Parlament Senatynda Memleket basşysynyŋ «Ädılettı Qazaqstannyŋ ekonomikalyq baǧdary» atty Joldauyn ıske asyru aiasynda «Demografiialyq ösu – ūlttyŋ strategiialyq artyqşylyǧynyŋ negızı» taqyrybyna arnalǧan Ükımet saǧaty öttı. Osy jinalysta demografiia mäselesı, soltüstıkke köş jaiy keŋınen talqylanyp, ony şeşudıŋ täsılderı men ädısterı tılge tiek etıldı. Osy saladaǧy özektı mäselelerdı ūdaiy köterıp kele jatqan «Astana aqşamy» gazetı jiyndaǧy negızgı baiandamalardy oqyrman nazaryna ūsynyp otyr. Öitkenı demografiia – elımızdıŋ eŋ özektı ärı qazaq ūltynyŋ taǧdyrşeştı mäselesı. Prezident Qasym-Jomart Toqaev öz Joldauynda «Quatty ūlttyŋ dıŋgegı – halyq» dep şegelep tūryp aitqan edı.
TÜIITKILDER DE JOQ EMES
Prezidentımız Qasym-Jomart Kemelūly Toqaev byltyrǧy Joldauynda osy baǧytqa erekşe män berıp, demografiialyq tūrǧydan ornyqty damu eŋ özektı mäselege ainalǧanyn atap ötken edı. Sol kezde Memleket basşysy Ükımetke qazırgı demografiialyq ahualdy elımızdıŋ bäsekege qabılettılıgın arttyru jolynda tiımdı paidalanu jönınde naqty mındetter jüktedı.
Jalpy, qazır Qazaqstanda halyq sanynyŋ ösu qarqyny köŋıl quantady. Byltyr qaraşa aiynda elımızde halyq sany 20 millionǧa jetkenı belgılı. Şyn mänınde, demografiialyq ösu – eldıŋ bäsekege qabıletın arttyrudyŋ negızgı tetıgı. Osyǧan orai, Prezidentımızdıŋ tapsyrmalaryn oryndau aiasynda Köşı-qon saiasaty jäne Auyldyq aumaqtardy damytu tūjyrymdamalary qabyldandy. Būl qūjattar eŋbek mobildılıgın damytuǧa, sapaly infraqūrylymdy qalyptastyruǧa jäne azamattardyŋ ömır süru deŋgeiın arttyruǧa baǧyttalyp otyr. Sondai-aq 2029 jylǧa deiıngı Ūlttyq damu josparynyŋ jobasyna da bırqatar naqty şara engızıldı. Endı memlekettık josparlaudyŋ jaŋa jüiesı aiasynda olardyŋ sapaly ıske asyryluyn qamtamasyz etu qajet.
Qarqyndy demografiialyq ösu äleuetı zor mümkındıkterge jol aşady. Sondai-aq mūndai ürdısten tuyndaityn tüitkılderdı de esten şyǧarmauymyz kerek. Salystyrmaly türde alǧanda, bız jas ūltpyz. Elımızde halyq sanynyŋ üşten bırın jastar qūraidy. Ortaşa jas deŋgeiı – 32 jas. Qazırgı taŋda memleket bala tuudy yntalandyruǧa arnalǧan äleumettık mındettemelerdı josparly türde ıske asyryp keledı. Köpbalaly otbasylarǧa ai saiynǧy järdemaqylar men arnaiy järdemaqylar da tölenedı.
Prezidentımızdıŋ tapsyrmasy boiynşa biyl «Ūlttyq qor – balalarǧa» baǧdarlamasy ıske asa bastady. Halyq sany ösken saiyn tiıstı deŋgeide orta jäne joǧary bılım beru, sondai-aq, medisina jüiesın damytu qajet ekenı tüsınıktı. Uaqyt ötken saiyn bızdıŋ azamattardyŋ ömır süru ūzaqtyǧy da artyp keledı. Būl da oŋ ürdısterdıŋ bırı.
Ūlttyq statistika derekterıne säikes, 1991 jyldan bastap ömır süru ūzaqtyǧy 6,8 jylǧa artqan. 2022 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa būl körsetkış 74,4 jasty qūrady. Osyndai özgerıster elımızdegı zeinetaqy jüiesıne, jalpy, äleumettık qamsyzdandyru salasyna da äser etetını anyq.
