25 jeltoqsan künı «Qazaqstan» ortalyq konsert zalynda jyrşy-termeşı, QR eŋbek sıŋırgen mädeniet qairatkerı Elmūra Jaŋabergenovanyŋ şyǧarmaşylyq keşı ötedı. Bızge konsert aldynda jyrşymen az-kem äŋgımelesudıŋ sätı tüsken edı.
– Elmūra apai, jaqynda şyǧarmaşylyq keşıŋızdı ötkızedı ekensız. Daiyndyq jūmystary qalai jürıp jatyr?
– Öte jaqsy. Būl – menıŋ ekınşı ülken konsertım. Alǧaş ret 2003 jyly Kongress-holl saraiynda öz küşımmen şaǧyn keşımdı ötkızgen bolatynmyn. Sodan keiın el aldynda esep berudıŋ retı endı kelıp otyr. Astana qalasy jäne Qyzylorda oblysy äkımdıkterınıŋ qoldauymen ötkelı otyrǧan keş «Aralym – aidyn şalqarym» dep atalady. Konserttı būlai atauymnyŋ özındık sebebı bar. Özım Araldyŋ qyzy bolǧandyqtan, bügınde kışı Araldyŋ arnasy qaita tolyp jatqany köŋılıme zor quanyş ūialatty. «Teŋızdıŋ tabany suǧa toldy, balyqtar köbeiıp jatyr!» degen aqjoltai habardy estıgende men de jai qarap otyra almadym. Quanyştan «Süiınşı, şattyq!» degen än jazyldy. Keştı Nūrtuǧan jyraudyŋ «Qaneki, söile, qyzyl tıl!» tolǧauymen aşyp, ary qarai «Süiınşı, şattyqpen» jalǧaimyn dep otyrmyn. Bır eskerte keterlıgı, konsertke kıru tegın.
– Keşke özıŋızden basqa kımder qatysady?
– Konserttı özım qyzmet etetın QR memlekettık Küzet qyzmetı Prezident orkestrınıŋ süiemeldeuımen bastaimyz dep otyrmyz. Şarada negızınen jyr-termelerge basymdyq berıledı. Ardaq Balajanova, Klara Tölenbaeva, Aqmaral Noǧaibaevalardy konsertke arnaiy şaqyrdym. Sondai-aq, şetelden özım jaqsy aralasatyn tıleules dostarym – Ferial Başel Tiuziun (Türkiia), Roza Amanova (Qyrǧyzstan), Arslanbek Sūltanbekov (Resei) keledı. Özımnıŋ qos qyzym qūrǧan «Aizere» tobyn keştıŋ jaŋalyǧy dep aituǧa bolady. Ekı qyzym da kışkentaiynan qūlaǧyna än-jyrdy sıŋırıp östı. Ülken qyzym Saltanat qobyz, jetıgen, sazsyrnaida oinaidy. Kışı qyzym Sanduǧaş dombyramen än salady. Būiyrsa, konsertte körermender Saltanatym jasaǧan animasiialyq tuyndyny da tamaşalaidy.
– Taǧy qandai jaǧymdy jaŋalyqtaryŋyzben bölısesız?
– Jaqynda «Öner – ömırımnıŋ özegı» atty kıtabym men «Dürlerdıŋ dübırınen jetken dauys», «Aralym – aidyn şalqarym» atty üntabaqtarymnyŋ tūsaukeserı öttı. Sondai-aq, studentter men magistranttarǧa arnalǧan «Jyraulyq önerdı zertteudıŋ ädıs-täsılderı» atty şaǧyn nūsqaulyǧym jaryq kördı.
– Jyrşylyq dästürdıŋ nasihatyna köŋılıŋız tola ma?
– «Qazır jyraulyq önerge köŋıl bölınbei jatyr» desem, ötırık aitqan bolar edım. Osy dästürdı nasihattau maqsatynda türlı baiqaular men keşterdıŋ ūiymdastyrylyp jatqany quantady. Tek bır ǧana tılegım bar – telearnalarda qazaqtyŋ dästürlı än, termelerıne arnalǧan tūşymdy baǧdarlamalar aşylsa eken deimın. Öitkenı, jyraulyq öner – taptyrmas tärbie qūraly. Dın, filosofiia, adamgerşılık mäselelerı, bärın-bärın osy jyr-termelerden tabasyz. Terme tyŋdaǧan adamnyŋ közqarasy men ūstanymy aiqyndalyp, köŋıl kökjiegı keŋeiedı. Jyraulyq mekteptı bır sözben ritorika bılımı dep atauǧa bolady.
