Älemde «Abai joly» sekıldı epopeia joq

Juyrda elordada Aziia elderı qalamgerlerınıŋ forumy öttı. Onda jan-jaqtan jiylǧan aqyn-jazuşylar körkem sözdıŋ körıgın qyzdyrdy. Solardyŋ arasynda Reseide tūratyn jerlesımız, körnektı jazuşy-dramaturg, ssenarist, audarmaşy, ädebiet salasyndaǧy bırqatar syilyqtardyŋ laureaty Anatolii Kim de boldy. Biyl qabyrǧaly qalamger seŋgırlı seksen jasqa toldy. Bıraq talantty tūlǧany seksenge toldy dep oilamaisyz. Qimyly şiraq. Jiyn aiasynda suretkermen kezdesıp, äŋgımelesken edık.

ANA TILIM – ORYS TILI

– Anatolii Andreevich, äŋgımenı Aziia forumynan alǧan äserıŋızden örbıtkım kelıp otyr…
– Jaqsy! Men būǧan deiın köptegen halyqaralyq ädebi forumdarǧa qatysyp jürmın. Halyqaralyq PEN-klubtyŋ da kezdesulerınen qalǧan emespın. Keide maǧan osyndai jiyndar bır sarynda ötetındei körınedı. Bır taqyryp aiasynda baiandama tyŋdalyp, pıkırler aitylady. Sonymen qaitamyz. Bügıngı forumǧa kelerde de osyndai oida bolǧanymdy jasyrmaimyn. Jäne maǧan jiynda «Qalam men qaru» degen taqyrypta baiandama jasauǧa ūsynys tüstı. Būǧan kelıstım. Ekınşı düniejüzılık soǧys aiaqtalǧannan keiın Keŋes ökımetı qazaq jerınen iadrolyq poligon aşyp, aşyq synaq jürgızdı. Sonyŋ saldarynan qanşama adam zardap şektı. Tabiǧat bülındı. 1991 jyly Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı ­Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen Semei poligony jabyldy. Osylai Qazaqstan älemde iadrolyq qarudan bas tartqan memleket retınde tarihta qaldy. Sondyqtan men osy baǧytta äŋgıme bolar dep jorydym. Bıraq forum men oilaǧanymnan basqaşa örbıdı. Aziianyŋ är jerınen kelgen qalamgerler şyǧarmaşylyǧy men oi-pıkırlerın ortaǧa saldy. Şyn mänınde, kelelı jiynnan köp närsenı köŋılıme tüidım.
– Sonda ne tüidıŋız?
– Mäselen, maǧan arab jazuşysynyŋ filosofiia­lyq oilary ūnady. Ol öz sözınde saiasatty, mūnaidy emes, bügıngı ömırdı, adamnyŋ jany men bolmysy turaly aitty. Moŋǧoliia qalamgerı de jaqsy söiledı. Qysqasy, ärbır jazuşy özı üşın qūndy sanalatyn taqyrypty talqylady. Būl maǧan oi saldy. Jazuşy retınde täjıribe boldy. Menıŋ de jüregımde eşkımge aitpaǧan syrlar bar edı. Bıraq ony bıreuler tüsıne me dep oilauşy edım. Joq, onym beker eken. Forumǧa qatysqan aqyn-jazuşylarmen bır-bırımızge osyndai syrlarymyzdy aityp, aqtarylyp söilestık.
Aitalyq, Oŋtüstık Koreia­dan kelgen ülken aqyn Ko Yn-dy bıraz jyldan berı bılemın. Men bır jyldary Seuldegı joǧary oqu ornynda därıs oqyǧanmyn. Ekeumız sonda tört jyldai körşı tūrdyq. Alaida jolyǧyp ädebiet turaly äŋgımeles­ken emespız. Onyŋ jiyndaǧy: «Aziia Europa sekıldı bırtūtas emesı anyq. Aziia tau men dalanyŋ, şöl men köldıŋ jäne tabiǧi erekşelıkterge bai älem. Osy erekşelık ädebietke de tän» degenınen Aziianyŋ körkem sözınıŋ keleşegı men ruhani kemeldılıgı köz aldyma keldı.
Şyndyǧynda, qazır batys älemınde adamgerşılık qūndylyqtar özgerıp barady. Keibıreulerdıŋ ne erkek, ne äiel ekenın bılmeisız. Qūdaidyŋ bergenıne şükırlık etpei, adamdar jynysyn özı taŋdaidy. Mūny ruhani qūldyrau dep bılemın. Otbasylyq qasiettıŋ de qadırı qaşty. Al Aziiada mūndai jaǧdai baiqalmaidy. Qūrlyqtaǧy ärbır el salt-dästürı men ata jolynan taiǧan emes. Däuletı şalqyǧan Arab memleketterı de saltyn berık ūstanady. Iаǧni, forumda tek ädebiet qana emes, älemdı alaŋdatqan adami qūndylyqtar problemasy qozǧaldy. Osyndai özektı mäselenı ortaǧa saluǧa mümkındık tuǧyzǧan Qazaqstandy jaŋa qyrynan tanydym.
– Qazaq jerınde kındık qanyŋyz tamdy. Balalyq şaǧyŋyzdan syr şertıp ötesız be?
– Qazırgı Türkıstan oblysy Tülkıbas audanyndaǧy Sergievka degen auylda mūǧalımder otbasynda tudym. Äke-şeşem Qazaq­stanǧa 1937 jyly Reseiden qonys audarǧan. Bır jyldan keiın ömırge men keldım. Tülkıbas – tabiǧaty körkem, tamaşa jer. Bıraq bız onda köp tūrǧan joqpyz. Keiın būrynǧy Taldyqorǧan oblysy Üştöbe audanyndaǧy bır kolhozǧa köşıp keldık. Osynda toqsan toǧyz paiyz koreiler tūrdy. Sauatymdy osy auyldaǧy mektepten aşyp, oquymdy audan ortalyǧynda jalǧastyrdym. Alǧaşqy ūstazym bızden koreişe üirenıp, keiın koreişe ūrsatyn edı. Keiın otbasymyzben Kamchatkaǧa köşıp keldık. Mekteptı, joǧary oqu ornyn orysşa oqydym. Şyǧarmalarymdy orysşa jazamyn. Sondyqtan ana tılımdı orys tılı dep aitamyn.

ORALHANDY JANYMA JAQYN KÖRDIM

– Qazaq jazuşylarymen jaqyn aralasyp, olardyŋ bıraz şyǧarmalaryn audardyŋyz? Alǧaş kımdı tärjımaladyŋyz?
– Äuelı ömırden erte ozǧan daryndy jazuşy, jaqsy azamat Oralhan Bökeevtıŋ «Kerbūǧy», «Aiqai», «Qar qyzy» atty povesterı men äŋgımelerın tärjımaladym. Onymen menı Mäskeude Rollan Seisenbaev tanystyrdy. Özı de tür-tüsı kelısken, symbatty jıgıt edı ǧoi. Bırden şüiırkelesıp, janyma jaqyn kördım. Oralhan öz keiıpkerlerın jan düniesın ışek qyryndysyna deiın aşady. Jäne onyŋ şyǧarmalarynan äuezdı äuen esıp tūrady. Osy yrǧaqty barynşa saqtap audardym. Keiın osy audarmalar arqyly onyŋ kıtaptary Europa oqyrmandaryna jettı. Qabyrǧaly qalamger Tölen Äbdıktıŋ de «Äke» degen tamaşa hikaiatyn audardym. Mūnda ötken ǧasyrda qazaq jūrtynyŋ basynan ötken auyr näubet beinelengen. Keiın jazuşynyŋ «Parasat maidany» povesın tärjımaladym. Tölen osy tuyndysyna Frans Kafka atyndaǧy halyqaralyq syilyqty aldy. Audarmalarymnyŋ ışınde klassik jazuşy Äbdıjämıl Nūrpeiısovtıŋ «Soŋǧy paryz» romanyn joǧary qoiamyn. Bırde Äbekeŋ Gerold Belgerdıŋ tärjımasyna köŋılı tolmaityndyǧyn bıldırıp, «qaitadan audarǧym keledı» degen ötınış aitty. Men odan: «romannyŋ audarmasy bar ǧoi» dep bas tarttym. Arada on jyl jöŋkılıp öttı. Taǧy da Äbekeŋ habarlasty: «Kıtaptyŋ ekınşı bölımın tämamdadym. Endı romannyŋ bas-aiaǧyn qosyp audaryp ber» dep qolqa saldy. Qinala kelıstım. Söitıp, Belger audarǧan romannyŋ alǧaşqy bölımın ädebi redaktorlap, ekınşı bölımdı tolyqtai tärjımaladym.
– «Abai joly» roman-­epopeiasyn audardyŋyz. Būl süiektı körkem düniege qalai keldıŋız?
– Bırde maǧan Mūrat Mūhtarūly Äuezov habarlas­ty. Ol äkesınıŋ Keŋes zamanynda audarylǧan romanyna riza emestıgın aityp: «Sol kezeŋde senzuranyŋ kesırınen kıtaptyŋ bıraz jerı qiyldy. Äsırese bailardy därıptedı degen tūstar tūtas­tai tüsıp qaldy. Sondyqtan şyǧarmany jaŋadan audartqym keledı. Sız būǧan qalai qaraisyz?» dedı. Men oǧan aldymen eskı audarmamen tanysyp şyǧaiyn dedım. Alaida «Abai jolynyŋ» orysşa nūsqasyn oqi almadym. Kıtapty bes adam bölıp audarǧan eken. Romannyŋ sūlbasy, yrǧaǧy saqtalmaǧan. Taraulardyŋ arasynda bır-bırımen bailanys joq. Qysqasy, jazuşy, ärı käsıbi audarmaşy retınde audarmadan köp kemşılık baiqadym. Mūrat Mūhtarūlyna romannyŋ tüpnūsqasyn qaitadan jolma-jol audarmasyn jasap berıŋız dedım. Köp ūzamai menıŋ qolyma senzuranyŋ qaişysy tüspegen tuyndy tidı.
Ony oqyp şyqqannan keiın būl däuır tudyrǧan ūly şyǧarma ekendıgıne közım jettı. Älemde «Abai joly» sekıldı eşkım epopeia jazǧan joq. Mūnda Äuezov közımen körgen myŋjyldyq köşpendıler mädenietınıŋ soŋǧy jūrnaǧyn jazyp qaldyrdy. Jer jüzınde tarihy men mädenietın jazbaşa emes auyz­şa saqtaǧan halyq sirek. Al qazaq ūltynyŋ tarihy men önerı auyz ädebietınıŋ arqasynda ūrpaqtan-ūrpaqqa jetıp otyrdy. Sondyqtan suretker romanda tuǧan halqynyŋ etnografiiasy men suyrypsalmalyq, aqyndyq, jyrşylyq, küişılık, änşılık önerın keremet suretteidı. Būl kıtaptyŋ körkemdık qasietterı älı de talai taldau­dy qajet etedı.
Epopeiany oqyǧanda qazaqtardyŋ kez kelgen qiyndyqqa tözımdılık qasietın köşpendılerden daryǧan dep oilaimyn. Öitkenı köşpendıler türlı qūbylystar men apattarǧa daiyn bolyp, şūǧyl şeşım qabyldap otyr­ǧan. Keşegı toqsanynşy jyldardaǧy kürdelı kezeŋnen Qazaqstannyŋ aiaǧynan tık tūryp ketuı – baiyrǧy babalarynan qalǧan batyrlyq pen qajyrly bolmysynan. Bır sözben aitqanda, «Abai joly» epopeiasyn audaru barysynda men özım de bır universitet bıtırgendei mol ruhani qazyna jinadym.

