Astanadaǧy Ūlttyq muzeide Alaş qozǧalysy men Alaşorda ükımetınıŋ ǧasyrlyq mereitoiyna arnalǧan «Alaş – qazaqtyŋ ūlttyq tūtastyq ideiasy» atty halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Jiynǧa alys-jaqynnan jinalǧan alaştanuşy ǧalymdar men ziialy qauym ökılderı qatysyp, salmaqty oi, saliqaly sūhbat örbıttı.
Aituly şarany Ūlttyq muzei direktorynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Jäken Taimaǧambetov kırıspe sözben aşyp, jiynnyŋ Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasymen bır arnada özektesıp jatqanyn aityp, qatysuşylarǧa rizaşylyǧyn bıldırdı. Konferensiia plenarlyq mäjılısten keiın: «Alaş qozǧalysynyŋ tarihnamasy jäne mäselelerı», «Memlekettılık turaly alaş ideiasy» jäne «Alaş jäne ruhani jaŋǧyru ideiasy» degen üş seksiiaǧa bölınıp, ǧalymdar öz taqyryptary boiynşa baiandamalaryn oqydy.
Saltanatty şaranyŋ aşyluynda «Qasiettı Qazaqstan» ortalyǧynyŋ jetekşısı, belgılı ǧalym Berık Äbdıǧali alaştyŋ tarihy men tūlǧalary turaly parasatty oi örbıttı.
– Biyl respublikalyq deŋgeide alaştyŋ jüz jyldyǧyn atap ötıp jatyrmyz. Öte dūrys, bıraq būl ızgı ıs osy jylmen aiaqtalmau kerek dep oilaimyn. Alaş avtonomiiasy 1917 jyly 13 jeltoqsanda Orynborda jariialandy da, onyŋ negızgı qyzmetı 1918-1919 jyldary örbıdı. Sondyqtan aldaǧy jyly da būl şaralar jalǧasyp, ärbır azamat memleketke iek artpai, qal-qadırınşe öz ülesın qosu qajet. Älı de alaştyŋ aşylmaǧan qyrlary men tūlǧalary jetedı. Bıraq sony ındetıp zerttep jürgen tarihşylar az. Köbınese oǧan qalamgerler men jurnalister, tıl mamandary qyzyǧuşylyq tanytady. Äsırese, aimaqtardaǧy qazaq komitetın qūryp, sony basqarǧan azamattar men uezderdıŋ töraǧalary turaly ömırbaiandyq sipatpen şektelıp, olardyŋ qatparly bolmysy men qyzmetın aşudaǧy ırgelı zertteuler az, – dedı
«Qasiettı Qazaqstan» ortalyǧynyŋ jetekşısı.
Berık Äbdıǧali jiyn barysynda jaqsy bır jaŋalyǧyn jinalǧan qauymmen bölıstı. Üş-tört jyldan berı tabandap zerttep jürgen alaş äskerı turaly eŋbegı «Voisko Alaş» degen ataumen kıtap bolyp jaryqqa şyǧypty. Jiynda ǧalym osy eŋbekke engen, bylaiǧy köpşılık bıle bermeitın qūndy derekterge toqtaldy. Mäselen, onyŋ aituynşa, bırınşı düniejüzılık soǧysqa bar-joǧy 7-8 qazaq ofiserı qatysqan. Kolchak ükımetı kezınde «Alaş» degen atau alynyp tastalyp, ony «konnyi kirgizskii polki» dep aitqan. Al tūŋǧyş Alaş polkı – «pervyi konnyi kazahskii polki» dep atalǧan. Komandirı öte täjıribelı, kezınde Aiagözde Alaş jüzdıgın basqarǧan, Aqmola oblysynda tuǧan kazak Kols degen äskeri adam bolǧan eken. «Ekınşı alaş polkıne – Bırınşı düniejüzılık soǧysta podpolkovnik ataǧyn alǧan, jūrtşylyqqa esımı onşa tanys emes Samūratbekov degen ofiser taǧaiyndalady. Mūny nege alaş äskerı dep atady? Öitkenı ol äsker alaşordanyŋ basynda otyrǧan azamattarmen kelıssöz arqyly qūrylǧan äsker boldy. Ataman Annenkov Ombydan kelıp, öz diviziiasyn qūrady. Sol kezde ol Semeidegı Alaş ziialylarymen kezdesıp, Alaş polkın bölek jasaqtaǧan. Toqtamysov basqarǧan Kazahskii-partizanskii polk osylai qūrylǧan edı» dedı zerdelı zertteuşı.
Al Memlekettık tarih institutynyŋ direktory, tarihşy-ǧalym Bürkıtbai Aiaǧan Keŋes ükımetın qūrǧan kösemderdıŋ qaltarys-būltarys jaqtaryn äŋgımeledı. Ol öz sözınde, Lenin, Stalin, Molotov jäne taǧy basqa qyp-qyzyl bolşevikterdıŋ zaŋǧa ǧana emes, ūǧymǧa syimaityn ärketterın, olardyŋ jūrşylyqqa şyn esımderımen emes, laqap atpen el basqaryp, halyqty qandai küige tüsırgenın baiandady.
Qazaq innovasiialyq gumanitarlyq-zaŋ universitetınıŋ, Alaştanu ǧylymi-zertteu ortalyǧynyŋ direktory Tūrdyǧūl Şaŋbai bolsa, «Alaş filosofiiasynyŋ üş anyǧy» taqyrybyndaǧy baiandamasynda, alaş alyptary ūsynǧan saiasi qūndylyqtardyŋ bolmysy qandai degen saualǧa jauap ızdedı. Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Amantai Şärıp: «Alaş» atauy qaidan şyqty, oǧan XX ǧasyr basyndaǧy qazaq qairatkerlerı «alaş» sözınıŋ tabiǧatyn anyqtauǧa talap qylyp, ony köbıne ūlt tarihymen ūştastyruǧa tyrysqanyn jetkızdı. Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Türk, qyrǧyz-qazaq häm handar» şejıresınen derek keltırıp söiledı.
Şara soŋynda konferensiianyŋ qarary qabyldanyp, aitylǧan oi-pıkırler eskerılıp, ūsynystar engızıldı. Ūlttyq muzei qyzmetkerlerı keluşılerge alaş qairatkerlerı tūtynǧan zattar men kıtaptary qoiylǧan körme ūiymdastyrdy. Tüiıp aitqanda, baiaǧy babalarymyzdan qalǧan «Alaş alaş bolǧanda» degen naqyl sözdıŋ bairaǧy jelbıregen kün boldy.
Azamat Esenjol
