Qazır balalardyŋ arasynda türlı auru köp. Öitkenı kündelıktı ömırde fastfudtarǧa, türlı tättı taǧamdarǧa, susyndarǧa dastarqannan oryn berıp jürgenımız ras. Jaman ädetterge üiırmız. Mıne, sodan balalar men jasöspırımderdıŋ immunitetı tömendep, olardyŋ arasynda temır tapşylyǧy jiı tuyndap otyr.
Balalardaǧy temır tapşylyǧy anemiiasynyŋ zardaptary
Balalar jäne jasöspırımderdegı temır tapşylyǧy anemiiasy – būl qabyldau, igeru jäne jūmsau prosesterınıŋ teŋgerımsızdıgıne bailanysty organizmdegı temır jetıspeuşılıgımen damityn klinikalyq-zerthanalyq sindrom.
Temır jetkılıksızdıgı kezınde aǧzadaǧy tınderge tek qana ottegını jetkızu būzylysy emes, sonymen qatar tınderdıŋ tynys alu fermentterınıŋ belsendılıgı tömendeidı, iaǧni ıs jüzınde barlyq kletkalar zardap şegedı, būl temır tapşylyǧynyŋ küiın klinikalyq körınısterdıŋ «özgeruıne» äkep soǧady. Temır tapşylyǧy anemiiasynyŋ klinikalyq körınısterın alǧaş ret 1554 jyly nemıs därıgerı Iohann Langpen nauqas qyzdyŋ mysalynda sipattady: «älsızdık, tömen köŋıl-küi, tahikardiia, baspaldaqqa köterılu kezındegı entıgu». 1615 jyly «hloroz» anyqtamasy terı tüsınıŋ jasyl tüsterın sipattau kezınde paida boldy. Eresekter men balalardaǧy temır tapşylyǧynyŋ klinikalyq körınısı anemiialyq sindromǧa qaraǧanda sidropeniianyŋ (temır jetıspeuşılıgınıŋ) boluymen sipattalady. Ömırınıŋ alǧaşqy jylyndaǧy balalarda temır tapşylyq anemiiasynyŋ qysqa merzımıne bailanysty aurudyŋ klinikalyq simptomdary eresek balalarǧa qaraǧanda erekşelenedı. Temır qūramyndaǧy fermentterdıŋ jetıspeuşılıgınen denenıŋ jasuşalarynda jasalatyn redoksidterdıŋ būzylystarynan tuyndaǧan jas balalarda sideropeniianyŋ belgılerı eresekterge qaraǧanda ärtürlı.
Balalar men jasöspırımderde TTA paida bolu sebepterı: dūrys tamaqtanbau, temır tapşylyǧy, qannyŋ köptep joǧaluy (jaraqat saldarynan), ösudıŋ jedel qarqyny jäne onyŋ joǧaluy aiasynda temırge degen qajettılıktıŋ joǧarylauy, qozǧalyssyz küide ūzaq bolu, taza auada sirek seruendeu, temırdıŋ jetkılıktı mölşerın sıŋıru üşın qajettı därumenderdıŋ, eŋ aldymen, V12 jäne S tapşylyǧynan bolady.
Temır tapşylyǧynyŋ saldary öte jaǧymsyz, aǧzada temır jetıspegen kezde jasuşalardyŋ ottegımen qamtamasyz etıluı būzylady, immunitet tömendeidı, nätijesınde jūqpaly aurularmen auyru qaupı ösedı. Balalardyŋ ösuı men aqyl-oi damuy toqtap, şarşaǧyştyǧy joǧarylap, oqu ülgerımı naşarlaidy, ülken balalar men eresekter ünemı şarşaitynyna şaǧymdanady, tınder men müşelerde jaǧymsyz özgerıster bolady.
Temır – adam aǧzasyndaǧy negızgı mikroelementterdıŋ bırı jäne ol aǧzanyŋ köptegen ürdısterıne qatysady. Temır tapşylyǧy jalpy aǧza tözımdılıgınıŋ būzyluyn, tynys alu müşelerınıŋ jiı jūqpalarǧa şaldyǧuyn, asqazan-ışek jolynyŋ, ortalyq jäne janama nerv jüiesınıŋ būzyluyn, būlşyqet, terı men onyŋ bölıkterı jūmysynyŋ tömendeuın tudyrady.
Jaŋa tuǧan närestenıŋ temır tapşylyǧynyŋ sebepterı – būl äieldıŋ jüktılık kezeŋındegı temır tapşylyǧy, närestenıŋ auyr salmaqpen nemese şala tuuy, jüktılıktıŋ patologiialyq sipaty (toksikoz, jıtı nemese somatikalyq jäne infeksiialyq aurulardyŋ örşuı jäne taǧy basqalar).
