Astanadan baspana aludy armandap, qūrylys kompaniialaryna qoldaryndaǧy bar jiǧan-tergenderın sanap berıp, aqyr soŋynda özderı san soǧyp qalǧan üleskerler qanşama?! Olar tap bolǧan qiyndyqtar, qoldan jasalǧan ädıletsızdık, jūqarǧan jüike, tögılgen köz jasy – būǧan deiın de būqaralyq aqparat qūraldarynda san märte söz boldy, bırneşe ret talqylandy da. Alaida, osy şielenısken mäselenıŋ tüpkılıktı şeşımı tabylmai keledı. Adamgerşılıkten attaǧan alaqoldardyŋ aldy jazalanyp, temır torǧa qamalyp jatsa da, jetı basty ajdaha sekıldı kelesılerı şyǧyp, qarapaiym halyqtyŋ aq adal maŋdai terımen tapqan-taianǧandaryn aldap alyp, sendeltıp qoiulary toqtalar emes.
Bız bügın osyndai dauly qūrylys kompaniialary basşylarynyŋ zaŋ qūryǧyna ılıkken bırneşeuıne toqtalǧandy jön kördık.
«Alǧa, Toqbolat»… aqşaŋyz joq bolady
Orda būzar otyzdyŋ bel ortasyndaǧy Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Ordabasy audanynyŋ tumasy Erjıgıt Äljan – elordaǧa ülken ümıt arqalap kelgenderdıŋ bırı edı. Boiynda küş-qairaty tasyǧan, tepse temır üzetın jıgıt o basta özıne de, özgege de şyn paidasyn tigızgısı keldı. Osyndai oimen ol äp degende-aq qūrylys-montajdyq jūmystarymen ainalysuǧa bel budy. Söitıp, 2014 jyldyŋ 27 qaŋtary künı Astana qalasy Ädılet departamentıne kışı käsıpkerlık subektısı retınde «Alǧa, Toqbolat» JŞS-ın tırkettı. Köp ūzamai II sanatty memlekettık lisenziiaǧa da qol jetkızdı.
Osydan keiın-aq onyŋ tasy örge domalap jüre berdı. Bır künde barlyq qarjylyq, bankılık, şaruaşylyq qūjattarǧa qol qoiatyn jauapkerşılıgı şekteulı serıktestıktıŋ jalǧyz qūryltaişysy da, direktory da özı bolyp şyǧa keldı. Sol arqyly ol özıne-özı barlyq ūiymdastyruşylyq, ökımdık, ökılettılık jäne äkımşılık mındetterdı ülestırıp berdı. Ülestırıp qana qoiǧan joq, ekı tızgın, bır şylbyrdy qolǧa alyp, bırneşe adamdy aitqanyna köndırıp, aidaǧanyna jürgızdı.
Saryarqa audanyndaǧy Şevchenko köşesı boiynan jalǧa keŋse alyp, jaŋaǧy adamdarǧa köpe-körıneu jalǧan jarnama bergızdı. Aitalyq, ekı bölmelı päterdıŋ baǧasy on bes-on alty million teŋge bolsa, Erjıgıt ony «jetı-segız million teŋgege satamyn» dedı. Arzanǧa kım qyzyqpasyn. Yntyqqandar men üi satyp aluǧa ynta bıldıruşıler jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptady da kettı.
Oǧan keregı de osy edı. Senımıne ie bolǧan D.Mūqaşeva degen adammen bolaşaq salynatyn nysannyŋ qūrylys merdıgerlık kelısımşartyn jasasty. Kelısımşart boiynşa D.Mūqaşevanyŋ Tūran daŋǧylynyŋ boiyndaǧy 108 päterlık köpfunksionaldyq keşenı 2014 jyldyŋ tamyz aiynda bastalyp, 2015 jyldyŋ 30 jeltoqsanynda aiaqtaluy tiıs bolatyn. Alaida osy «Plastina» monolittık üiınıŋ qaŋqasy 7-qabattan ärıge köterılmedı. Bıraq bır barmaǧy ışıne bügulı E.Äljan sasqan joq, investisiialau kelısımşartyn toqtatpastan adamdardan aqşany ala berdı. Alyp qana qoiǧan joq, älı qaŋqasy da joq onynşy, on ekınşı qabattaǧy üş bölmelık päterlerdı adamdarǧa ertegıdei etıp äŋgımeledı. Naryqtaǧy baǧadan anaǧūrlym arzan keŋ de jaryq bölmeler köz aldyna elestegende aiadai bır bölmege zar bolyp jürgen beibaqtar qarajattaryn aiamastan Erjıgıttıŋ qaltasyna qūia berdı. Söitıp ol o basta josparlanǧan 108 päterlık tūrǧyn üi keşenınen bas-aiaǧy ekı-üş aidyŋ ışınde 219 päterdı satty da jıberdı.
Myna qyzyqty qaraŋyz, smetasy men berılgen tapsyrysynda toǧyz qabatty dep taiǧa taŋba basqandai körsetılgen üidı E.Äljan qalalyq qūrylys jäne säulet basqarmasymen kelıspesten, öz betınşe on ekı qabatqa deiın ösırıp, eşqandai josparlanbaǧan, smetasy qarastyrylmaǧan auadan päter jasap, aŋqau elge aramza moldanyŋ kebın kigızıp, satqan da otyrǧan.
Osyndai «jomart» ta «myrza» jıgıt qūrǧan torǧa alǧaşqy bolyp tüsken qala tūrǧyny Ǧaliia Begenova boldy. Ol sol bır ūmytylmas kündı bylai dep esıne alady: «Balam şaŋyraq köterıp, otbasymyz ösıp, baspanadan qiynşylyq körıp jürgenbız. Bır künı küieuım jarnamalyq gazetten päter satylatyny jönınde habarlandyrudy oqyp, maǧan körsettı. Aqyldasyp qarasaq, satylatyn päterlerdıŋ şarttary men talaptary bızge qolaily körındı. Baǧasy da köŋılge qonymdy. Sodan tezdetıp körsetılgen mekenjaiǧa – Şevchenko köşesı, 4/1 üide ornalasqan «Alǧa, Toqbolat» JŞS keŋsesıne keldım. Onda menı direktordyŋ orynbasary T.Jandıldin men atqaruşy direktor N.Ötegenov qarsy aldy. Öte kışıpeiıl.
Asty-üstıme tüsıp, salynyp jatqan tūrǧyn üige qatysty investisiialyq qūjattardy aldyma tosty. Köz jügırtıp qarasam, toǧyz qabatty päterdıŋ sol sätte jetı qabaty tūrǧyzylyp, endı ekı qabaty ǧana qalǧany, ol tolyq paidalanuǧa endı bır alty-jetı aidan keiın berıletındıgı jazylǧan. Būǧan qosymşa T.Jandıldin «satylǧaly otyrǧan päter 2015 jyldyŋ jeltoqsan aiynda tolyq paidalanuǧa berıledı» dep sendırdı. Būl 2014 jyldyŋ qyrküiek aiy bolatyn. Ol kezde qūrylys keşenınde qyzu jūmys jürıp jatty. Osyǧan ilanǧan men E.Äljannyŋ kassasyna sol künı 7 827 183 teŋgenı sanap berıp, «Plastina» (şartty atauy) tūrǧyn üi keşenınıŋ A blogy 6 qabatynan jalpy kölemı 45,27 şarşy metr päter alatyn bolyp kelıstım.
Sol-aq eken menıŋ ömırımde qobalju, ūiqysyz tünder bastaldy. Şart jasasqannan keiın şamamen ekı-üş aidan keiın «jūmys barysy qai deŋgeide eken» dep atalǧan qūrylys nysanyna kelsem, tym-tyrys qūrylys toqtap qalypty. Küzetşıden basqa tırı jan joq. Ol jerde eşkım män-jaidy jöndep tüsındıre almaǧasyn, aialdamastan «Alǧa, Toqbolattyŋ» keŋsesıne keldım. Atqaruşy direktor N. Ötegenov «Būl uaqytşa qiyndyqtar. Taiau uaqytta bärı retteledı. Qam jemeŋız, päterıŋızdıŋ kıltın belgılengen merzımde qolyŋyzǧa alasyz» dep jūbatty. Alaida būl qūr söz bolyp şyqty. Sol sözbūida älı künge sozylyp keledı.
Osyndai senımge kırıp, E.Äljan aldaǧan A.Mübarak. S.Jūmanbaev, K.Omarova, S.Sūltanova, K.Smaiylova syndy barlyǧy – 175 adam aqyr soŋynda amaldary tausylyp, sotqa jügındı. E.Äljan 9 jylǧa sottaldy.
