Biyl – asa körnektı memleket jäne qoǧam qairatkerı, HH ǧasyr basyndaǧy «Alaş» qozǧalysynyŋ jetekşısı, Alaşorda ükımetınıŋ töraǧasy Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧy. Tūlǧanyŋ mereitoiyna orai elımızde ärtürlı şaralar ötude. Astana qalasy memlekettık akademiialyq filarmoniiasy da Kongress-holda ädebi-sazdy keş ūiymdastyryp, Älihandy än-küimen äspettedı.
Älihannyŋ kompozitorlyq qyry bolmaǧan. Ol öleŋ de jazbaǧan. Esesıne atqarǧan qoǧamdyq qyzmetı, ǧalymdyǧy, audarmaşylyǧy elge aian. Kezınde «Alaş» qozǧalysyndaǧy serıkterımen bırge qazaq memleketınıŋ damu baǧytyn aiqyndady. Sonyŋ ışınde ekonomikalyq jäne auyl şaruaşylyǧy mäselelerın köterdı. Ūltqa qyzmet etudı aldyna basty mındet etıp qoidy.
Keş barysynda Ä.Bökeihannyŋ tūlǧalyq qasietı men ūlttyŋ azattyǧy jolyndaǧy qyzmetıne şolu jasaldy. Älihannyŋ özı än jazbasa da, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp Dulatūly, Maǧjan Jūmabaev syndy Älihanmen müddeles tūlǧalardyŋ än şyǧarǧandyǧy jönınde aitylyp jürgenıne bıraz boldy. Tıptı, qazır bırneşe än solardyŋ atyna telınıp jür. Būl sözderdıŋ negızdı-negızsızdıgın önertanuşylar anyqtai jatar, alaida joǧaryda attary atalǧan qairatkerler önerden qūralaqan boldy dep aituǧa eşkımnıŋ auyzy bara qoimas.
Keşte Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjannyŋ avtorlyǧymen tanylyp jürgen änderdı tyŋdadyq. Jalpy, filarmoniianyŋ Älihan ömır sürgen däuır şyndyǧyn qasıret-qaiǧysymen bırge körsetuge tyrysqany baiqaldy. Mäselen, maqalamyzda attary atalǧan tūlǧalar zobalaŋy köp ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldary opat boldy. Sol zamannyŋ qaiǧysyn küişı Aitbai Mūzdahanov «1937 jyl» atty şyǧarmasyna arqau etıp alypty. Keşte filarmoniianyŋ Qazaq orkestrı būl küidıŋ tūsauyn kestı.
Otyzynşy jyldardyŋ qyrǧynyna tek qana ūlttyŋ süt betıne körıner qaimaqtary ǧana emes, el ışınde jürgen önerpazdar da ılıktı. Solardyŋ bırı Qaraǧandy oblysynyŋ Şet audanynda ömır sürgen Äbdi Rysbekūly boldy. 1931 jyly atylǧan Äbdidıŋ «Qosbasar» küiın Jeksenbek Nūrjauov şerttı.
BEDELSÖZ
Dihan QAMZABEKŪLY,
Alaştanuşy ǧalym:
– Biyl Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyq mereitoiy IýNESKO şeŋberınde atalyp ötıp jatyr. L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde «Alaş» mädeniet jäne ruhani damu institutynyŋ üilestıruımen Älihannyŋ 15 tomdyǧy baspaǧa äzırlenıp jatyr. Äzırşe onyŋ 2 tomy jaryq kördı. Osy künderge deiın Älihanǧa qatysty Astana men Almatyda ǧylymi-täjıribelık konferensiialar öttı. Onyŋ tuǧan jerı – Qaraǧandy oblysynyŋ Aqtoǧai audanynda mereitoiy keŋınen toilandy. Al Astananyŋ oŋ jaǧalauynda Älihan Bökeihannyŋ atynda şaǧyn ǧana köşe bar. Onomastikalyq komissiia ony ūzartyp, sol jaǧalaudaǧy Orynbor köşesıne qarama-qarsy jatqan Eŋbekşılder köşesın Älihannyŋ atyna auystyrudy ūiǧardy. Sondai-aq, Astanadaǧy №76 orta mekteptıŋ ūjymy oqu ornyn Älihan Bökeihannyŋ atyna berudı sūrap otyr.
Jetısudyŋ jüirıgı Qapez Baiǧabylūly «halyq jauy» degen jalamen tūtqyndalyp, jer audaryldy. Aqyry Komi AKSR-ınıŋ Uhta qalasynda atyldy. Onyŋ elmen qoştasyp bara jatqandaǧy soŋǧy änın Äigerım Nartueeva oryndady.
Sol kezdıŋ qasıretı asa körnektı kompozitor Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Qily kezeŋ» atty şyǧarmasynan da körınedı. Osy şyǧarmany da orkestrdıŋ oryndauynda tyŋdadyq. Küi anasy Dina Nūrpeiısovanyŋ «1916 jyl» küiı de keştıŋ mazmūnyna sai keldı. Jergılıktı kompozitor Qaiyrjan Maqanovtyŋ «Alaş arystaryna taǧzym» atty tuyndysy konserttıŋ ruhyn aşa tüstı.
«Alaş» qozǧalysynyŋ öz äskerı bolǧany belgılı. «Alaş marşy» nemese «Ǧasker öleŋı» atalatyn äskerge arnalǧan än sözın Jüsıpbek Aimauytūly, al äuenın Mırjaqyp Dulatūly jazdy. Būl şyǧarmany Telman Nūrtai asa bır biık ruhpen alyp şyqty. Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ «Alaş ūrany» öleŋın Jastar odaǧy syilyǧynyŋ laureaty Nūrai Tanabaev şabyttanyp oqyp berdı.
Maǧjan Jūmabaevtyŋ «Saǧyndym» änın Daniiar Mūqan şyrqap, körermendı saǧynyş auylyna özımen bırge saparlatsa, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ änı delınıp jürgen «Aqqūmdy» Perizat Tūrarova şalqytty.
Quǧyn-sürgın körgen küişılerdıŋ taǧy bırı – Batys Qazaqstan öŋırınde ömır sürgen Seitek Orazaliev. Qazaq orkestrı onyŋ da bırneşe şyǧarmasyn jaŋǧyrtty. Sonyŋ ışınde esımızde qalǧany «80 er» küiı boldy.
Filarmoniianyŋ Halyq änı bölımınıŋ körkemdık jetekşısı Seken Syzdyq salǧan aqiyq aqyn Mūqaǧali Maqataevtyŋ öleŋıne jazylǧan Tūrsynǧazy Rahymovtyŋ «Qazaǧym-ai» änı men Künsūlu Tūrlybekova aitqan Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Būl än – būrynǧy ännen özgerek» şyǧarmasy da keştıŋ ärın kırgızdı.
Eŋ bastysy, qazaq tarihyna sapar şektırgen keştıŋ körermenderı Älihan älemıne boilap, onyŋ tūlǧasyn tani tüstı.
Amanǧali QALJANOV