– Osy rette Nūrtuǧan aqynnyŋ jyrşyǧa arnalǧan keŋesterınıŋ bır parasymen bölıse ketseŋız.
– Nūrtuǧan aqyn «Än turaly» degen öleŋınde şäkırtterıne tamaǧy qarlyǧyp qalǧanşa, jūrttyŋ mazasyn ketırıp, än salu qajet emestıgın eskertedı. Ännıŋ sözı men äuenınıŋ buyndary jymdasyp tūrsa ǧana tyŋdarman jüregıne jetetının aitady.
– Dombyraŋdy tart sazdy
ǧyp,
Sabalama aptyǧyp.
Közıŋnıŋ sal qiyǧyn,
Otyr ma jūrtyŋ jaqtyryp, – deidı.
– Soŋǧy jyldar bederınde özıŋızdıŋ änderıŋızdı sahnaǧa alyp şyqqanyŋyzdy baiqadym. Maǧan, äsırese, «Qyz ǧūmyr» degen änıŋız erekşe ūnady.
– Özım būrynnan än jazyp jürgenımmen, olarǧa onşa män bermegen ekenmın. «Osy änderdı jaryqqa şyǧarsam qaitedı?» degen oi maǧan keiınırek keldı. Sazger retınde tanyludy eşqaşan maqsat etken emespın. «Qyzym menıŋ», «Otanym», «Qyz ǧūmyr», «Menıŋ qos qanatym», «Ūly menıŋ qazaǧym», «Ömır ötkelderı»… Barlyq änımnıŋ özındık tarihy bar.
Bastapqyda änderımdı eşkımge körsetpei, oŋaşada yŋyldap aitatynmyn. Bır künı «Qyz ǧūmyrdy» aityp otyrǧanymdy Erǧoja Tılepberdiev degen aqyn estıp qalyp, «osy änge söz jazaiyn» dep qolqa saldy. Osylaişa, aiaq astynan ädemı än düniege keldı. Negızı, köbıne än emes, maqam jazamyn.
– Sız turaly jazylǧan BAQ materialdarynda «Elmūra jyrdy 18 türlı maqammen aitady» delıngen eken. Rasynda solai ma?
– Osy aqparat qalai tarap ketkenın bılmeimın. Şyndyǧynda, bızde maqamnyŋ sany odan äldeqaida köp. Bır sūhbatta «Taǧaimūrat» dastanyn 18 türlı maqammen aitamyn» degenmın. Ärıptesterıŋız şatastyryp sony aityp jürgen bolar.
– Sızdıŋ estrada-folklorlyq änderıŋızdıŋ jinaǧyn tyŋdaǧanda baiqaǧanym, repertuaryŋyz özınıŋ är aluandyǧymen erekşelenedı eken. Mäselen, «Göi-göide» soqyrdyŋ zaryn tyŋdap, mūŋaisam, «Aq oramalda» tyŋdaǧanda, tūla boiymdy belgısız bır qoŋyr äuen biledı. Al, «Dolana» degen halyq änın bırınşı ret sızden estıdım.
– Dūrys baiqapsyz, men köbıne elge belgısızdeu halyq änderın aitamyn. Aldaǧy konsertımde «Dolanany» şäkırtterımmen bırge şyrqaiyn dep otyrmyn. Al, älgınde sız aitqan Toǧjannyŋ «Göi-göiı» Syr boiy jyraularynyŋ repertuarynda jiı kezdesedı. «Aq oramal» – Qytai qazaqtarynyŋ änı.
…1999 jyldyŋ soŋynda Astanaǧa «elordanyŋ mädenietın körkeitemız» dep kelgen edık. Sodan berı qazaqtyŋ jyraulyq önerın jas ūrpaq sanasyna sıŋıru baǧytynda jūmys ıstep kele jatyrmyn. Qiyn-qystau zamandardan bızge qiyndyqpen jetken ūly öner maǧan amanat arqalatty. Jyraulyq dästürdı därıpteu jolynda būdan ärı de aianbai eŋbek ete beremın. Öitkenı, özımnıŋ ülken amanat iesı ekenımdı sezınemın…
Roza ÄREN