ÄDEBİ JURNALDYŊ JAǦDAIY QİYN

– Būryn aqyn-jazuşylardyŋ tūrmysy jaqsy boldy. Qalamaqylary da joǧary edı. Resei qalamgerlerınıŋ jaǧdaiy qalai?

– Qazır Reseidegı «Roman-­gazeta», «Drujba narodov», «Oktiabr», «Znamia», «Mos­kva» atty mūqabalary qalyŋ ädebi jurnaldardyŋ jaǧ­daiy öte qiyn. Būryn osynyŋ bärı oqylymdy basylymdar boldy. Mysaly, «Drujba narodov» jurnalyna älemnıŋ aituly söz zergerlerınıŋ tuyndylary jaryq köretın. Menıŋ bır romanym 1989 jyly «Novyi mir» jurnalyna ekı million taralymmen basyldy. Qazır ondai taralym joq. Ädebi jurnaldar avtorǧa qalamaqy tölemeidı. Qalamgerler kıtabyn baspaǧa qaltasynan tölep şyǧarady. Osydan jazuşylardyŋ jaǧdaiyn bılesız.
– Sız qalamger ǧana emes, tanymal qylqalam şeberısız. Osy ekeuınıŋ qaisysyn hobbi sanaisyz?
– Jazuşylyq sekıldı suretşılık önerımdı de joǧary qoia­myn. Ekeuı de hobbiım emes, ömırım desem bolady.
– Nūr-Sūltan şaharyna at basyn tırep otyrsyz. Qalany aralap kördıŋız be?
– İä. Keşe auruhanada jatqan Äbdıjämıl ­Nūr­peiısovke baryp amandas­tym. Sodan şyǧyp, kölıkpen qalanyŋ bıraz jerın araladym. Maǧan ūnady. Şahar öte jyldam damyp barady eken. Közdıŋ jauyn alar äsem ǧimarattar da jeterlık. Qazaq elınıŋ jüregı – bas qalasynyŋ kelbetı odan ärı körkeie bersın!
– Äŋgımeŋızge raqmet!