Alaştyŋ ūstazy

Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 150 jyldyǧyna orai atqaryluy tiıs özektı mäseleler turaly oi-tolǧam häm ūsynystar

Ahmet Baitūrsynūly! Ardaqty da aiauly esımdı būl künı bılmeitınder neken-saiaq bolar-au. ­Öitkenı ūlttyǧymyzdyŋ aiǧaǧy – tuǧan tıl ­turaly söilesek, Ahmettıŋ ardaqty esımı ­qatar aitylady. Ony aitpasqa qūqymyz da joq. ­Sebebı qazaqtyŋ ana tılıne ǧylymi jüiede türen salyp, negızdeuşı – Ahmet!

Tızbelep köreiıkşı. Bırınşıden, HH ǧasyr basynda jetılgen jūrt tılınıŋ jetegınde adasqan Alaştyŋ älıpbiı men älıppe­sın ūlttyq bolmysqa la­iyqtap türledı, tüzıp berdı. Dälel – 1912 jyly Orynborda jaryq körgen «Oqu qūraly» qazaqşa älıppe kıtaby. Osy älıppe jüiesımen älı künge sauatymyzdy aşyp kelemız. Ekınşıden, jūrtymyz orys patşalyǧyna bodan bolyp tūrǧanda «qyrǧyz» atanǧan elıne «qazaq» degen töl atauyn qaitardy. Dälel – Orynborda 1913-1918 jyldary jariialanǧan «Qazaq» gazetı arqyly jüzege asyrǧanyn mūqym el bıledı. Üşınşıden, Qazan töŋkerısımen kelgen «Jer jüzınıŋ eŋbekşılerı, bırıgıŋder!» deitūǧyn beinetqorlar kösemı Leninnıŋ būqaraǧa beretın teŋdıgı kezınde ūltyna derbes el bolu üşın şekarasy anyqtalǧan avtonomiia äperdı. Dälel – Orynbordyŋ 1920-1924 jyldary qazaq elınıŋ ruh köterer ordabasy boluy. Ökınıştısı, būl ruhani orda özgenıŋ enşısınde kettı, dese de būdan bügıngı ūrpaq sabaq aluymyz qajet. Aldaǧy uaqytta ata-babadan qalǧan kielı jerımızdı bolaşaq ūrpaq üşın közımızdıŋ qaraşyǧyndai saqtau­ǧa müddelımız. Tıze berseŋ, ūlt aldynda tarihi ısterı taudai teŋdessız tūlǧa, kemel er – ol Ahmet Baitūrsynūly! HH ǧasyr basynda el müddesı üşın küresken tūlǧany zamandastary «Qazaq halqynyŋ kösemı», «Ūlttyŋ ar-ojdany» dep ūlyqtap, esımın tura atamai, «Alaştyŋ Ahaŋy» dep därıptegen. Bız şe?!

Aǧartuşy-küreskerdıŋ esımın jyldar boiy aitqyzbaǧan keŋestık jüie bır uaqyttary özı dattaǧan tūlǧany 1988 jyly qaraşanyŋ 4-ı künı özı resmi aqtady. On bes respublikany iırıp, «öz degenın» ıstetken Keŋes Odaǧy kelmeske kettı… «Dünie – kezek» degen babalar naqyly aqiqatqa ainaldy. Ūlt jūmysyn arymen atqarǧan Ahmettei danadan qalǧan mol mūra artyndaǧy elıne yrzyq bolǧanyn uaqyt özı ekşep, tarih tarazy bolǧanyn közımız kördı. Qazaqqa ǧana emes, bükıl türkı elınıŋ maqtanyşyna ainalǧan Ahmet Baitūrsynūlynyŋ mūrasyna tanymdyq tūrǧydan zertteu jürgızu – ūlt tılıne märtebe alǧan tarihi kezeŋ – 1989 jylmen tūspa-tūs keldı. Būl kezdeisoq emes, ǧajap ündestık edı. Ūlt jerı men el derbestıgı, tılı men tını, dını men dılı üşın «malym – janymnyŋ, janym – arymnyŋ sadaǧasy» degen esıl er halqymen qaita qauyşqanyna 34 jyl boldy. Elımızdıŋ derbestıgımen bırge Ahmettıŋ ekınşı, mäŋgılık ömırı tarih şejıresıne jazylǧanmen, ǧūlamaǧa laiyqty qūrmettı körsetıp ülgermedık… Sol kemşılıkterdıŋ ornyn tūlǧanyŋ biyl atalatyn 150 jyldyǧy qarsaŋynda tügendeu – perzenttık paryzymyz. Osydan bır ǧasyr būryn ūlt ūstazynyŋ 50 jyldyq mereitoiynda ruhtas zamandasy Mūhtar Äuezov: «…qan jylaǧan qazaq balasyna ıstegen eŋbegı, öner-bılım, saiasat jolyndaǧy qajymaǧan qairatyn bız ūmytsaq ta, tarih ūmytpaidy. Ahaŋnyŋ qyzmetı – qazaqtyŋ ūzyn-yrǧa tarihymen jalǧasyp ketetın qyzmet. Istegen ısımen özıne ornatylǧan eskertkışı – mäŋgılık eskertkış» degen eken. Zaŋǧar ärı sūŋǧyla jazuşynyŋ köregendıgıne täntımız! Bıraq ättegen-ailarymyz da joq emes. Täuelsız memleket retınde moiyndalǧan qazaq elınıŋ ötkenı, bügını, keleşegı turaly aişyqty oilar men kelelı pıkırler Alaş arysyna tiesılı. Halqymyzdyŋ ırgelı el bolyp qalyptasuynda eren eŋbek etken ardaqty tūlǧanyŋ esımı mäŋgılıkke jazylyp, Otan tarihynan laiyqty ornyn aldy dep aita alamyz ba?! Jüzjyldyqtar toǧysynda egemen elınıŋ tarapynan «Ana tıldıŋ aibary» medalı jäne «Ǧasyr saŋlaǧy» alqa belgısımen marapattaldy. Bıraq būlar memlekettık marapat emes qoi. Būl jönınen de oilasuymyz kerek.

İä, ǧalym esımı oralǧannan berı şyǧarmalary bırneşe dürkın basylyp, jūrtşylyqtyŋ közaiy­myna ainaldy. Mäselen, ǧalym mūrasyna qatysty tıl, ädebiet, tarih, zaŋ, kösemsöz, filosofiia, pedagogika, psihologiia, t. b. mamandyqtar boiynşa 60-qa juyq kandidattyq, 30-dan asa doktorlyq dissertasiia qorǧaldy. Älbette, būl jazylǧan zertteuler bılıktılıgı jaǧynan qarastyrylǧan salalary boiynşa tolyq meŋgerılgen taqyryptar ekenı de dausyz. Jäne būlar ǧūlamanyŋ şyǧarmaşylyq ǧūmyrnamasyn qamtyǧan alǧaşqy ne soŋǧy eŋbek emes. Alaş arysynyŋ tauqymettı taǧdyry ūrpaq auysqan saiyn talai taqyrypqa özek bolary anyq. Keleşek ūrpaqtyŋ ūstaz bolmysyna qaita oralyp, örkeniet talaby tūrǧysynan qaita qarap, qalam tartary da haq.

Bügıngı täuelsızdık kezeŋ ūrpaǧynyŋ mındetı – tūlǧanyŋ 150 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda ūlttyŋ maŋdaiyna bıtken bolmysy bölek Ahmettıŋ tarihi qūbylys ekenın, ony «Alaş kösemı» dep därıptegen zamandastarynyŋ tanym-paiymy boiynşa ūrpaqqa tanytuda keşendı jūmystardy josparly türde ret-retımen jürgızu. Ǧūlama ǧibratynyŋ ömırşeŋdıgın osy keşendı jūmystar barysynda jedel qolǧa alyp, jaŋaşa paiymmen nasihattau.

Būl künı tūlǧanyŋ mūrasyn zerdelep, kemeŋgerdıŋ kemel bılım-ılımın ūrpaqqa tanytu maqsatynda jazylǧan zertteuler legı de jeterlık, tıptı jylma-jyl tolyǧu üstınde. Atap aitsaq, ädebiettanuşy R.Nūrǧaliev, tılşı R.Syzdyqova, tūlǧanyŋ nemere ınısı S.Käkışev, özbek elınıŋ qazaq ǧalymy M.Djusupov, fizik M.-H.Suleimanov, kösemsözşı J.Baitelesova, tılşı Ş.Jalmahanov, ädısker-tılşı A.Qydyrşaev, jazuşy ­B.Iliias, pedogog Q.Ybyraimjanov, aqyn, kösemsözşı N.Bektemısūly, jazuşy Q.Särsekeev, filosof Q.Aşekeeva, aqyn, kösemsözşı S.Ospanūly, tılşı Q.İbraimov, mūratanuşy R.İmahanbetova, ädebietşı Ö.Äbdimanūly, ädebiet­tanuşy Ū.Erkınbaev, tarihşy G.Tūrǧaraeva, türık ǧalymy, tılşı N.Bırai, memleket qairatkerı K.Mäsımov, jazuşy A.Ahetov, aqyn S.Tūrǧynbekūly, ädebietşı A.Oisylbai, orys tarihşysy T.Tugai jäne t. b. Sonymen qatar tarihşylardyŋ keŋ taqyrypta qarastyrǧan ǧylymi zertteulerı bır töbe. Būdan bölek, akademik-­ǧalymdar: M.Qozybaev, K.Nūrpeiıs, Z.Ahmetov, Z.Qabdolov, R.Nūrǧali, S.Qirabaev, T.Käkışev, K.Saǧadiev, M.Qoigeldiev, M.Jūrynovtyŋ maqalalary bar.

