧannan ǧana emes, türkı halyqtarynyŋ bırıgıp ketuınen seskendı.
1917 jylǧy jeltoqsan aiyndaǧy Orynborda ötken II jalpyqazaq sezınen keiın Alaş avtonomiiasy qūry­lyp, uaqytşa Halyq Keŋesı qūryldy, ol «Alaşorda» dep ataldy. Jergılıktı jerlerde sottar men qorǧanys küşterı qūryldy.
Älihan Bökeihandai Alaş kösemderı alaş ideiasyn jıktep, naqtylap, halyqqa jetkızıp berdı. Bırınşıden, «Qazaqtyŋ baiyrǧy jerın qaşan qazaqtar öz betınşe ǧylym men tehnikaǧa süienıp tolyq igermeiınşe, jer jeke menşıkke de, qonysta­nuşylarǧa da berılmeidı». Ol özınıŋ özektılıgın älı de joǧaltqan joq.
Ekınşı – «Jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyz­met etuı kerek».
Üşınşı – «Qazaq elı tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs». Ol oi Elbasynyŋ bügıngı naryq­tyq ekonomikadaǧy öndırıstı, innovasiiany damytudaǧy oilary däp-däl keledı.
Törtınşı – qazaq memle­ketınde memleket qūruşy ūlttyŋ tıl, dın, dıl üstemdıgı boluy kerek. Olai bolatyn bolsa, bügıngı bızdıŋ latyn tılıne qaituymyz, tarihty zerdeleu, qasiettı jerlerdı nasihattau – ǧasyrlar sabaqtastyǧy emes pe?!
Besınşı, tüpkı maqsat – japon­dyqtar tärızdı ǧylymǧa, ūlttyq salt-dästürge negızdelgen zaŋ­ǧa süiene otyryp, ūlttyq-de­mokratiialyq memleket qūru edı. Ol da Prezidentımız ūsynǧan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy emes pe?!
Salystyra qarasaŋyz, «Alaş» ideiasy bügıngı «Mäŋgılık el» ideia­symen ündesıp jäne ūşta­syp jatyr.
Alaşorda ükımetı qyzmetınıŋ 1918 jyldardan bastap 1920 jyldyŋ basyna deiın ärtürlı aimaqtarda qyzmetın jalǧastyrdy. Alaş avtonomiia­sy özınıŋ äsker qūramalaryn jasaqtai bastady. Alaş avto­nomiiasy Jaŋa Semei qala­synda uaqytşa bolsa da öz astanasyn qūrdy.
Şyndyǧynda, keŋes ökımetı qazaq avtonomiiasy turaly ideia­ny ılıp äkettı. Olar daladaǧy bilıktı bırtındep basyp alyp, qazaqtarǧa avtonomiia beremın dep uäde berıp, halyqtyŋ bırlıgıne ırıtkı saldy. Olar özderınıŋ äreketterın Alaş ziialylaryn quǧyn-sürgınge ūşyratumen, aidaumen, atu jazasyna kesumen aiaqtady. Saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraǧan 100 myŋ adamdy qūraǧan. Onyŋ törtten bır bölıgı atylǧan. Olar 1955 jyldardan bastap qana aqtala bastady.
Ahmet Baitūrsynūly aǧamyz bylai degen: «Basqadan kem bolmau üşın bız bılımdı, bai häm küştı boluymyz kerek. Bılımdı bolu üşın oqu kerek. Bai boluǧa käsıp kerek. Al küştı boluǧa bırlık kerek». Osy ūlaǧatty sözder özınıŋ özektılıgın älı de joǧaltqan joq.

Ziiabek QABYLDİNOV,
Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory