Näzık jyrlarymen jürekterdı jylytyp, jazǧan maqalalarymen ūlttyŋ özektı mäselelerıne ün qosqan körnektı aqyn, audarmaşy, publisist, M.Maqataev atyndaǧy syilyqtyŋ iegerı Amanhan Älımūlynyŋ tuǧanyna 70 jyl tolyp otyr. Jerge, ruǧa bölınbei, ūly Abaişa aitqanda, «bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos körıp», ekı jyldai būryn ömırden ötken ardaqty azamat ädebiettıŋ töŋıregındegı, qoǧamnyŋ ainalasyndaǧy jaǧdailarǧa sergek qarady. Bır sūhbatynda «jaqsy adamdar köp» degen edı. Sol jaqsylardyŋ bırı özı boldy.
SÜIEGINE SÖZ SIŊGEN
Söz onyŋ süiegıne sıŋgen. Babalary Mailyqoja men Mädelıqojany jūrt bıledı. Amanhannyŋ äkesı Älımqoja da öleŋ sözge qarajaiau emes edı. Amanhandy qan jıbermedı. Mektep jasynan jyrǧa qūmartty.
Belgılı aqyn, ädebiet synşysy Aian Nysanalin Mäskeudegı M.Gorkii atyndaǧy Ädebiet institutynda oqyp jürgende elge kanikulǧa keledı. Sol kezde qolyna bır top talapker aqynnyŋ öleŋderı tüsedı. Arasynda oquşy Amanhannyŋ jyrlary da boldy. Aqyn aǧasy öleŋderıne şolu jasap, aq jol tıledı. Sol uaqyttan berı ekeuı bailanysyn üzgen joq. Ömır men öleŋ turaly pıkırlesıp, şahmat taqtasynyŋ janynda jiı bas qosatyn.
Amanhan Älımūly ömırden ötkennen keiın «Almaty» telearnasy «Säule-ǧūmyr» baǧdarlamasynyŋ bır şyǧarylymyn ony eske aluǧa arnady. Sonda: «Amanhannyŋ öleŋderınde ömırdıŋ şyndyǧy bar. Ol şyndyqpen baurap alatyn. Ainala körınıske möldır sezımmen qaraityn. Mūŋ bola ma, quanyş bola ma, öleŋde adal söileitın» degen edı Aian Nysanalin.
QUANDYQ PEN SAǦİ AQYNDARDYŊ QOLDAUY
Student kezınde osy möldırlıgımen körnektı aqyndar Quandyq Şaŋǧytbaev pen Saǧi Jienbaevty da baurap alǧan siiaqty. Jas aqyn-jazuşylardyŋ keŋesınde Quandyq aqynǧa:
Jidelı saidyŋ boiynda,
Aldanyp qalǧan oiynǧa,
Adasyp kettık, erkem-ai!
Auyl men saidyŋ arasy,
Bolatyn edı jer talai, – dep bastalatyn öleŋın oqyp berıp, täntı qyldy. Quandyq Şaŋǧytbaev jas aqyndy «Jazuşy» baspasy poeziia bölımınıŋ meŋgeruşısı Saǧi Jienbaevpen tanystyrdy. Saǧi aqyn «Bes qoŋyrau» atty kıtapqa Amanhan Älımūlynyŋ öleŋderın qostyrdy.
BASPASÖZGE BETTEU
Ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary jūrt Amanhan poeziiasyn osy kıtap arqyly tanydy. Belgılı aqyn, bügıngı Jazuşylar odaǧy basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary Bauyrjan Jaqyp student künderınde būl jinaqty jata-jastana oqyǧandaryn, öz tūstarynyŋ öleŋ ölkesıne keluıne belgılı bır deŋgeide Amanhan Älımūlynyŋ jyrlary äser etkenın aitady.
