Altai KÖLGINOV: Qazırgı jaǧdai erekşe tärtıptı talap etedı

Elorda äkımı Altai Kölgınov astanalyqtardy koronavirustyŋ taraluyna bailanysty jaǧdaidy uşyqtyr­mas üşın sanitarlyq normalardy qataŋ saqtauǧa şaqyrdy. Būl jaiynda Elorda Aqparat mediaholdingı men «Astana» telearnasynyŋ ELORDA LIVE bırlesken jobasy efirınde aityldy.

– Osy aptada elordada karantindık şaralar küşeitıldı. Mūnyŋ sebebı nede?
– Jedel ştab epidemiologiia­lyq jaǧdaidy kündelıktı baqylai otyryp monitoring jasaidy. Basqa elderdegı jaǧdaidy da baqylap otyramyz. Barlyq jerde aurudyŋ köbeiuıne bailanysty karantindık şaralar qataŋdatyluda. PTR synamalary elordada kün saiyn ötkızıledı, olardyŋ sanyn Memleket basşysynyŋ tapsyrmasyna säikes köbeittık. Mysaly, keşegı jaǧdai boiynşa 5000-ǧa juyq test jürgızıp, 16 nauqas anyqtaldy, al negızınde mūnyŋ aldynda 1-5 nauqas tırkelgen bolatyn. Karantindık şaralardy küşeidudegı maqsat – tūraqty jaǧdaidy saqtau. Būl, eŋ aldymen, azamattarymyzdyŋ densaulyǧy üşın jasalady. Jazdaǧy jaǧdaidy eske alaiyqşy: jedel järdem künıne koronavirus boiynşa 500 qoŋyrau qabyldady, 16 auruhana tolyp tūrdy, al būl – 4000 oryn bos emes degen söz. Bügınde 76 oryn bos emes. Eger bız jaǧdaiǧa salǧyrt qarasaq, būrynǧy jaǧdaiǧa qaita oraluymyz mümkın.
– Tūrǧyndardy qala qaitadan jabyq bola ma degen sūraq mazalaidy.
– Bız auru taralu qaupı joǧary bolǧan kezde qalany japtyq. Barlyǧy sızderge jäne maǧan bailanysty. Eger bız qalanyŋ jabylǧanyn qalamasaq, onda bärımız talapqa baǧynyp, araqaşyqtyqty saqtap jäne qoǧamdyq oryndarda, äsırese jabyq jerlerde maska kiiuımız kerek. Sanaly qatynas qajet. Eger infeksiia köbeise, şekteuler küşeiedı. Erekşe tärtıpke negızdelgen jaŋa jaǧdaida ömır sürudı üirenuımız kerek. Bız jüielı türde reidter jürgızgen kezde tärtıp būzuşylyqtardy köremız. Adamdar özderıne jäne jaqyndaryna qauıp töndıredı.
– Elımızdıŋ bas qalasy yqtimal ındetke qalai daiyndalyp jatyr?
– Bız tiıstı nätije şyǧardyq dep oilaimyn. Jazdaǧy tolqynnan keiın bızdıŋ därıgerler täjıribe jinaqtady. Olar epidemiianyŋ barlyq auyrtpalyǧyn bastan ötkerdı. Qazırgı kezde elordadaǧy 7000 auruhana tösegı nauqastardy ornalastyruǧa daiyn. Qosymşa ökpe jeldetkışter (İVL) aldyq, sany 480-nen asady, qosymşa kompiuterlık tomograftar, 7 jaŋa sifrly rentgen apparattary jäne ottegı konsentratorlary satyp alyndy. Bız farmasevtikalyq kompaniialardyŋ distribiutorlarymen tyǧyz jūmys ısteimız, koronaviruspen küreste qajettı därı-därmekter satyp aluǧa ainalym qarajatyna 1 milliard 600 million teŋge böldık. Ramada Plaza qonaq üiı bazasyndaǧy jūqpaly aurular auruhanasyna arnaiy auruhana kereuetterı satyp alyndy. Sondai-aq 300-ge juyq kolledj tülegı, 200-den astam universitet tülegı jūmysqa qabyldandy. Olardyŋ bızdıŋ klinikalarda jūmys ıstei jürıp oquyna jaǧdai jasap, rezidenturaǧa 500 million grant böldık.
– Būryn engızılgen karantindık şaralar özınıŋ tiımdılıgın körsettı me?
– Ärine, körsettı. Karantindık şaralar, eŋ aldymen, adamdardyŋ toptasyp jinaluyn jäne bır-bırıne qauıp töndıruın şekteidı, baqylanbaityn qozǧalys aǧymyn şekteidı, mūny ülken qalalarda jasau öte qiyn. Bız jabyq jailarda adamdardyŋ köp jinaluyn şektedık. Osynyŋ arqasynda jaǧdai tūraqtaldy. Auruǧa şaldyqqandar onyŋ qanşalyqty qiyn ekenın bıledı jäne būl qatelıkterdı qaitalaudyŋ qajetı joq.
Biznes te osyndai şekteulerdıŋ qiyndyqtaryn bastan keşırdı. Bızge qaitadan bärın qataŋ şekteuge, joldy bögeuge oralu kerek pe? Barlyǧy özımızge bailanysty. İä, karantin virus­ty auyzdyqtauǧa kömektestı. Osy uaqytta därıgerler ülken jüktemenı bastan ötkerdı, 1300 därıger koronaviruspen auyrdy. Memleket qazır olardyŋ jūmysy üşın ötemaqy töleidı, öitkenı olar özderınıŋ, jaqyndarynyŋ ömırın qaterge tıgedı.
Polisiia da auyrtpalyqty sezındı, TJM qyzmetkerlerı qoǧamdyq oryndardy dezinfeksiialauǧa qatysty. Būl – öte ülken şyǧyn. Menıŋ oiymşa, mūny qaitalaudyŋ qajetı joq.
– Jaqynda virusty basqa elderden tasymaldaǧan jaǧdailar boldy. Şetelden jolauşylar kelgende äuejaidaǧy baqylau qalai jüzege asyrylady?
– Jaǧdai tūraqtalǧan kezde reister bırtındep būrynǧyşa jolauşy tasymalyna şyqty. Vedomstvoaralyq komissiianyŋ şeşımı boiynşa halyqaralyq reisterde koronavirusqa PTR analizı joq barlyq jolauşylar auruhanaǧa jatqyzyldy. Eger testıleu terıs nätije berse, olarǧa üige baruǧa rūqsat etıledı. 1300 jolauşy Ramada Plazadaǧy auruhanada tekseruden öttı. Bız ekı oŋ jaǧdaidy anyqtadyq. Olar – därıgerlerdıŋ baqylauynda. Qazaqstanǧa PTR testısız kelgen şeteldıkterge keletın bolsaq, olar öz Otanyna qaitaryldy.
– Koronaviruspen būdan būryn auyrǧan adamdar basqalarǧa qauıp töndırıp, negızgı sanitarlyq normalardy saqtau­dy qoidy dep oilamaisyz ba?
– Qauıp-qater indeksınıŋ halyqaralyq deŋgeidegı şoluy tekserıldı. Būl körsetkış boiynşa Qazaqstan soŋǧy oryndarda tūr. Būl degenımız, bız körgen qiyndyqty ūmytyp ketemız. COVID-19-dan aman qalǧandar antidenelerı bar jäne özderın qauıpsız dep sanaidy. Jaqynda Niderlandyda bır äiel qaitadan koronaviruspen auyryp qaitys boldy. Ekınşı ret qaitalap auyru odan da auyr boldy. Virus jaŋadan paida bolǧandyqtan, būl turaly bärı bılmeidı deidı mamandar.
– Tūmau men JRVİ mausymy jaqyndady. Tūrǧyndarǧa qandai keŋes beresız?
– Qazır tūmauǧa qarsy vaksinasiia aiaqtaldy. Qys suyq, sondyqtan mūqiiat bolu kerek jäne sanitarlyq talaptardy saqtauǧa tiıspız. Mūny bärı bıledı, bıraq keide elemeidı. Eşqandai nemqūrailylyq bolmauy kerek. Būrynǧy qatelıkterdı qaitala­mauymyz kerek.
– Tötenşe jaǧdai kezınde elordalyqtardyŋ köbı üilerınde boldy, osy kezde qalada körnekı oryndar, sport alaŋdary paida boldy, būl karantin kezınde qalai kömektestı?
– Bız kerı bailanysty ünemı qadaǧalap otyramyz, tūrǧyndarmen kezdesemız, qoǧamdyq oryndarǧa sūranys öte köp. Karantin kezeŋınde adamdar abattandyrylǧan, kögaldandyrylǧan aulada, balalar men sport alaŋdarynda taza auamen tynystaǧysy keledı. Äsırese, jattyǧu zaldary jabyq kezde mūndai qoǧamdyq oryndar ülken sūranysqa ie. Karantin kezınde kölık az boldy, bız äsırese ortalyqtan alys ornalasqan audandar men jeke sektorlarda joldardy jappai jöndedık.
