1934 jyldyŋ 6 jeltoqsanynda qazaq änınıŋ qūdyretın älemge tanytyp, 1925 jyly Parijde ötken EKSPO körmesınde ekınşı oryn alyp, kümıs medal ielengen Ämıre Qaşaubaevtyŋ mürdesı Almaty köşelerınıŋ bırınen tabyldy. Änşı ölımınıŋ jūmbaǧy älı künge deiın şeşılgen joq. Ämıre ömırınıŋ keiıngı jyldary tragediiaǧa toly boldy. OGPU jendetterı oǧan tynyştyq bermei, aqyry tübıne jettı.
TŪLǦATANUǦA QOSYLǦAN ÜLES
Astanadaǧy Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatry änşınıŋ qazasynan tura 82 jyl ötkende ruhyna taǧzym retınde jäne el Täuelsızdıgınıŋ 25 jyldyǧyna arnap jazuşy-dramaturg Raqymjan Otarbaevtyŋ «Ämıre» dramasyn körermenderge ūsyndy. Ämırenıŋ qaiǧyly aiaqtalǧan ömırınen syr şertetın qoiylymdy rejisser, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Nūrlan Jūmaniiazov sahnalady.
Qalleki teatrynyŋ būl premerasy tūŋǧyş ret Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda öttı. Teatrdyŋ körkemdık jetekşısı Talǧat Temenovtıŋ aituynşa, būdan bylai da atalmyş öner oşaǧynyŋ är jaŋa tuyndysy osy keŋ saraida qoiylatyn bolady. Būl qos tarap jaqynda qol qoiǧan memorandumnyŋ arqasynda jüzege asty.
Tıkelei qoiylymǧa kelsek, Ämırenıŋ rölın somdau akter Qasymhan Būǧybaidyŋ enşısıne tidı. Parijde änşınıŋ jarqyrap şyǧyp, zor dauysymen europalyqtardy, sonyŋ ışınde Sorbonna universitetınıŋ professory Pernony taŋǧaldyryp, tamsandyruymen, Alaş arysy Mūstafa Şoqaidyŋ (QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Janqaldybek Tölenbaev) qandasynyŋ önerıne şyn riza boluymen aşylatyn drama majorlyq notada bastalady. Alǧaşqy ssenada Ämıremen bırge EKSPO-ǧa qatysqan özbek bişısı Tamara hanym (Taŋsūlu Batalova) syndy keiıpkerler körınedı.
TŪLǦA TRAGEDİIаSY
Ämıre men Mūstafanyŋ meiramhanada oŋaşada kezdesuımen jalǧasatyn oqiǧanyŋ notasy ärı qarai oqystan minorǧa auysady. Osy jüzdesuden soŋ taǧdyry tälkekke tüsetının änşı bıldı me? İä, Keŋes odaǧynyŋ öktem saiasatyna qarsy şyǧyp, jauǧa ainalǧan Mūstafamen Parij törınde dämdes boluy Ämırege sor bolyp jabysty. Elge oralǧan soŋ tergeuden köz aşpai, tänı men jany qanşa ret azaptaldy. Qalleki teatrynyŋ ūjymy da änşınıŋ osy tragediiasyn aşuǧa tyrysty.
Ärtısterdıŋ oiynyna kelsek, qoiylymda este qalatyn obrazdardyŋ bırın QR Jastar odaǧy syilyǧynyŋ iegerı Botagöz Maqsūtova somdady. Kışkentai röl bolsa da, ol sol zamandaǧy şolaq belsendılerdıŋ beinesın köz aldymyzǧa äkele bıldı. Bızdıŋ oiymyzşa, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Boranbai Moldabaev ta Ämırenı tergegen komissardy sättı somdap şyqty. Būl qatarǧa Ämırenıŋ jary – Orazkenı oinaǧan QR «Serper» jastar syilyǧynyŋ iegerı Saia Toqmanǧalievany da qosuǧa bolady. Sondai-aq, tergeuden äbden älsıregen Ämırege qanatymen su sepken qarlyǧaştai bolǧan därıger qyz Aqkerbezdıŋ (Altyngül Serkebaeva) beinesınen de ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy-otyzynşy jyldardaǧy jüienıŋ kesırınen adamdardyŋ ışkı arpalysyn baiqauǧa bolady.
QAZAQ TEATRYNYŊ TŪŊǦYŞ AKTERI KIM?
Qoiylymdy köruge belgılı dombyraşy, küişı, muzyka zertteuşısı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Jarqyn Şäkärım Almatydan arnaiy keldı. Būl kısı 1969 jyly «Europany kezgen er jıgıt» maqalasyn jazǧanynan bastap Ämırenı jarty ǧasyrǧa juyq uaqyt zerttep keledı. Ämıre turaly alty kıtap jazdy. Altynşy kıtaptyŋ tūsaukeserı Astanada juyrda ötuı tiıs. Al zertteuşınıŋ eŋ basty oljasy – 1974 jyldyŋ 21 aqpanynda Reseidıŋ Memlekettık Ortalyq arhivınıŋ Qyrǧyz Respublikasy bölımınen tabylǧan Ämırenıŋ oryndauyndaǧy fonografqa jazylǧan «Balqadişa», «Besqarager», «Dudarai», «Jalǧyz arşa», «Aǧaş aiaq», «Smet», «Üş dos» änderınıŋ taspasyn tauyp, köp keşıktırmei elımızge äkeluı boldy.
– Ämıre turaly 5 kün, 5 tün aituǧa barmyn. Spektakl sättı şyqty. Mazmūny men körkemdık jaǧy anyq boldy. Tarihi derekterdıŋ bärı şyn. Jalpy, Ämıre jönınde Säken Seifullinnen bastap bıraz adam jazdy. Qazır qolymda 800 maqala tūr.
Qazaq teatrynyŋ eŋ bırınşı ärtısı – Ämıre. Men ony arhivten kördım. Būiryq sodan bastalady. Qalibek Quanyşbaev – ekınşı, Elubai Ömırzaqov – üşınşı, Qūrmanbek Jandarbekov – törtınşı, ortalarynda Serke Qojamqūlov tūr. Qapan Badyrov bır jyldan keiın keldı. Sondyqtan Qalleki teatrynda «Ämırenıŋ» qoiyluynda ülken män bar. Men būl teatrdyŋ önerın M.Äuezov teatrymen qatar qoiamyn. Almatydaǧy qaraşaŋyraq öz aldyna, al sızder – tarihtyŋ aşylǧan jaŋa paraǧysyzdar, – dedı muzyka zertteuşısı «Ämırenıŋ» sahnalanuyna quanyşyn jasyra almai. Sonymen qatar, Jarqyn Şäkärım Qalleki teatrynyŋ ūjymyna Ämıre turaly bır kıtabyn tartu ettı. Teatr bolsa qūrmettı qonaqtyŋ iyǧyna
qazaq saltymen şapan japty.
«EKSPO» AIаSYNDA KÖRSETILSE…
Jarqyn aǧa Ämıremen qatar ǧūmyr keşken Älkei Marǧūlan, Serke Qojamqūlov, Elubai Ömırzaqov, Qanabek Baiseiıtov, Saparǧali Begalin, Jüsıpbek Elebekov, Qapan Badyrov, Sara Esova, Äşımbek Bektasov syndy tūlǧalardan kezınde änşı turaly maǧlūmat aldy. Dramanyŋ bır «ättegen-aiy» osy ǧylym men öner maitalmandarynyŋ tym qūryǧanda bırınıŋ beinesın spektaklden köre almadyq. Mäselen, tergeude jürgen Ämırenıŋ teatrǧa kökala qoidai bolyp keletını Serke Qojamqūlovtyŋ estelıgınde aitylady. Osy epizod dramaǧa engızılse, bızdıŋşe, äserlırek bolar edı. Al jalpy alǧanda teatr ūjymynyŋ eŋbektengenı körınıp tūrdy. Sonyŋ ışınde qoiuşy suretşı Berık Burbaev pen hormeister, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Amantai Jūmaşevtıŋ eŋbekterın erek aituǧa bolady. Spektaklge säl jan bıtırıp, kelesı jyly Astanada ötetın «EKSPO-2017» körmesı aiasynda şeteldık qonaqtarǧa ūsynsa, halqymyz önerınıŋ älemge tanyluy jolyndaǧy būl ūtymdy qadam bolar edı.
Amanǧali QALJANOV