«Būl jerde taiaqtyŋ ekı ūşy bar. «Alǧa, Toqbolat» kompaniiasynyŋ qūrylys jürgızuge rūqsaty bolǧanymen, üleskerlerden aqşa jinauǧa qūqy joq edı. Sonşama qomaqty qarajatty bıreudıŋ qaltasyna salmas būryn sauatty adam qūrylysşy nemese jobalauşy kompaniianyŋ zaŋdy atauyn, memlekettık tırkeuden ötkendıgın, salyq tölegendıgın jäne auditorlyq tekseruden ötkendıgı turaly anyqtamasyn tekserıp alyp, üş jyl boiy salǧan qūrylysynyŋ jobalaryn, jer telımın ielenuge qūqyn, taǧy basqa da jailardy tekserıp aluy kerek edı. Zaŋdy bılmeu jauapkerşılıkten qūtqarmaitynyn üleskerler de bılse» deidı zaŋger Mädi Sūltanov.
Uädege toiǧyzar «Oral dizain stroi»
«Köktal auylynyŋ oŋtüstık şyǧysy» tūrǧyn üi keşenın saludy Keŋes Jūmabekov jetekşılık etetın «Oral dizain stroi servis» kompaniiasy 2008 jyldyŋ 1 şıldesınde bastaǧan-dy. Belgılengen jer telımıne 9 toǧyz qabatty, 4 bes qabatty – 517 päterlık 13 üi salamyn dep uädenı üiıp-tökken Keŋes Habibollaūlyna qala äkımdıgı esıgın aiqara aşty. «Memlekettık tūrǧyn üi baǧdarlamasy aiasynda elorda tūrǧyndaryn baspanamen qamtamasyz etemın» dep otyrǧan adamǧa elordanyŋ qūrylys basqarmasy qalai senım artpasyn?! Qala äkımdıgınıŋ esıgın köp tozdyrmastan 1,6 milliard teŋgenıŋ kelısımşartyn jasasty. Köp keşıkpei qūrylys basqarmasy «Oral Dizain Stroi Serviske» 927 million teŋge audardy da «al endı jūmysyŋdy körset» dedı.
Būl sözdı Keŋes Jūmabekov basqaşa tüsıngenge ūqsaidy. Qomaqty qarjy tüsısımen, ıske kırıstı de kettı. Qolynda eşqandai rūqsat qaǧazy bolmasa da bes qabatty üilerdıŋ üstıne taǧy tört qabat qosyp, bastapqy 288 päterdı 748 päterge deiın ūlǧaitty. Söitıp, bolaşaqta oişa salynatyn üilerın baspanaǧa zäru adamdarǧa naryqtaǧy baǧadan arzan qūnyna satty da otyrdy. Tıptı qyza-qyzamen 29 päterdı 185 million teŋgege ekı retten satyp jıbergenı tergeu barysynda ap-aiqyn anyqtalyp, estıgen adamnyŋ jaǧasyn ūstatty. Al kelesı qaŋqasy da joq älı salynbaǧan üidegı 192 päterdı 1,2 milliard teŋgege betı bülk etpei satyp jıberuı būl kısı turaly ekıūdai oi tuǧyzady.
Bır körgende Keŋes Habibollaūlyn ondai adam dep mülde oilamaisyz. Ūlyn ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyrǧan paiǧambar jasyna jetıp qalǧan adam söilegende ışı bauyryŋa kırıp ketedı. Özınıŋ sözıne sensek, ol da bıreuge oŋbai aldanǧan siiaqty. Sottaǧy soŋǧy sözınde «men būl aqşany alǧan joqpyn. Mūnyŋ bärı qatelık» dedı.
Degenmen, ol QR Qylmystyq Kodeksınıŋ 190-baby, 4-tarmaǧy 2-tarmaqşasy jäne 241-baby boiynşa kınälı dep tabylyp, bas bostandyǧynan aiyryldy.
Dūrys, kınälıler jazalanuy tiıs. Alaida bır baspanaǧa zar bolyp, soŋǧy ümıtın äldilegendei asyǧa kütken, söitıp dalada qalǧan qarapaiym jandar qaitpek? Mıne, osyndai tūrǧynnyŋ bırı – alty balanyŋ anasy Gülǧaişa Süleimenova. 2009 jyly «Köktal auylynyŋ oŋtüstık şyǧysy» tūrǧyn üi keşenıne auyldaǧy üi-jaiyn, malyn satyp, aqşasyn salǧan ol ölmestıŋ künımen älı päter jaldap keledı. Al osyndai «Oral dizain stroi servistıŋ» uädesıne senıp, aqşa da joq, baspana da joq, jüikesı jūqarǧandar qanşama?!