Biznes qiyndyqtardy bastan keşırgen kezde memleket Prezidenttıŋ şeşımımen «Jūmyspen qamtudyŋ jol kartasy» baǧdarlamasy boiynşa qarajat böldı. Däl osy baǧdarlama boiynşa aulalar abattandyryldy, balabaqşalar, mektepter, emhanalar, joldar jöndeldı, endı bız köptegen basqa jobalardy jüzege asyramyz. 15 myŋ jaŋa jūmys orny qūryldy. Būl jūmystardyŋ barlyǧyna bızdıŋ käsıpkerler qatysty. Qoljetımdı baspanaǧa qosymşa qarajat bölındı. Iаǧni, tūtastai alǧanda, būl – daǧdarysqa qarsy, öndıruşıler öz önımderın sata alatyndai etıp, biznes tūralap qalmauy üşın memleket qabyldaǧan şaralar.
Sondai-aq azyq-tülık qauıpsızdıgımen ainalysamyz. Men oblys äkımderıne jäne auylşaruaşylyq tauar öndıruşılerıne alǧys aitqym keledı. Olar önımderdı naryqtaǧy baǧadan 15-20 paiyzǧa arzan satty, demalys künderı bız barlyq bazarlarda azyq-tülık tauarlarynyŋ arzandaǧanyn kördık. Aimaqtar öz jūmystaryn aiaqtady, bıraq aua raiy mümkındık beretının jäne qala tūrǧyndary arasynda järmeŋkeler ülken sūranysqa ie ekenın eskere otyryp, osy demalys künderı bız tūraqtandyru qory arqyly serıktes bolatyn Magnum siiaqty sauda jelılerınıŋ qatysuymen öz öndıruşılerımızben järmeŋkelerdı jalǧastyramyz.
– Qazır köptegen ata-analardy oqu prosesı alaŋdatady. Sız balalardy dästürlı bılım beru formatyna auystyrudy josparlaisyz ba? Balalar mektepke qaşan oralady?
– Bız mektepterdı dästürlı formatqa köşırgımız keledı, öitkenı būl bılım sapasyna tıkelei qatysty. Onlain sabaqtar – būl mäjbürlı şara, mūǧalım men balalar arasyndaǧy jandy qarym-qatynasty eşteŋe almas­tyra almaidy. Bıraq qazırgı jaǧdai erteŋ nemese arǧy künı mektepterdı aşamyz dep naqty aituǧa mümkındık bermeidı. Qazır bızde 40 myŋ bala offlainda, kezekşı toptarda oqidy, al 140 myŋnan astam mektep oquşysy qaşyqtyqta oqidy. Osy kezeŋde 10 bala koronavirusqa oŋ nätije berdı, onyŋ ekeuı kezekşı topta bolǧan, dereu topty karantinge jıberdık, testter ötkızıp, qalǧandary qaşyqtan oquda. Älı balalar ındettı bılım beru mekemesınen tys jerde jūqtyrǧan. Iаǧni qauıp bar. Balalar mektepterge keledı, olardy tekseredı, barlyq mektep osyǧan beiımdeldı: sanitaizerler, teplovizorlar bar, balanyŋ jaǧdaiy baqylauda, eger naşarlaǧany baiqalsa, därıger şaqyrylady. Dästürlı oqytu formatyna neǧūrlym tezırek oralsaq, soǧūrlym jaqsy bolady, bız būǧan ūmtyluymyz kerek.
– Sızdıŋ oiyŋyzşa, biznes qazırgı jaǧdaida jūmys ısteuge üirendı me?
– Olar üşın būl oŋai emes. Būl – barlyq elderdegı jaǧdai. Memleket aiyppūldar men üstemelerge moratorii jariialau boiynşa būryn-soŋdy bolmaǧan bırqatar şaralar qabyldaǧanyn kördıŋız. Bankter memlekettıŋ ūsynysyna beitarap qalǧan joq. Ärine, qyzmet körsetu salasyna älı de qiyn. Kinoteatrlar älı jabyq. Tamaqtanu oryndary bar köptegen sauda ortalyqtary da jūmys ıstemeidı. Bıraq biznes beiımdelude: köptegen meiramhanalar tapsyrys jetkızuge köştı (būl būryn būqaralyq sipat almaǧan täsıl edı). Biznes onlain-satylymǧa beiımdelude, bızdıŋ azamattar būǧan äbden üirenıp alǧan. Menıŋ oiymşa, būl – öz ısıŋdı aşuǧa jäne ony keŋeituge jaŋa mümkındıkter. İä, būl qiyn uaqyt, bıraq ol ötedı.
