Biyl sanaly ǧūmyryn majar halqy men küllı türkı halyqtarynyŋ bırlıgı men bauyrlastyǧy jolynda arnaǧan bırtuar tūlǧa, belgılı türkolog, tegı qypşaq majar ǧalymy, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Qoŋyr İştvan Mandokidıŋ tuǧanyna 80 jyl tolady. Osy mereilı dataǧa orai aqyn, halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ laureaty, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Marjan Erşudyŋ jaŋa kıtaby jaqynda oqyrmandarǧa jol tartpaq. Būl kıtapta Qoŋyr İştvan Mandoki men qazaq qyzy Oŋaişa-Aişa Maqsymqyzynyŋ san tarau ömır jolynda toǧysqan taǧdyry, mahabbaty, eŋbek joly, arman-mūraty jäne türkı düniesınıŋ alyptary men tarih şejıresı turaly baiandalady. Osy kıtaptan üzındı berıp otyrmyz.
Qoŋyr 1962 jyly Karsagtaǧy (Qarsaq) auylşaruaşylyq tehnikumyn bıtırıp, attestat aldy. Odan keiın 2-3 jyldai «At şabandozdary mektebınde» qyzmet etıp, at sporty boiynşa el bırınşılıgınde bas jüldege ie boldy. Chempion atandy. Atqūmarlyǧynan görı bılımge degen qūlşynysy ony ünemı oiǧa jeteleitın.
Qaitken künde de universitette oqyp, bılım aluǧa ūmtyldy. Qoŋyr 14 jasynda özın qyzyqtyratyn türkı tarihy, qypşaqtar turaly kıtaptar oqyǧysy keletının aityp, kömektesuın ötınıp, akademik Diula Nemetke hat jazǧan. Keiınnen bılımqūmarlyǧy men zerdesıne taŋǧalǧan akademik Qoŋyrdy Ötvöş Lorand atyndaǧy Budapeşt memlekettık universitetınıŋ gumanitarlyq fakultetıne student qylyp qabyldaudy ötınıp, partiialyq kepıldeme hat jazdy. Akademiktıŋ kepıldeme haty qoldau tauyp, Qoŋyr osy universitettıŋ filologiia-filosofiia fakultetıne qabyldanyp, türkologiia bölımıne oquǧa tüstı.
Qoŋyrdyŋ bılımge degen qūştarlyǧy kün saiyn arta tüsıp, köp uaqytyn kıtaphanada ötkızıp, türkı älemıne bailanysty kıtaptardy jinaudy, olardy zerttep-zerdelep oqudy özınıŋ būljymas erejesıne ainaldyrdy. Bılımdı jas 1968 jyly universitettı «üzdık diplommen» bıtırıp, oqytuşylyq jūmysqa qaldy. Ärı sol jyldary Secheni atyndaǧy memlekettik kitaphanada ǧylymi qyzmetker bolyp qyzmet ettı. Ol ūstazdaryn erekşe qūrmet tūtatyn.
Jas ǧalymnyŋ qanatyn qomdap, aqyl-keŋesın aiamady. Qoŋyr İştvan student kezınen ǧylymi ekspedisiialarǧa şyǧyp, derekter jinauǧa jany qūmar edı. Ol özın keide saiahatşy, keide jihankezdei sezınetın. Ǧylymi ekspedisiia saparlarynda Polşa, Rumyniia, Bolgariiadaǧy türkı tıldes halyqtardyŋ ədebietı men tūrmys-salty turaly derekterın jinaqtai bastady. Polşadaǧy, Bolgariiadaǧy türıkter men Rumyniiadaǧy Dobruja tatarlarynyŋ tarihyn qyzyǧa zerttep, türkologiia salasyna jaŋalyqtar engızdı.
1970 jyldan bastap Majarstan Ǧylym akademiiasynyŋ Altaistika zertteu ortalyǧyna qyzmetın auystyryp, ǧylymi qyzmetkerı bola jürıp, zertteuşılık qyzmetın odan ärı jetıldıre tüstı. 1974 jyldan Moŋǧoliiadaǧy köne türkı eskertkışterı men qazaq, tyva şoǧyrynyŋ arasynda bolyp, folklorlyq, etnografiialyq derekterdı jinaudy jalǧastyrdy. Akademiia, universitettegı qyzmetınen tys kezde keide öz qarajatymen, keide akademiianyŋ qoldauymen saiahattarǧa qūştarlyqpen attanyp, är sapardan tyŋ derekter äkelıp, ruhani qazyna sandyǧyn toltyryp jatty.