Aqiqatynda, tūlǧatanu häm mūratanu mäselelerı boiynşa ahmettanu taqyrybyna jazylǧan barlyq zertteudıŋ maŋyzy zor. Degenmen de būl eŋbekterdıŋ keibırınde ızdenu barysynda «jaŋsaq pıkırler men qate qaǧidalar» qalyptasqanyn da joqqa şyǧara almaimyz. Aldaǧy uaqytta bügıngı zamanaui ǧalymdar tarapynan sol «jaŋsaq pıkırler men qate qaǧidalardyŋ» tūjyrymdaluynyŋ sebep-saldary zerttep-zerdelenuı tiıs. Qazaqta «adasqannyŋ aldy – jol, arty – soqpaq» degen qanatty söz bar.

Täuelsızdık kezeŋde qalyp­tas­qan ūlttyq ǧylymnyŋ altyn ǧasyry – ahmettanu taqyrybynda ǧalym mūrasyn keler ūrpaqtyŋ igılıne jaratu maqsatynda, ony zamanaui formatta oqytudyŋ joldaryn zerdeleu üşın 2019 jyly 29 qaraşada Ahmet Baitūrsynūly «Tıl-qūral» oqu-ädıs­temelık, ǧylymi-zertteu ortalyǧy jauapkerşılıgı şek­teulı serıktestıgın tırketıp, jūmys bastadyq. Ortalyq tarapynan «Ūlaǧatty ūlt ūstazy», «Ǧasyr saŋlaǧy», «Ahmet Baitūrsynūly jäne ūlttyq ädebiettanym» jobalaryna avtorlyq kuälık aldyq. Osy jobalar boiynşa ǧalymnyŋ 150 jyldyǧyna orai şyǧaryluy asa qajet tuyndylary men ǧalym turaly jazylǧan eŋbekter daiyndalu üstınde. Atap aitsaq, «Ahmet Baitūrsynūlynyŋ on ekı tomdyq tolyq şyǧarmalar jinaǧy. Qazaq jäne orys tılderınde» ǧylymi tuyndy (L.Gumilev atyndaǧy EŪU janyndaǧy «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutymen bırge); «Ǧasyr saŋlaǧy» ädebi zertteu, «Ahmet Baitūrsynūly: tıl filosofiiasy» roman-esse. Eskerte keter jait: jazuşy ­D.Amantaidyŋ A.Baitūrsynūlynyŋ qazaq ädebietındegı körkemdık tūlǧasyn beinelegen «Ahmet Baitūrsynūly: tıl filosofiiasy» atty roman-essesı bızdıŋ ortalyq tapsyrmasymen jazyldy, qazır redaksiia jūmysy jürgızılude. Toqsanynşy jyldary jaryq körgen ädebiettanuşy R.Nūrǧalievtyŋ «Ahmet Baitūrsynov» kıtapşasy, tılşı R.Syzdyqova­nyŋ «Ahmet Baitūrsynov» kıtapşasy, tūlǧanyŋ nemere ınısı S.Käkışevtıŋ «Ahaŋ turaly aqiqat», jazuşy B.Iliiastyŋ «Altyn besık» kıtaptarynyŋ mätını terılıp, daiyndaldy. Sebebı būl tuyndylarǧa qyzyǧuşylar köp bolǧandyqtan, qaita şyǧaru kerektıgı aiqyn.