Demografiiaǧa qatysty taǧy bır maŋyzdy ürdıs urbanizasiia ekenı belgılı. Ūlttyq statistikanyŋ mälımetterı boiynşa qazırdıŋ özınde qala halqynyŋ ülesı 62 paiyzǧa jetken. Alaida Qazaqstandaǧy urbanizasiia deŋgeiı jan basyna şaqqandaǧy kırıs kölemı ūqsas elderden şamamen 10 paiyzǧa qalyp keledı.
Bırıkken Ūlttar Ūiymy orta merzımdı uaqytta Ortalyq Aziia öŋırınde qala halqynyŋ ösuı jalǧasa beredı dep boljap otyr. Ärine, būl ürdıs qalalarda jūmyspen qamtudyŋ jäne baspananyŋ qoljetımdılıgın qamtamasyz etudıŋ özektılıgın arttyra tüsedı. Sonymen qatar auyldyq aumaqtardy da damytudy ūmytpauymyz kerek. Auyldarda adam sanyn saqtap qalu da strategiialyq maqsat.
«Auyl amanaty» baǧdarlamasy özınıŋ tiımdılıgın körsettı. Şaǧyn nesielerdıŋ arqasynda auylda 12 myŋnan astam jūmys orny aşyldy. Auyldyq jerlerde densaulyq saqtau salasyn damytu mäselesı de öte maŋyzdy ekenı belgılı. Qazırgı taŋda «Auyldyq densaulyq saqtaudy jaŋǧyrtu» ūlttyq jobasy aiasynda tiıstı jūmystar jürgızılıp jatyr. Alaida jekelegen öŋırlerde qarajattyŋ uaqytyly igerılmeu faktılerı baiqalady. Osyǧan bailanysty Ūlttyq jobaǧa, Auyldyq aumaqtardy damytu tūjyrymdamasyna jäne öŋırlık damudyŋ basqa da josparlaryna engızılgen ıs-şaralardyŋ sapaly jüzege asyryluyn qamtamasyz etu qajet. Keibır öŋırlerde äleumettık-demografiialyq jäne ekonomikalyq teŋgerımsızdıktıŋ saqtaluyn da syn-qaterlerdıŋ bırı retınde atap ötken jön.
Bügınde oŋtüstık, batys aimaqtarda jäne megapolisterde halyq sany aitarlyqtai ösıp kele jatyr. Al soltüstık aimaqtarda, kerısınşe, azaiu ürdısı baiqalady. Soŋǧy jyldardyŋ ışınde Soltüstık Qazaqstan (-22,43%), Pavlodar (-5,76%) jäne Qostanai (-8,3%) oblystarynda halyq sany azaiǧan. Būl rette oŋtüstıkten soltüstıkke erıktı türde qonys audaru baǧdarlamasy kütılgen nätijenı bermegenın moiyndauymyz kerek.
Senatta qaralyp jatqan Köşı-qon turaly jaŋa zaŋ eŋbek resurstarynyŋ mobildılıgın arttyru üşın jaŋa yntalandyru şaralaryn qarastyrady dep senemız. Sonymen qatar osy baǧytta basqa da ıs-şaralardy jüzege asyruymyz qajet. Sondai-aq demografiialyq jaǧdaidy eskere otyryp, äleumettık, transporttyq jäne injenerlık infraqūrylymnyŋ da tiıstı deŋgeide damuyn qamtamasyz etu kerek. Sonymen qatar azamattarymyzdyŋ jan-jaqty damuy üşın sapaly ekologiialyq orta qalyptastyru da maŋyzdy ıs.
Qazırgı taŋda elımızdıŋ demografiialyq damuyna bailanysty osyndai mäseleler boiynşa tiımdı vedomstvoaralyq ıs-qimyldy arttyru qajettılıgı tuyndap otyr. Būl baǧytta problemalar da joq emes. Jalpy, eldıŋ teŋgerımdı demografiialyq damuy – bäsekege qabılettılık faktorlarynyŋ bırı. Ädılettı Qazaqstan qūru, eŋ aldymen, halyqtyŋ ömır süru sapasyn arttyruǧa baǧyttalǧan. Elımızdıŋ demografiialyq saiasatynyŋ basty maqsaty da osy. Sondyqtan osy jolda bärımız bırlesıp, däiektı türde jūmys ısteuımız kerek.
Mäulen ÄŞIMBAEV, Senat töraǧasy