Aurudyŋ kürdelılıgı deŋgeiıne qarai aǧza müşelerı men jüielerınıŋ būzyluy baiqalady: jürek-tamyr jüiesınde – jürekte şu, tahikardiia paida bolady, nerv jüiesınde bas auyrady jäne bas ainalady, talyp qalu, ortostatikalyq kollaps tuyndaidy. Bauyr men kökbauyr ülkeiuı mümkın. Asqazan-ışek joly tarapynan jūta almau, ış kebu, ış ötu, ış qatu, dämnıŋ būzyluy – balanyŋ saz, topyraq jeudı qalauy baiqalady.
Ökınışke qarai, joǧaryda atalǧan belgıler bırtındep paida bolady jäne baiau damidy, sondyqtan ata-analar köp köŋıl böle qoimaidy da, temır tapşylyǧy ūlǧaia tüsedı. Temır tapşylyǧy anemiiasy profilaktikalyq tekseru kezınde jiı anyqtalady.
Ana men bala ortalyǧynyŋ balalar emhanasynda 2016 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap orta jäne auyr därejedegı temır tapşylyǧy anemiiasy diagnozy 3 jasqa deiıngı 86 balaǧa jäne 91% balaǧa alimentarly genez anemiiasy diagnozy qoiyldy.
Auyrmaityn jol qaisy?
Sol sebepten, qūrmettı analar men äkeler, balaŋyzdyŋ tamaqtanu rasionyna, balanyŋ öz jasyna säikes barlyq qajettı zattardy qabyldauyna köŋıl bölıŋız jäne tömendegı tarmaqtardy nazar qoiyp oqyŋyz, – deidı Ana men bala ortalyǧynyŋ UPQ uchaskelık därıgerı J.K.Serıkbolova. Därıger myna keŋesterdı ūsynady:
bala ömırınıŋ alǧaşqy ailarynda temır tapşylyǧy anemiiasyn aldyn aludyŋ tabiǧi ädısı balany 6 aiyna deiın tek omyraumen emızu bolyp tabylady;
temır tapşylyǧy anemiiasynyŋ aldyn alu maqsatymen egız, üşem ışındegı balalardy, ülken salmaqpen jäne şala tuǧan balalardy tamaqtandyrǧan kezde qūramynda temırı mol qospalar qoldanǧan jön;
kem degende 6 aidan bastap qosymşa tamaq bere bastau qajet;
7 ailyq jastan säbige kün saiyn etten jasalǧan ezbe berıp, odan keiın bırtındep bauyr, tauyq pen balyq etın qosu kerek;
sonymen qatar bırtındep balanyŋ tamaqtanu rasionyna jaŋǧaq, jaŋa pısken kökönıs pen jemıs-jidek (jergılıktı jerdıŋ), allergiia bolmaǧan jaǧdaida qoldan jasalǧan kompot pen mors, jemıs şyryndaryn qosu abzal;
säbige airan men aşytylǧan süt taǧamdaryn kem degende 8 aidan bastap jäne künıne bır ret qana (tüskı kezde) beru kerek;
3 jasqa deiın şai beruge bolmaidy;
ışek qūrty invaziialarynyŋ aldyn aludy jäne ışek qūrty anyqtalǧan jaǧdaida uaqytynda sanasiia jasaudy esten şyǧarmaŋyz;
1 jasqa deiın ai saiyn, 2 jasqa deiın toqsan saiyn, 3 jasqa deiın jarty jyl saiyn profilaktikalyq tekseruden ötu kerek;
tekseru kezınde balaŋyzdyŋ aǧzasynda temır tapşylyǧy anemiiasy anyqtalatyn bolsa, därıgerdıŋ barlyq nūsqaularyn oryndau qajet jäne anemiianyŋ ärbır satysynda negızgı em – ol temır, sondai-aq temırı mol tamaq emdeudıŋ bır bölıgı bolyp tabylatynyn bıluıŋız tiıs.
Anemiianyŋ aldyn alu maqsatynda, jylyna bır ret gemoglobin jäne eritrosit qūramyna qan tapsyryp tūru qajet. Kez kelgen jastaǧy adamnyŋ dūrys tamaqtanuyna köŋıl böluı asa maŋyzdy. Qūramynda temırı bar taǧam önımderın (et, bauyr, ırımşık, süzbe, qaraqūmyq jäne bidai jarmasy, bidai kebegı, jūmyrtqa sary uyzy, keptırılgen örık, qara örık, itmūryn) tūtynu kerek.
Eger adamda temır tapşylyǧy anemiiasymen bailanysty densaulyǧynda auytqular bolsa, rasionnan qara şai, gazdalǧan susyndar, qainatylmaǧan siyr sütı sekıldı önımderdı tolyq alyp tastau kerek, öitkenı olar aǧzanyŋ temırdı sıŋıru qabıletın kürt tömendetedı. Bıraq, askorbin qyşqyly, sol siiaqty barlyq organikalyq qyşqyldar temırdıŋ sıŋıruın edäuır joǧarylatady.
Tamaqtyŋ türı bar, medisinasy damyǧan, türlı ozyq tehnologiiasy bar osyndai kezeŋde aurudyŋ aldyn alyp, qajet jaǧdaida därıgerden keŋes alǧan dūrys. Anasy da, balasy da auyrmaityn jol ızdegen jön.