2022 jyly merekelenuı tiıs Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 150 jyldyq mereitoiyn daiyndau jäne ötkızu jönındegı memlekettık komissiia otyrysynyŋ jalpyrespublikalyq jospary 2021 jylǧy 9 qaraşadaǧy ­№21-32-3.320 hattamasymen bekıtıldı. Osy bekıtılgen josparda «63» punkt qarastyrylǧan. Mäselen, 58-tarmaqşadaǧy: Qostanai oblysyndaǧy Ahmet Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatūlynyŋ ädebi mūrajaiyn, Almaty qalasyndaǧy Ahmet Baitūrsynūly muzei-üiın abattandyru jūmystaryn jürgızu 2022 jyldyŋ qazanyna deiın oryndaluy jergılıktı biudjetke jüktelgen. 59-tarmaqşadaǧy: Ahmet Baitūrsynūlynyŋ muzei-üiınıŋ ǧylymi-restavrasiialyq jūmystary üşın ǧylymi-jobalau qūjattamasyn äzırleu, 60-tarmaqşada: respublikalyq maŋyzy bar tarih jäne mädeniet eskertkışı – Ahmet Baitūrsynūlynyŋ muzei-üiı­ne ǧylymi-restavrasiialyq jūmys pen muzeilendıru jürgızu respublikalyq biudjettıŋ 033 biudjettık baǧdarlamanyŋ 100 kışı baǧdarlamasy şegınde qarastyrylatyny körsetılgen. Mūnan bölek, «Aqaŋ jürıp ötken jolmen…» atty ǧylymi-tanymdyq ekspedisiiaǧa şyǧu, «Jaŋa ūlttyq älıpbi: sauatty jazudy qalyptastyru» atty respublikalyq konkurs ötkızu, TÜRKSOI aiasynda otandyq jäne şeteldık ziialy qauym ökılderınıŋ qatysuymen Ystanbūl qalasynda döŋgelek üstel, fotokörme ūiymdastyru, otandyq jäne şeteldık ziialy qauym ökılderınıŋ, ǧalymdardyŋ, qoǧam qairatkerlerınıŋ qatysuymen IýNESKO-nyŋ Parijdegı (Fransiia) ştab-päterınde döŋgelek üstel ötkızu, IýNESKO jäne TÜRKSOI aiasynda halyqaralyq türkıtanuşylar kongresın ötkızu (Türkıstan q.), Ankarada, Orynborda ǧalymnyŋ eskertkışın ornatu mäselesın qarastyru, Orynborda jäne Taşkentte ıs-şaralardy ötkızu, Bakude «Baku kongresı jäne Ahmet Baitūrsynūly» atty konferensiia ötkızu, Ahmet Baitūrsynūly auylyna baratyn joldy kürdelı jöndeuden ötkızu, Qostanai oblysynyŋ aumaǧynda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ memorialdyq keşenın salu, Qostanai oblysy Jangeldı audanynyŋ Ahmet Baitūrsynūly auylyndaǧy tūlǧa ömırge kelgen üidı qalpyna keltırıp, muzei-üi etıp aşu jäne Baitūrsyn äuletınıŋ qorymyn qorşau ıs-şaralaryn atqaru josparlanǧan. Endı osy atalǧandardyŋ bärı ıs jüzıne assa – kemel tūlǧa Ahmettıŋ aldyndaǧy perzenttık boryşymyzdyŋ bır parasy ötelgenı. Iske sät deimız. «Bırlese kötergen jük jeŋıl» demekşı, Alaş mūrasynyŋ janaşyr­lary men täu etuşılerı özderın körsetetın kez – būl. Auyzben oraq ormai, ıske köşetın sät!

Ahmettıŋ taǧylym üiıne qaita oralsaq, tūlǧanyŋ közındei bolǧan jalǧyz jädıgerı – ­muzei-üiın memlekettık emes dep aitudyŋ özı ūiat edı. Bıraq 2021 jyldyŋ 13 qazanyna deiın memleket balansyna alynbaǧany şyndyq. Ol künderden de öttık. ­Aqiqat-almastyŋ ajaryn tat basa almady. Ädılettıŋ aq taŋyna 28 jyldan keiın ǧana qol jetkızdık. Bıraq älı tübegeilı şeşıldı dep kesımdı söz aituǧa jüreksınıp otyrǧan jaiymyz bar. Nege? Sebebı Almaty qalasy äkımı Baqytjan Saǧyntaevtyŋ №4/508 qaulysy qolǧa tigenmen, resmi qūjatta qarastyrylǧan tarmaqşalarda: Ahmet Baitūrsynūly muzei-üiı degen derbes ataudyŋ jazylmauy köŋılge küdık ūialatady. Aqiqatynda, osynau maŋyzy zor tarihi mekeme atauynyŋ zaŋdastyryluyn 28 jyldan berı kütudemız. «Almaty qalasy kommunaldyq menşıgınıŋ keibır mäselelerı turaly» degen qaulyda:

«1. Almaty qalasy Mädeniet basqarmasy Qazaqstan Respublikasy zaŋnamasymen belgılengen tärtıpte Almaty qalasy, Almaly audany, Baitūrsynov (Baitūrsynūly dep jazuǧa ne kedergı?! Ūlttyǧymyzdy aiqyndaityn aty-jöndı qazaqşalaityn kez jettı! – R.İ.) köşesı, 60-üi mekenjaiyndaǧy kadastrlyq nömırı 20:311:016:32, jalpy audany 0,1559 gektar jer uchaskesınde ornalasqan kadastrlyq nömırı 20:311:016:32:1, jalpy audany 160,1 şarşy metr jyljymaityn mülık obektısın (būdan ärı – ­Obekt) Almaty qalasy menşıgıne bersın.

2. Almaty qalasy Memlekettık aktivter basqarmasy Qazaqstan Respublikasy zaŋnamasymen belgılengen tärtıpte:

1) Obektını Almaty qalasynyŋ kommunaldyq menşıgıne qabyldasyn;

2) Obektını Almaty qalasy Mädeniet basqarmasynyŋ «Almaty qalasy muzeiler bırlestıgı» kommunaldyq memlekettık qazynalyq käsıpornyna oralymdy basqaru qūqyǧynda bekıtıp bersın.

3. Osy qaulynyŋ oryndaluyn baqylau Almaty qalasy äkımınıŋ orynbasary E.J.Babaqūmarovqa jüktelsın».

Qauly mätını osy, aŋdasaŋyz­dar nysan Baitūrsynūly, 60-üi bar, nysannyŋ atauy: muzei-üi degen tırkes joq! «Auzy küigen ürlep ışedı» degen danalyq söz beker aitylmaǧan. Osydan tura 28 jyl būryn Almaty qalasy äkımınıŋ 1993 jyldyŋ 9 qyrküiegındegı №360 şeşımde naqty resmi atauy: «Qazaqtyŋ halyq aǧartuşysy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ muzei-üiın ūiymdastyru turaly» zaŋdy küşı bar qūjat bolǧan. Bıraq ıs jüzıne aspady, şeşım oryndalmady. Nege oryndalmaǧanyn BAQ-ta özektı mäsele etıp san märte kötergenbız.

Şyndyǧynda, «Ahmet Baitūrsynūly mūrajai-üiı» degen mekeme atauynyŋ qazaq qoǧamynda qalyptasyp, jalpy būqara jūrttyŋ közı men qūlaǧy üirene bastaǧanyna bırşama uaqyt boldy… Däl osy atau el jadynda jattalyp, ūrpaq sanasyna sıŋsın degen maqsatpen 2008 jyly, «janymdy jaldap jürıp», tarihi ǧimarattyŋ şatyr jiegıne jazdyrtqanmyn. Nätijesız bolǧan joq, ūlt ūstazy ılımıne susaǧandar taǧylym mektebınıŋ tabaldyryǧyn qūrǧatpady. Osylaişa ǧimarat atauy «zaŋdy» tırkelmese de sputnik kartaǧa enıp, alaşşyl jūrttyŋ jadynda jazyldy.

Tarihi ǧimarattyŋ atauyn resmi tırketıp, zaŋdastyrudyŋ oraiyn «qasaqana» jasatpaǧan tūlǧa atyndaǧy qordyŋ tüpkı maqsatyna közım jetken künnen arpalysumen keldım. Sodan berı qazaq qoǧamyndaǧy qaptaǧan «qorlarǧa» kümänmen qaraityn küidemın. «Qoi terısın jamylǧan qasqyr» syqyldy «qorlar» köp. Qorlardyŋ barlyǧy derlık memlekettık biudjet esebınen kün köretını jasyryn emes, öz qarjysymen jūmys ısteitın qor körmedık. Memleket qarjysyna ılıkpegen qorlar qarapaiym būqaranyŋ qaltasyn qaǧyp, «jylu» jinaityny jäne bar… Al qaiyrymdylyq qor qūryp alǧandarǧa tıptı taŋym bar. Būlardy zerttep, zerdelep jatqan eşkım joq.

 (Jalǧasy bar)

Raihan İMAHANBET,

Ahmet Baitūrsynūly «Tıl-qūral» oqu-ädıstemelık, ǧylymi-zertteu ortalyǧy direktory, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU dosentı