Tabany taiǧaq «Tamyz invest grupp»
Ötken ailardyŋ bırınde Astana qalasynyŋ ekonomikalyq soty «Pana komfort» tūrǧyn üi qūrylys kooperativınıŋ esebıne «Tamyz invest grupp» AQ-men bailanysty «Molodaia semia» jäne «Adal inşaat» qūrylys kompaniiasynan 190 mln teŋge kölemınde aqşa öndırıp aldy. Al būǧan deiın belgılı bolǧanyndai, Astana qalasynyŋ Almaty audandyq soty kompaniia basşylary V.Maşurov pen A.Mataevany qamauǧa alǧan bolatyn.
Mūnda da aldanǧan, qūr uädemen kün ötkızıp kele jatqan üleskerler az emes eken. Olardyŋ basyndaǧy jaǧdai da joǧaryda ekı qūrylys kompaniiasyna qatysty bız söz qylǧan mäselelerge tän. Tek olar ǧana emes, qazır qaladaǧy kürmeuı qiyn, qiynşylyqtary mol otyz üş kompaniianyŋ barlyǧynyŋ basyndaǧy jaǧdai bır-bırıne ūqsas bolyp otyr.
Al sonda aldanǧan üleskerlerdıŋ baspana qūrylysynyŋ aldaǧy taǧdyry ne bolmaq? Bız osy sūraqty qalalyq Memlekettık säulet qūrylysy baqylau basqarmasy basşysynyŋ orynbasary Däulet Dosqūlovqa qoiǧanymyzda ol:
«Bügıngı taŋda elordada salynyp jatqan 181 qūrylys nysany bar. Onyŋ tek on törtı ǧana uaqytynda paidalanuǧa berıldı. Al söz bolyp otyrǧan «Alǧa, Toqbolat» pen «Tamyz invest grupp», «Köktal auylynyŋ oŋtüstık şyǧysy» tūrǧyn üi keşenderıne keletın bolsaq, jaŋa investor ızdeu mäselesı qarasytyrylyp jatyr. Tabylǧan jaǧdaida atalǧan tūrǧyn üi keşenderın sol jaŋa merdıger kompaniia salyp bıtıretın bolady. Mäsele qosymşa Astana qalasy äkımdıgındegı tūrǧyn üi qūrylysyna ülestık qatysu jönındegı vedomstvoaralyq komissiianyŋ airyqşa baqylauynda tūr. Sonymen qatar üleskerlerge tūrǧyn üi-qūrylys kooperativterın qūru ūsynyldy. Būl nysandardaǧy qūrylys-montaj jūmystyryna baqylau jürgızuge ärı onyŋ tez aiaqtaluyna mümkındık tuǧyzar edı» dedı.
Mıne, bız söz etken üş qūrylys kompaniiasy da senımge selkeu tüsırıp, aila-şarǧyǧa barǧandary üşın jauapqa tartyldy. Būǧan deiın qanşama qūrylys nysany basşylary ıstı boldy. Alaida odan sabaq alyp jatqandar az siiaqty. Ärine, jaŋa salynyp jatqan üilerden päter satyp alu tiımdı. Bıraq ol qauıpsız emes. Ony keiıngı kezde qūrǧaq uäde men aqtalmaityn ümıtke toiǧandar jaqsy tüsınedı. 2006 jyly qabyldanǧan ülestık qatysu turaly zaŋ üleske päter satyp aluşylardy alaiaqtardan qorǧai almady. Alaida ötken jyly 10 qazanda küşıne engen «Tūrǧyn üi qūrylysyna ülestık qatysu turaly» QR jaŋa zaŋy joǧaryda baiandalǧan qatelıkterdıŋ qaitalanuyna jol bermes. Endıgı jerde qūrylys salasy üleskerler üşın aşyq, sondyqtan ony saluşylardyŋ jauapkerşılıgı de artady degen senım mol. Laiym solai bolsyn. Ärkımge de Astanadan baspanaly boluǧa jazsyn.
Taŋatar
TÖLEUǦALİEV
