Biyl – Alaş partiiasy men Alaşorda ūlttyq ükımetınıŋ 100 jyldyq mereitoiy. Ūlt tarihynda orasan orny bar aituly datany nazardan tys qaldyrmai, joǧary deŋgeide atap ötu paryz bolsa kerek. Öitkenı bızdıŋ bügıngı Täuelsız el bolyp otyruymyz däl osy alaş arystarynyŋ armany emes pe edı? Endeşe, alaştyŋ 100 jyldyq mereitoiyn nazardan tys qaldyruǧa äste bolmaidy.
1917 jyl qazaq tarihy üşın ǧalamat jyl boldy. Öitkenı Kenesary han qaitys (1847 jyl) bolǧannan keiın 70 jyl ötken soŋ Alaş respublikasy qūryldy. Ekı jyl, üş ai täuelsız el bolyp tūrǧan memleket 1920 jyly Keŋes ökımetın moiyndauǧa mäjbür boldy. Bıraq däl osy alaş arystary endı bır 70 jyldan keiın, iaǧni, 1991 jyly Qazaq elınıŋ Täuelsız el boluyna negız qalap kettı. Osy rette sandardyŋ siqyryna erekşe nazar audaryp ötken jön siiaqty. Sebebı Älihan Bökeihan Alaşorda ükımetınıŋ tızgının ūstaǧanda 51 jasta bolsa, al Elbasy 50 jasynda Täuelsız Qazaq elınıŋ basşysy atandy.
ÄZERBAIJANNAN NEGE ÜLGI ALMAIMYZ?
Alaş arystaryna qandai qūrmet körsetu kerek degen sūraq qoiylǧan kezde ärkım ärtürlı ūsynys aitady. Mäselen, eskertkış ornatudan bastap, derektı jäne körkem film tüsıru kerek degenge deiıngı ūsynys-tılekter ortaǧa salynady. Sondai-aq, mektep pen köşege alaş arystarynyŋ atyn beru turaly bastama köpten berı köterılıp jür. Mūnyŋ bärı – negızdı ūsynystar. Alaida alaş arystaryna būdan da joǧary deŋgeide qūrmet körsetuge bola ma? Mysaly, äzerbaijan men armiandar 1918 jyldyŋ 28 mamyr künı özderınıŋ täuelsızdıgın jariialap, Resei imperiiasynan ırgesın bölıp şyqqan bolatyn. Osy aituly datanyŋ qūrmetıne orai qos memleket 28 mamyr künın Respublika künı retınde atap ötıp jür.
– Äzerbaijandar men armiandardyŋ 28 mamyrdy Respublika künı retınde atap ötuı tarihi tūrǧydan alǧanda, negızdı jäne dūrys bolyp sanalady. Öitkenı olar bügıngı Täuelsız eldı 1918 jyly qūrylǧan memlekettıŋ tarihi jalǧasy retınde baǧalap otyr. Bız de äzerbaijandar men armiandar siiaqty 13 jeltoqsandy Respublika künı retınde atap ötuımız kerek edı. Sebebı 1917 jylǧy 5-13 jeltoqsan aralyǧynda Orynborda II-jalpyqazaq qūryltaiy ötıp, Alaşorda memleketı jariialandy. Al 1991 jyly qūrylǧan täuelsız Qazaq memleketı 99 jyl būryn jariialanǧan Alaşorda memleketınıŋ tarihi jalǧasy bolyp sanalady, 1991 jyly Täuelsızdık bızge aspannan salbyrap tüsken joq, – deidı Mämbet Qoigeldı.
Şyny kerek, qazır jastar tügıl, bızdıŋ orta, aǧa buynnyŋ özı Alaşorda memleketın qoǧamdyq ūiym, ary ketse, qoǧamdyq qozǧalys retınde ǧana baǧalap jür. Alaida Älihan Bökeihan Alaşorda ükımetınıŋ premer-ministrı boldy. Būl degenıŋız, Alaşorda memleketınıŋ öz tızgını öz qolynda bolǧanyn bıldıredı.
ALAŞ ALLEIаSYN AŞU KEREK
Al alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai elımızdıŋ är aimaǧynda alaş alleiasyn aşu kerek degen pıkırde. Mysaly, qazırgı elımızdıŋ astanasynan bastap, Alaştyŋ alǧaşqy astanasy bolǧan Orynbor men Semeige deiın «Alaş alleiasyn» aşuǧa bolady.
– Öitkenı däl osyndai «Alaş alleiasy» Batys jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblystarynyŋ audandarynda bar. Audan ortalyǧynda aşylǧan osyndai keşenderdıŋ Astanada salynbauy tıptı ersı. Sondai-aq, alaş arystarynyŋ ärqaisysynyŋ eŋbekterın jinastyryp, «Alaşorda» köptomdyǧy qūrastyryluy qajet. Alaşorda memleketınıŋ 100 jyldyǧyna orai alaş arystarynyŋ 100 tomdyǧyn şyǧarsaq, nūr üstıne nūr bolar edı. Būl alaş qairatkerlerıne jasalynǧan eŋ ülken syilyq bolar edı. Sonymen qatar Alaşorda kıtaphanasyn aşyp, ony kerek-jaraqtarmen qamtamasyz etsek deimın, – deidı Tūrsyn Jūrtbai.
Sondai-aq, ol alaş arystaryna Astanada, Semeide, Qyzylordada, Mäskeude, Ombyda, Peterborda, Orynborda, Saratovta eskertkışter qoiylyp, köşe attary berıluı tiıs degen pıkırde. Öitkenı Älihan Bökeihan bastaǧan alaş arystarynyŋ atalǧan qalalarda ızderı sairap jatyr.
– Bıreu bıler, bıreu bılmes, Semeide Älihan Bökeihan tūrǧan üi bar. Atalǧan ǧimaratta arnaiy mūrajai jasasaq jön bolar edı. Öitkenı ol üide tek Älihan Bökeihan ǧana emes, sonymen qatar Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Mūhtar Äuezov syndy, taǧy da basqa alaş qairatkerlerı tūrǧan bolatyn, – deidı alaştanuşy.
Aitpaqşy, juyrda Mämbet Qoigeldı Alaş mūrajaiyn aşu üşın öz qaltasynan 300 myŋ teŋge beretının aitqan edı. Qazırgı taŋda arnaiy esep-şot aşylyp, qarjy jinalyp jatyr. Tarihşynyŋ aituynşa, ükımetke qarap jaltaqtai bermei, ärbır azamat alaş toiyna atsalysuy kerek.
100 JYLDYQQA 100 TELESERİAL TÜSIRSEK
Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Dihan Qamzabekūly alaşorda mereitoiynyŋ memlekettık maŋyzy bar mereke, sondyqtan da ol jalpyūlttyq deŋgeide atalyp ötılu kerek degen pıkırde.
– Negızı, mereitoidyŋ män-maŋyzyn halyqqa jete tüsındıru üşın alaşty būqaralyq aqparat qūraldary keŋ kölemde nasihattauy tiıs. Mäselen, konferensiialardan bölek derektı jäne körkem filmder tüsırılse qandai tamaşa bolar edı. Tıptı, alaş tarihyn qamtityn 100 jyldyqqa 100 seriialy teletoptama tüsırılse, nūr üstıne nūr bolar edı. Şynyn aitqanda, osy uaqytqa deiın Älihan Bökeihanǧa jetkılıktı deŋgeide köŋıl bölgen joqpyz. Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru maqsatynda Astana ne bolmasa Almatydaǧy ülken universitetke Älekeŋnıŋ atyn beru kerek, – deidı alaştanuşy.
İä, Alaştyŋ 100 jyldyǧyna orai būdan da basqa qyruar şarua jasauǧa bolady. Alaida äzırge auyz toltyryp aitatyndai jaǧymdy jaŋalyq bolmai tūr. Jyl basynda būrynǧy vise-premer İmanǧali Tasmaǧambetov Almatydaǧy Ahmet Baitūrsynūly mūrajaiyna baryp, alaştyŋ 100 jyldyǧy joǧary deŋgeide atalyp ötıledı dep mälımdegen bolatyn. Ol kısı Mäskeuge auysqanymen, Ükımet ornynda ǧoi. Ūltyn süigen arystar joǧary deŋgeide ūlyqtalady degen senımdemız.
Serık QŪDAIBERGENŪLY