Qoŋyr Mandoki zertteuınıŋ negızgı nysanasy Majarstan türkologiiasyndaǧy dästürlı salalarynyŋ ışınen majarlardyŋ köne tarihy men türkı-madiiar bailanysyn zertteu boldy. Madiiar men qūmandardyŋ (qypşaqtardyŋ) türkılermen tübı bır bailanysy baryn dialekt sözder, toponim men antroponimder arqyly jan-jaqty däleldep berdı. Sondai-aq ol köne türkı jazuy men qūman runikasynyŋ bailanysyn zerttep, Balqan tübegındegı halyqtardyŋ türkılerge jatatynyn ǧylymi tūrǧydan aşyp körsettı
Sol jyldary Moŋǧoliia qazaqtary jəne Qytaidaǧy Şyǧys Türkıstan ūiǧyrlary tūratyn jerlerge ekspedisiiaǧa baryp, Europadaǧy qūman-qypşaqtar men türkı jūrttary arasyndaǧy tarihi-mädeni bailanysty zerttep, türkologiiany jaŋa beleske şyǧardy. Türkı halyqtarynyŋ folklory men ädebietın audaru, zertteu, nasihattau ısınde aldyna jan salmaǧan jas ǧalymnyŋ bedelı künnen-künge arta tüstı. Tıl üirenudegı airyqşa qabıletı kısı taŋǧalarlyqtai ǧajaiyp edı. Qoŋyr aǧylşyn, fransuz, nemıs, rumyn tılderınde erkın söilep, erkın jaza bıldı. Būdan bölek, 30-ǧa juyq türkı tıldes halyqtardyŋ tılınde söilep, maqalalar jazyp, barǧan jerın taŋǧaldyrdy. Qoŋyrdyŋ bar armany köz aldymyzda qūryp bara jatqan türkı tılderın qattap qalu, qaǧazǧa tüsırıp alu edı.
Qoŋyr Mandoki zertteuınıŋ negızgı nysanasy Majarstan türkologiiasyndaǧy dästürlı salalarynyŋ ışınen majarlardyŋ köne tarihy men türkı-madiiar bailanysyn zertteu boldy. Madiiar men qūmandardyŋ (qypşaqtardyŋ) türkılermen tübı bır bailanysy baryn dialekt sözder, toponim men antroponimder arqyly jan-jaqty däleldep berdı. Sondai-aq ol köne türkı jazuy men qūman runikasynyŋ bailanysyn zerttep, Balqan tübegındegı halyqtardyŋ türkılerge jatatynyn ǧylymi tūrǧydan aşyp körsettı.
«Majar tılı – būl türkı tılderınıŋ diaktısı. Türkı tılderımen ūqsas 2000 söz bar. Al qazaq tılımen ūqsas 1000-nan asa köne tübır bar» dep jazdy Qoŋyr Mandoki eŋbekterınde. Qoŋyrdyŋ ǧylymi ekspedisiia saparlarynyŋ qatary jyl saiyn köbeie berdı. Anadoly, Moŋǧoliia, Edıl tatarlary men başqūrttary arasynda, Özbekstan men Türıkmenstanda keşendı tıldık, etnografiialyq, folklorlyq ekspedisiialar ūiymdastyryp, Kavkaz ben Qara teŋız aimaǧynda qaraşai, noǧai, qyrym tatarlary, qūmyqtardyŋ arasynda zertteu jūmystaryn jürgızdı. Qoŋyr bar küşın tıldık qoryn baiytuǧa jūmsady jäne är eldegı sözderdıŋ bır-bırımen ūqsastyǧyn tabuǧa tyrysty. Qoŋyr jer betındegı tübı bır türkı halyqtaryn aralap, ötken tarih paraqtarynan syr ızdeuden jalyqpady. Osy tarihi saparlar oǧan küş-quat berdı, köŋıl kökjiegın keŋıttı. Barǧan jerınde sol halyqpen bıte qainasyp, sol halyqtyŋ tılınde erkın söilep ketuı de onyŋ janaşyrlary men dostarynyŋ köbeiuıne jol aşty.
Qoŋyr Qazaqstanǧa keludı 20 jyl armandady. Mäskeu oǧan Qazaqstanǧa baruǧa viza bermedı. Talai jyl tauy şaǧyldy, bıraq ümıtın üzbedı. Mäskeu «Sız Pribaltika, Gruziia, Kavkazǧa baryŋyz. Qazaqstandaǧylar kazaqşa bılmeidı, qazaqtar – tılın, salt-dästürın ūmytqan halyq. Ol jaqtan eşteŋe de tappaisyz. Odan da Qaraqalpaqstanǧa barǧanyŋyz jön bolar. Al türkıtanuşy ǧalym bolsaŋyz, Mäskeuge kelıŋız, Leningradqa baryŋyz. Naǧyz ǧylymi derektı, qajettı materialdardy sol jaqtyŋ kıtaphanalarynan tabasyz» degen ekıūşty jauaptar berdı joldaǧan hattaryna. Biıktıkter men tereŋdıkter, kezdesken kedergıler men tosqauyldar osylaişa bırbetkei, aitqan sözınen qaitpaityn Qoŋyrdy qaterlı taǧdyrynyŋ ırı tūlǧasyna ainaldyrdy. Ol jetı ǧasyrdan berı üzılıp ketken ūrpaqtar bailanysyn jalǧap, ekı el – qazaq-majar arasyna altyn köpır ornatamyn dep özıne ant berdı.
«Azdyŋ da ısı bıter me,
Köptıŋ de ısı jeter me,
Köp ışınde bır jalǧyz,
Söilep te sözı öter me?!». İä, ol köp ışındegı jalǧyz edı. Jalqy edı. «Qazaq tılı – men üşın qypşaq tılı. Qazaq – menıŋ bauyrym! Qazaq tılın üirenıp şyǧu ömırımnıŋ özektı bır maqsaty boluǧa tiıs» degen oiǧa erte jastan bekıngen Qoŋyrdyŋ aldynda ūly maqsattar tūrdy. Eŋ aldymen qazaq jerıne Qoŋyrdyŋ hattary jettı. Ol Budapeşt universitetınıŋ soŋǧy kursynan bastap ekspedisiialarǧa şyǧa bastaǧan edı. Moŋǧoliiaǧa baryp, sondaǧy qazaqtarmen etene aralasu qazaq tılınde jetık söileuıne ülken paidasyn tigızdı. Söileu təjıribesı osylai qalyptasty. Budapeştegı maldərıgerlık institutyna Baian-Ölgei aimaǧynan kelıp oqyp jürgen Edıge Töletaiūly degen dosy da ony Moŋǧoliiaǧa ertıp baryp, sol jaqtaǧy qazaqtarmen aralasuyna köp kömegın tigızgen edı.
Jyldar öte, taǧdyr aiy oŋynan tudy da, Qoŋyrdyŋ armany oryndaldy. 1976 jyly Majarstan Ǧylym akademiiasy Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyna joldama beretın bolyp, tūŋǧyş ret Qazaqstanǧa kelu mäselesı şeşıldı. Sol jyldyŋ qaraşa aiynda Qoŋyr İştvan Mandoki tūŋǧyş ret qazaq jerıne, Almatyǧa keldı. Bıraq qazaq ortasy oǧan onşa män bermedı. Köbı kelgen saparyna, zerttep jürgen taqyrybyna küdıkpen qarady. Öitkenı «amerikalyq şpion kele jatyr» degen laqap äŋgıme tarap ketken edı el arasyna. Ony äuejaidan onomast ǧalym Telqoja Janūzaqov, Ismet Keŋesbaev, Bolat Kömekov siiaqty ǧalymdar kütıp alyp, ǧylymi jūmystaryna köp kömegın tigızdı. Būl saparlar Qoŋyrdyŋ ǧylymi jūmystaryna ǧana emes, jeke ömırıne de jaŋa lep berdı. Ol osy saparynda qazaqtyŋ köptegen ǧalymdarymen, ziialy qauym ökılderımen tanysyp, pıkır almasty. Bärı de Qoŋyrdyŋ tabiǧatyna, bılımıne, ışkı mädenietıne qairan qalyp, syilastyqpen qarady. Osy saparynda Qoŋyr Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy, Tıl bılımı, Tarih, arheologiia jəne etnografiia, Ədebiet jəne öner instituttarymen bailanys ornatyp kettı. Budapeştke köterıŋkı köŋıl küimen qazaqtyŋ halyq änı «Säulem-ai»-dy üirenıp alyp, ändetıp qaitty…
Marjan ERŞU,
aqyn-zertteuşı
