Alaştyŋ armany üşın ǧūmyryn qiǧan

Maǧjantanudyŋ ūzyn köşınıŋ basynda Alaş kösemı Älihan Bökeihan tūrǧanyn aitu – paryz. «Osyndai aqyny bar, bır jerde tıze qosyp otyrǧan bes million qazaqtyŋ tılı qalai joq bolady» dep tebırengende «osyndai aqyny Maǧjan» 20 jasta ǧana eken-au! Būl 1913 jyly bolatyn. Maǧjannyŋ ūstazy – Mırjaqyp Dulatov. Maǧjan «Oian, qazaqty» qoljazba küiınde körgen. Osy Qyzyljarda tuǧan tūŋǧyş qazaq romany «Baqytsyz Jamaldyŋ» jaryqqa keluıne de talantty şäkırt Maǧjan kuä.

Maǧjannyŋ şy­ǧar­maşylyq ömır­baiany­nyŋ da tolyq, şyn ǧylymi tūrǧyda jasalatyn künı de alys emes şyǧar. Smaǧūl Säduaqasov aityp, el auzynda qanatty sözge ainalǧan: «Maǧjan – qazaq jastary oi-sanasynyŋ ämırşısı» degen baǧanyŋ tüp-tamyry, 1918 jyldyŋ jazynda jazylyp, «Jas azamat» gazetınıŋ üşınşı sanynda basylyp şyqqan  «Men jastarǧa senemın!» öleŋınde jatyr. Sonda Maǧjan özı neşe jasta? Jiyrma beske tolmaǧan!

Ülken tebırenıspen, jan tolqynynyŋ quatynan tuǧan būl joldar qazır de, būdan bylai da «Men qazaq ūlanymyn!» degen ärbır jastyŋ jüregıne jol tauyp, buyr­qanǧan qūlşynys tuǧyzaryna söz joq. Änūran, şaqyru, dabyl sipatynda qaita-qaita «Men jastarǧa senemın!» dep kelıp otyratyn tegeurındı şumaqtar kökıregınde säl ǧana şoǧy bar jas sanany jalyndatatyn aryny küştı körık edı.

Maǧjan ömırınıŋ asa bır şie­lenıstı kezeŋı 1922 jyly-aq kommunist, keiın jazuşy jerlesı Sabyr Şaripovtyŋ jala jabuynan bastaldy. Qyzyljarda şyǧatyn «Mir truda» gazetıne «Ribas» (terıs oqysaŋyz – Sabir. -Z.T.) degen bürkeme atpen 1922 jyldyŋ 9 tamyzynda jariialaǧan «Alaşordinsam net mesta v sovetah» maqalasynda «M.Jūmabaev, J.Tıleulin, Quanyşev… Alaşorda müşelerı, bolşevikterdı öltırgen jaular» degen negızsız aiyp taqty. Gazettıŋ kelesı sanynda «avtordyŋ jalasyna qarsy» J.Tıleulin jauap hat jazdy. Būl künderı Maǧjan Qyzyljardan attanyp ketken edı. Sergeldeŋ osylai bastalǧan.

«Jau» degen – jaudyŋ jalasy,

Ädıl bolsaŋ, ömırımdı

Aqtaryp ädıl qaraşy.

Otyz jyl ömır boiynda,

Jazǧanymdy jaiyp sap,

Ekı jar ǧyp sanaşy, – degen joldar qaǧazǧa sol kezde tüsken. Maǧjannyŋ jazyǧy – jaŋa ǧasyr­dyŋ kök jiegınen zor aqyndyq quatpen jarq etıp körınuı edı. Maǧjan tūrǧanda, onyŋ öleŋı el qūlaǧynda jürgende aqynmyn dep, öleŋ jazamyn dep qaǧaz şimailau ärkımge oŋai bolmaǧan. Būl aqynnyŋ mysy özge öleŋşılerdı basyp kettı, önerdıŋ töresı – ūly märtebelı poeziia törıne Maǧjandy attap qana ötuge bolatyn edı, aqyndyqtyŋ därejesın Maǧjannan asyru kerek edı.

Mıne, jala qaidan, jalaqorlar kım? Jauabyn osy sebepten ızdeŋızder! Stalin de emes, kompartiia da emes, öz qazaǧymyz, öz aqyndarymyz, dälırek aitqanda. Älı pısıp-jetıle qoimaǧan, aiǧaişyl, jalaŋqylyş baqqūmar, saiasi dümbılez aqynsymaqtar. Ol ūltşyl edı. Onysyna jazyqty da emes. Sebebı Ahmet Baitūrsynov aitqandai: «Qūl bolǧan halyqtan tuyp, qūldyqtyŋ qorlyq-zorlyǧyn körıp otyryp, qazaq qalam qairatkerlerı qalamyn ūltynyŋ auyryn jeŋıldetu, auruyn azaitu jolyna jūmsamasqa mümkın emes». Älbette, közı jaŋa aşylyp kele jatqan qazaq ziialylary, solardyŋ ışınde, mysaly, Maǧjan Jūmabaiūly siiaqty daryn ielerı, estiiarlary: syry beimälım, şyn-ötırıgı kümändı «proletariat diktaturasyn» aiaq-qolyn köterıp qoldauy kerek pe edı? Qūldyqtan jaŋa bosaǧan qazaq halqynyŋ mūŋyn joqtauy kerek pe edı? Bügıngı ūrpaqqa bız osyny aşyp tüsındıruımız kerek.

Maǧjan öz halqynyŋ el bolyp, erkın damuyn aŋsady. Onyŋ şyǧarmalarynyŋ sara taqyryby – qazaq ūltynyŋ müddesı, jyrlaǧany – qazaq mūŋy. Ol būl taqyrypty jyrlap qana qoiǧan joq, bükıl daryny men önerın salyp, sol täuelsızdık üşın kürestı. Tuǧan halqynyŋ bostandyqqa şyǧu jolyn körsetpek edı, sol joldan özın tapty. Sol üşın mert boldy. «Oian, qazaq!» dep jar salǧan ūstazy Mırjaqyp Dulatovqa ün qosty.

Al bilıkke Keŋes ökımetı kelıp, Alaş kösemderınıŋ arqasynda Qazaqstan avtonomiialy respublika därejesınde otau tıkkende: «Alaş elınıŋ bostandyǧy eşbır uaqyt Alaş myrzasynyŋ iaki bırlı-jarym «joldastyŋ»  bostandyǧy emes. Bostandyq – eldıkı! Avtonomiia – eldıkı! – dep jar saldy.

«Avtonomiia jolynda – maldy, basty qūrban qyldym, – dep qazaq oqyǧandarynyŋ qaisynyŋ bolsa da aituǧa haqysy joq…» degenı aşy bolsa da şyndyq edı. «Aiazdy künı ainalǧan, /Būltty künı tolǧanǧan, /Qūryǧyn naizadai taianǧan, Qu tolaǧai jastanǧan» /Er qazaqtyŋ avtonomiiasy, būl!» dep sonau 1921 jyldyŋ qaŋtarynda jar salǧan Maǧjan bolatyn. Mıne, osyny aituymyz kerek bügıngı ūrpaqqa.

Jäne sol jaŋa ükımet, «Avtonomiia kımdıkı?» degen sūraqqa jauap berıp: «Būl avtonomiia –senıkı emes, menıkı» degen ūnamsyz sözderdı älı estuge bolady. Keşe, 17-18-19 jyldarda «avtonomiia» dep, atqa mıngen azamattardyŋ bırazy qazır avtonomiiaǧa ümıtsız, salqyn qaraidy. Kırıskısı kelmeidı. «Tılegenıŋ osy emes pe, nege kırıspeisıŋ?» deseŋ, «Būl – bızdıkı emes, «joldastıkı» (sauaty az «kommunist-belsendı» degen maǧynada. -Z.T.) degendei. Qazırgı haldıŋ qojasy keibır joldasqa jolyqsaŋ: «Avtonomiia – menıkı, men bolmaǧan kısı aulaq jürsın» degendei. Mūnyŋ aty – ūǧyspau, ūqpau ǧoi».

Iаǧni, Maǧjan keibır şolaq belsendıler siiaqty avtonomiia körpesın özıne tartpai, būl avtonomiianyŋ taǧdyry ūlt taǧdyrymen, bırneşe ǧasyr ezgıde bolǧan qalyŋ qazaqtyŋ taǧdyrymen bailanys­ty dep esepteidı. Sondyqtan:  «Alaş elınıŋ bostandyǧy eşbır uaqyt alaş myrzasynyŋ, iaki bırlı-jarym «joldastyŋ» bostandyǧy emes. Bostandyq – eldıkı! Avtonomiia – eldıkı! Avtonomiia jolynda maldy, basty qūrban qyldym dep, qazaq oqyǧandarynyŋ qaisysynyŋ bolsa da aituǧa qaqy joq!» dep qatty aituǧa mäjbür bolǧan. Ülken de, kışı de özınıŋ boi quaty men oi quatyn qazaq memlekettıgın nyǧaituǧa jūmsauy qajettıgın jan-jüregımen sezıngen küresker ǧana osylai jaza alady.