– Elordada jylu beru mausymy qalai jürıp jatyr?
– Kün salqyndaǧan boida bırden jylytu mausymyn bastadyq. Bırınşı kezekte äleumettık nysandar, balabaqşalar, auruhanalar men mektepter qosyldy. Jylytu mausymy ädettegıdei ötedı. Bıraq biylǧy jyl bız üşın erekşe, öitkenı bız gazdandyruǧa köşemız. Gazdandyru üş kezeŋnen tūrady. Bırınşısı aiaqtaluǧa jaqyn. 100 myŋnan astam tūrǧyny bar Köktal, Köktal-2, Agrogorodokta blokışılık gaz qūbyrlaryn tartu jūmystary aiaqtaldy. Temırjol, Promyşlennyidaǧy jūmystar 100 paiyzǧa derlık aiaqtaldy. Negızgı jūmys – bızdıŋ JEO-1 jäne JEO-2-dı gazǧa köşıru. Jaqyn uaqytta bız ystyq su qazandyqtarynyŋ bır bölıgın gazǧa auystyramyz, būl ziiandy şyǧaryndylardy azaitady. Qūbyrlar ornatylyp qoiǧan, gaz jüiede tūr. Ottyqtar ornatylǧan. Tekserıp alyp jüienı ıske qosamyz. Bızde atmosferanyŋ lastanuynyŋ üş közı bar – jylu elektr stansiialary, jeke sektor jäne kölık qūraldary. Bızdıŋ mamandar «QazTransGaz Aimaqpen» bırge tüsındıru jūmystaryn jürgızedı. Tehnikalyq sipattamalaryn alyp, peşın gaz ottyǧyna auystyrǧan adamdar bar. Bız gaz eseptegışterın tegın ornatamyz jäne tūrǧyndarǧa kömektesemız. Gaz – yŋǧaily jäne ekologiialyq taza. Komissiia tariftı bekıttı. Bastapqyda tekşe metrıne 69 teŋge qarastyryldy. Irı şyǧyndar qajet boldy, qaryzǧa alynǧan qarajat ta bar. Būl – Elbasynyŋ tarihi jobasy. Ol astanany gazdandyrudy, qalanyŋ neǧūrlym yŋǧaily jäne ekologiialyq taza boluyn qalady. Ülken qarajat magistraldyq qūbyrlarǧa jūmsalady. Bankterge qaryzdy qaitaru qajet. Şyǧyndar jabyluy kerek. Komissiianyŋ şeşımımen bızdıŋ tūtynuşylarǧa auyr salmaq tüspeuı üşın, qazır tarif tekşe metrıne 45 teŋge bolyp belgılendı. Būl būrynǧydan äldeqaida arzan.
Gazdyŋ keluımen tütınnen aitarlyqtai arylamyz. Gazǧa tolyǧymen köşkende atmosferaǧa ziiandy şyǧaryndylardyŋ 40 myŋ tonnaǧa azaiatynyn mamandar qazırdıŋ özınde eseptep şyǧaryp otyr. Äzırge bız JEO-nyŋ quatty qazandyqtaryn gazǧa ainaldyrmaimyz, öitkenı būl ekonomikalyq jaǧynan tiımdı emes, tek ystyq su qazandyqtaryn ǧana. Eger jeke sektordy gazǧa auystyrsaq, aua odan da taza bolatyny sözsız.
Jyl saiyn kölık sany artyp keledı. 10 jyl būryn resmi tırkelgen 250 myŋ kölık bolǧan. Biyl 350 myŋ kölık tırkelgen. Tranzittık aǧyn sonşama köp. Mūnyŋ bärı qorşaǧan ortaǧa ziiandy. Bız qandai şaralar qoldanyp jatyrmyz? Bız jasyl ekonomikaǧa köşemız. 100 elektr avtobus satyp aldyq. Kelesı jyldyŋ basynda taǧy 100-ı jetkızıledı. Bız bırtındep ekologiia­lyq taza kölıkke köşuımız kerek.
Bız «jasyl beldeu» turaly ūmytpauymyz kerek. Qazır elordanyŋ ainalasynda ormandy alqap 100 gektarǧa jettı. Būl qalanyŋ demalatyn ökpesı desek bolady. Jyl saiyn otyrǧyzylǧan köşetter sanyn köbeitemız. Demalys aimaqtary köbırek bolady. Taldyköl men Maibalyq kölderı solardyŋ bırıne ainalady. Bız saiabaqtar men qoǧamdyq oryndardy tūrǧyndardyŋ jailylyǧy üşın jasaimyz.