Bıraq Amanhan aqyn bolyp tanylǧanşa bıraz mehnat keştı. Orta mekteptı bıtırgennen keiın bes-alty jyl joǧary oqu ornyna tüse almady. Äskerge baryp kelıp, qūrylysta jūmys ıstedı. Ūly oişyl äl-Farabimen bır topyraqta tuǧannan keiın be eken, QazMU-dıŋ filosofiia jäne ekonomika fakultetıne qūjattaryn tapsyryp, bılımın synady. Bıraq joly bolmady. Keiınnen jurnalistikaǧa tüsıp, orda būzar jasqa taianǧanda qolyna diplomyn aldy.
Sol 1981 jyldan bastap qyryq jylǧa juyq ǧūmyryn baspasözge arnady. «Qazaqstan pionerı» (qazırgı «Ūlan»), «Leninşıl jas» («Jas Alaş»), «Qazaq ädebietı», «Türkıstan», «Zaŋ» gazetterınde, Qazaq radiosynda qoltaŋbasy qaldy. Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋderı «Aqiqat» jurnalynda öttı. Bıraz jyl osy basylymnyŋ bas redaktory, keiınnen şoluşysy boldy. 1991-1993 jyldary Aian Nysanalin jäne aqiyq aqyn Mūqaǧali Maqataev siiaqty Mäskeudegı M.Gorkii atyndaǧy Ädebiet institutynda oqydy.
POEZİIа PARQY MEN PUBLİSİSTİKA
Resei astanasynda oqytqan ūstazdary sanasyna sılkınıs jasady. Poeziia men publisistikanyŋ arasyn ajyratudy üirettı. Şynymen, Amanhan Älımūlynyŋ öleŋderı bos ūranşyldyqtan, aqylgöilıkten, kösemsuden ada, taza lirika. Aqynnyŋ qairatkerlık qyrlary jazǧan maqalalarynda atoilap tūr.
«Poeziia saiasi-publisistikalyq saryn alyp, ruh terısın jamylǧan emosiiaǧa boi aldyrsa, onyŋ boiynda daŋǧazalyq pen daukestıkten, dauryqpalyqtan basqa eşteŋe qalmaidy… Keiıngı kezderı öleŋ-ocherk, öleŋ estelık, öleŋ-maqala, öleŋ-feleton, öleŋ-oda qaptap kettı… Söz bostandyǧy men demokratiiany paidalanyp käsıpqoi qalamgerler şynaiy öleŋdı maqala taqyrybynyŋ deŋgeiıne tüsırıp, aqparattyq habarlama, faktologiiaǧa, aitys aqyndary öleŋderınıŋ deŋgeiıne tüsırıp jıbergelı qaşan. Sodan bolar, Abai, Maǧjan, Iliias, Mūqaǧalidan soŋ da «ūlylar» men «körnektı aqyndar» qaptap kettı. Būl da sol öleŋge degen jauapkerşılıktıŋ joǧynan…
Öleŋ-jyrmen qazaqty synaityndar köbeidı… Men öleŋdı aqparat pen faktı alu üşın emes, bolmasa ideia men ideologiialyq qūral közı retınde oqymaimyn… Menıŋşe, muzyka, obraz, tıl. Osy üşeuı bolsa, öleŋ jaman şyqpaidy… Lirikalyq öleŋ qysqa, jinaqy boluy kerek. Ol – senıŋ qas qaǧym, şabyt buǧan sättegı köŋıl küiıŋnıŋ qaǧazǧa tüsken köşırmesı. Qai tūsta senıŋ köŋıl küiıŋnıŋ «ystyǧy» basyldy, sol tūsta öleŋ bıttı, aiaqtaldy degen söz. Bır saǧattan soŋ qaityp kelıp sol öleŋdı soza beruge bolady. Ol onda lirika emes».
Amanhan Älımūlynyŋ är jyldardaǧy maqalalary men sūhbattarynan alynǧan būl sözderınde poeziiaǧa qoiar talaby, aqyndyq kredosy körınedı. Osy talaptardy özı ūstanatyn, özge aqyndardan da osyny talap etetın. Özı öleŋ jazarda küi talǧamaityn. Şabyttanǧan şaqta kez kelgen jerde qolǧa tüsken kıtap, gazet, paraqtarǧa jyrlaryn tüsıretın.
Publisistikasyna kelsek, myna mysaldy qaitalaudan jalyqpaityn: «1935 jyly Cherchill Andre Moruaǧa «Sız körkem dünieŋızdı qoia tūryŋyz, faşizm boi köterıp kele jatyr. Sız maqala jazyŋyz. Faşistıŋ tankısınıŋ sanyn, samoletterınıŋ salmaǧyn, qandai qauıptı ekenın halyqqa jetkızıŋızşı» dep ötıngen. Sonda Morua: «Men suretkermın, jazuşymyn, būǧan aralaspaimyn» dep jauap bergen. 1938 jyly faşizm bükıl Europany jaulap alǧan kezde Morua «Men şynynda da bedeldı edım, halyqqa sözım ötetın edı, nege jazbadym?» dep ökıngen» degen aqyn jurnalistikany jauynger janr sanady. Mäskeuden qaityp oralǧan soŋ, «Zaŋ» gazetıne qabyldanyp, qalamyn ūlt müddesıne arnady. Tıl, dıl, patriotizm, t. b. ūltymyzǧa qatysty mäselelerdı köterdı. Sol kezde «Karavan» sekıldı keibır orys tıldı basylymdar ūltşyl, şovinist atandyrdy.
JASTARDYŊ QAMQORŞYSY
Amanhan Älımūly «Aqiqat» jurnalyna bas redaktor bolyp kelgende basylymdy tartymdy etıp bezendıruden bastap, avtor tartudy belsendı qolǧa aldy. Soŋynan ergen jurnalisterdı tärbieledı. Jylt etken talanttarǧa qamqorlyq pen qoldau körsettı. Şäkırtterınıŋ arasynda atalmyş basylymnyŋ qazırgı bas redaktorynyŋ orynbasary Dina İmambaeva, jas jurnalist Aqbota İslambek esımderın atap ötuge bolady. Äsırese, jas aqyndarǧa qamqorlyǧy erekşe edı. Būl qatarda Bauyrjan Älıqoja, Ainūr Töleu, Asylbek Jaŋbyrbai, Aidyn Baiys syndy talanttar bar.
Özım Amanhan aqynmen sol kezde tanysqan edım. Bıraq bızdı tabystyrǧan jurnalistika emes, ädebiet, sonyŋ ışınde audarma önerı. Tiıp-qaşyp poeziiany audaratynym bar. Bıraz jyl būryn radiodan Amanhan aǧanyŋ sūhbatyn tyŋdap, orys aqyny Nikolai Rubsov turaly bıldım. Dūrysy, sol aqyndy Amanhan Älımūly arqyly tanydym. Sodan qyzyǧyp, kıtabyn tauyp, oqydym. Bır öleŋı ūnap, qazaqşaladym. Facebook-ke salǧanymda sol audarmamdy aqyn körıp, jyly pıkır bıldırdı. Messendjer arqyly şyǧyp, ūialy telefon nömırımdı sūrady. Özı habarlasyp, poeziia, audarma önerı jaily bıraz keŋes aitty. Jurnalǧa avtor boluǧa şaqyrdy. Ūsynysyn qūp alyp, qarapaiymdylyǧyna qairan qalyp, riza boldym. Maqtauyna marqaiyp ta qaldym. Onyŋ auzynan Qaraǧandyda Käusäriia Säulehan degen talapty, talantty aqyn baryn bıldım. Amanhan aǧanyŋ sergektıgıne sonda taŋǧaldym. Şynymdy aitsam, özım Arqadan şyǧyp, Käusäriia qaryndasym turaly estımeppın. Amanhan aǧanyŋ aituynan keiın ǧana tanystym.
İä, Amanhan Älımūly Almatyda jatyp, qai öŋırde qandai talantty aqyn baryn bıletın. Özı belsendı qoldanuşysy bolǧan äleumettık jelıde daryndy jastarǧa aqyl-keŋesın berıp, solardyŋ öleŋderın nasihattaityn. Belgılı jazuşy Quandyq Tümenbai basqarǧan «Ürker» jurnalyna jastardyŋ jyrlaryn da talai ūsyndy. Özınıŋ aldyndaǧy buynnan körgenın jastarǧa qaitardy.
ǦYLYMİ AINALYMǦA ENGIZU KEREK
Amanhan Älımūly men körnektı aqyn, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı Esenǧali Rauşanov ekeuı jan dostar edı. Amanhandy Esenǧalidan artyq bılgen adam da şamaly şyǧar. «Amanhanda bırden tüsınuge qiyn közqarastar köp. Asyly, ol turaly sözdı Amanhan jäne Temırbek Qojakeev degen taqyryptan bastap, Amanhan jäne bükılälemdık sionizm tory, Amanhan jäne memleketşıldık, Amanhan jäne Asqar Süleimenov, Amanhan jäne Toqaş Berdiiarov, Amanhan jäne jastar, Amanhan jäne zaŋ jurnalistikasy sekıldı arnalarda taratyp aitsa äŋgıme tolyq bolar edı. Körıp otyrǧanyŋyzdai, taqyryp köp salaly. Kürdelı. Jüdä qiyn da. Bır maqalaǧa syimaidy» dep jazdy Esenǧali Amanhannyŋ «Ataqonys» atty kıtabynyŋ alǧysözınde. Arada bır jyl uaqyt ötkende Esenǧalidyŋ özı dünieden ozdy. Ol jazǧandai, rasymen, Amanhannyŋ barlyq arnalaryn bır maqala arqyly tarqatu oŋai emes.
Aqynnyŋ artynda «Kezdesu», «Janymnyŋ japyraǧy», «Ai nūry alaqanymda» jyr jinaqtary men «Ötkırdıŋ jüzı» atty publisistikalyq kıtaby qaldy. Būl kıtaptarǧa süienıp, onyŋ şyǧarmaşylyǧy, aqyndyq, jurnalistık, azamattyq ūstanymdary jaiynda kurstyq jäne diplomdyq jūmystar, kandidattyq, doktorlyq dissertasiialar qorǧaluy kerek dep esepteimın.
Amanhan Älımūly ömırden öterınen bır jyldai būryn äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ mehanika-matematika fakultetınde onyŋ «Sol qyz qazır mūratym, tılegım de» atty şyǧarmaşylyq keşı öttı.
«Bız älem halqymen bäsekelese alatyn, bäsekelestıkke laiyq ūlt boluymyz kerek. Qazaqtyŋ tūlǧaly qalamgerı Qaltai Mūhamedjanov «Amanhan, pälenşe menen nege ozyp kettı deme, men pälenşeden nege qalyp qoidym de. Ol senı qanattandyrady, eŋ jaman qasiet qyzǧanyştan boiyŋdy alys ūstatady. Ilgerı ūmtyldyrady, qamşylaidy» deitın. Sondyqtan qūrmettı jastar, men de senderge Qaltai aǧamnyŋ sözın qaitalaimyn. Sender de «anau menen nege ozyp kettı demei, men nege odan qalyp qoidym» dep özderıŋe sūraq qoiyp, özderıŋdı qamşylaŋdar, özderıŋe degen jauapkerşılıktı arttyryŋdar. Bız bärımız sondai bolsaq, ūltymyz özge ūlttarmen bäsekelese ösıp, örkendep, düniege tanylǧan üstıne tanyla tüsedı. Osyny esten şyǧarmasaq bäsekelestıkke laiyq el-jūrt, ūlt bolyp qalyptasamyz. Uaqyt pen zamannyŋ talap-tılegınen qalmaimyz» degen edı aqyn sonda. Būl söz qazır Amanhannyŋ amanatyndai estıledı.