Ahmet Baitūrsynov kezınde ükımet basyndaǧy bolşevikterdıŋ kösemı V.Leninge arnaiy hat jazyp, qazaq dalasyndaǧy saiasi jaǧdaidy tüsındırmek bolǧany mälım:

«…Qazırgı uaqytta kez kelgen adam özın kommunist dep ataidy. Olarǧa üŋılıp qaramaiynşa, keremettıŋ küşımen bärı kommunisterge ainalǧan eken dep oilaisyŋ. Bıraq, keremet tek ertegılerde bolady, al päni jalǧanda ondai bolmaidy». Sondyqtan Ahaŋ: «Qazaq ölkesın basqaruǧa aty ǧana kommunist emes, naǧyz ideialyq kommunister men halyq senımıne ie bolǧan ūlt ziialylarynan şyqqan, synnan ötken ideialyq qyzmetkerler qoiylsyn…» dep köregendıkpen boljady. Bıraq, ūlt ūstazynyŋ ūsynysy qabyldanbady, «taby bölek» ziialylyrdy qūrtu nauqany jalǧasa berdı…

Maǧjan aqynnyŋ Mäskeude, oquda jürgen kezı turaly bır äŋgımede: «Bızde (kompartiianyŋ ortalyq komitetınde.-Z.T.) Maǧjan Jūmabaev degen aqyn jūmys ısteidı» dep 1925 jyly Stalinnıŋ öz auzynan estıgenın Säbit Mūqanov aitqan. Osy bır auyz sözdıŋ aqiqatyna jetıp, Maǧjan Kremlde, Ortalyq Komitette jūmys ıstegen be? Nemese kommunistık universitette oqytuşy-lektor bolyp jūmys ıstep, jalaqy alǧan Maǧjan Jūmabaevtyŋ Lenin eŋbekterın orysşadan qazaqşaǧa audarǧany ras. Basqa qyzmetı turaly ne bılemız degen mäselenı baiyptap tekserıp, aqynnyŋ ömır-derekterıne qosqanda, esıl er tırı qalar ma edı, qaiter edı?! Boljau qiyn…

«Maǧjan Jūmabai nege aqtalmaidy?» dep ızdeu salǧan äielı Zyliqa Keŋes patşasy Hruşevke hat jazdy; qart kommunist, Äşımbek Bektasov qariia Mäskeu men  joǧary partiia mekemelerıne, partiia sezderıne ötınış joldady, sol üşın zeinette jürgen kommunistke qataŋ sögıs berıldı; Qairolla Mahmudov, Beisenbai Kenjebaev, Temırǧali Nūrtazin syndy professorlar, Tahaui Aqtanov, Änuar Älımjanov, İvan Şuhov, Aleksandr Jovtis siiaqty jazuşylar KazGU-de arnaiy jinalys ötkızıp, qasqaiyp otyryp, «Maǧjan aqtalsyn!» dep qauly qabyldap, Ortalyq komitetke joldady. Ülken qairatker Iliias Omarov Maǧjandy qoldaǧany üşın özınıŋ tuǧan partiiasynan taiaq jedı. Būl faktıge belgılı qairatker Asanbai Asqarov kuälık etedı.

Qauıpsızdık komitetıne Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ atynan, sol kezdegı hatşysy Äbdıldä Täjıbaev qol qoiyp, qaǧaz tüsırdı. Osy qūjatqa tabynyp, KGB tergeuşısı – Mūqaev, 1938 jyly atylyp ketken Maǧjan aqynnyŋ   şet  eldıŋ, japonnyŋ barlau qyzmetımen  bailanysy turaly aiyp bekıtılmese de, ädebi mūrasy turaly 1960 jylǧy 11 mausym künı mynadai qiianatty qorytyndy jasady. Maǧjan mūrasy taǧy 28 jyl tūnşyqty, esımın atauǧa tyiym salyndy.

«Osy ıs boiynşa Qazaqstan Jazuşylar Odaǧy: «…onyŋ aqyndyq mūrasy, tūtas alǧanda, ideialyq ūstanymy jaǧynan ūlt­şyl-burjuziiaşyl, olai bolsa, kontrrevoliusiialyq sipatta… Jūmabaev ädebiet ölkesıne naǧyz dekadentşıl, qazaqtyŋ jas burjua­ziiasynyŋ ideology bolyp keldı…» Jazuşylar Odaǧynan osy qaǧaz jazylǧannan keiın, bas-aiaǧy 16 kün degende, Maǧjandy Sovet soty sonda da aqtady. (Jazyqsyz dep aqtaǧan Qazaqstan Respublikasyndaǧy sot organy emes, 1960 jylǧy 29 mausymda,Türkıstan äskeri okrugınıŋ prokurory ­Pastrevichtıŋ narazylyǧy negızınde, äskeri tribunaldyŋ 8 tamyzdaǧy şeşımımen aqtalǧan.-Z.T.) Aqtalǧan sebebı: «Būryn taǧylǧan aiyp boiynşa (1930 jylǧy.-Z.T.) jazasyn tolyq ötegen, odan basqa jaza taǧaiyndaityn negız joq, «japon şpiony boldym degenı jalǧan, sovet qūjattarynda ondai derek joq» eken.

Zaŋdy türde aqtalǧanyna qaramastan, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ biurosyna 1968 jyly (mäjılıstı ekınşı hatşy V.Titov jürgızgen) sonda da Maǧjannyŋ esımın atauǧa tyiym salyndy, sebebı «sot jüzınde aqtalǧanymen, moraldyq tūrǧyda (!) aqtalmapty. Kım aqtamapty? Jazuşylar Odaǧy ma? Qazaq halqy ma? Aty atalmai, jaryq düniege köterılıp kele jatqan basynan teuıp, qairan bozdaq körge qaita kömıldı.

«Literaturnaia gazetanyŋ» Qazaqstandaǧy menşıktı tılşısı Änuar Älımjanovtyŋ Maǧjan Jūmabaidyŋ 70 jyldyǧyna arnap 1963 jazǧan maqalasyn jäne orysşaǧa audarylǧan ekı öleŋınıŋ qoljazbasyn Mäskeudegı arhivten taptyq. «Qalai da bastyra körıŋızder, Maǧjan Jūmabaevty bükıl türkı tıldes respublikalar qūrmetteidı, gazetımızdıŋ taralymy köbeiedı» dep avtordyŋ jalyna jazǧan haty da jatyr.

1982 jylǧy qazanda «Bılım jäne eŋbek» jurnaly Qoilybai baqsy turaly aŋyzdy alǧysöz jazyp jariialaǧany üşın Alaş­orda qairatkerı «M.Jūmabaevty därıptedı» dep redaktor Beibıt Qoişybaevqa qylmysqa bergısız jala jabyldy. Ärıptesterı: «Bızdıŋ partiia üşın Jūmabaev aqtalmaǧan. Jäne būl alaşordaşy eşqaşanda aqtalmaidy» dep kesımdı ükım şyǧarǧanyna kuä boldyq. Beibıt qūrdasymyz ädılet ızdep, ­D.A.Qonaevqa şaǧyndy. 1983 jyly 27 aqpanda Sovet Odaǧynyŋ bırınşı basşysy Iý.V.Andropovtyŋ atyna jazǧan hatyna ekı ret jazyqsyz qudalanyp, atu jazasyna kesılgen Maǧjan aqynnyŋ taǧdyryn arqau etedı. Hatta mynadai sözder bar edı:

«V 1960 g. ego reabilitirovali. M.Jumabaeva schitaiut poeticheskim mostom mejdu Abaem i sovremennoi sovetskoi kazahskoi poeziei. Tem ne menee, tvorchestvo M.Jumabaeva nahoditsia pod fakticheskim zapretom. A s vysot segodniaşnego dnia mojno i nado zapolnit probel v istorii kazahskoi literatury, vernut nezaslujenno zabytye imena i ne dat povoda krivotolkam, – k etim mysliam natalkivaiut polojeniia o vnimatelnom otnoşenii k nasionalnoi kulture, vyskazannye Vami, Iýrii Vladimirovich, v doklade «Şestdesiat let SSSR».

Sovet memleketınıŋ basşylyǧyna Mihail Gorbachev kelıp, tarihi özgerıster bolmasa, Maǧjan da, basqa da aqtalmas edı, ondai küş qazaqtyŋ qolynda joq edı. Zaman sondai bolǧan, zamannyŋ zūlmatyna qarsy şyǧyp, kemın toltyryp, joǧyn ızdeuşıler de bolǧan. Mūny da jastar bıluı kerek-aq.

Aqyry Maǧjan atamyz aramyz­ǧa oraldy, onyŋ şyǧarmalary – Täuelsız Qazaq elınıŋ aŋsaǧan armanyndai ūrpaqtarynyŋ auzynda.

Maǧjannyŋ esımın aqtap alu üşın küreskenderdıŋ erlıgı turaly bıraz mysal keltırdım. Jastar bılsın, elıkteuge, ūqsauǧa tūrarlyq atalaryŋ bolǧan, qazır de bar. Şyndyq, ädıldık üşın jan pida bolsa, armanyŋ joq.  Ūrpaǧyŋ ūmytpaidy. Mūndai közsız ısterdı erlık deidı. Al erlık jasau üşın soǧys keregı joq, ädılet üşın kürestıŋ ärbır mysaly erlıkke bergısız.

Zarqyn TAIŞYBAI,

M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan universitetınıŋ professory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı