Nemese tūlǧalar alystaǧan saiyn anyq körınedı
Älemdık tarihtaǧy eŋ ūly qolbasşylardyŋ bırı Aleksandr Makedonskii b.z.d. 332 jyly Mysyrdy jaulap alady. Jaŋa bileuşıge jaǧynǧysy kelgen jergılıktı dın ökılderı Aleksandrdy bas qūdai Amonnyŋ ūly dep jariialaidy, mūny Aleksandr da terıs körmese kerek. Al ejelgı Mysyrda Amon men qoşqar müiızdı Nıl qūdaiy Hnum ünemı qatar atalatyndyqtan, ūly ämırşınıŋ täŋırlermen tuystyǧyn eske saqtau maqsatynda, köp ötpei Aleksandrdyŋ da müiızdı müsınderı paida bolyp, ol turaly nebır ǧajap aŋyzdar oilap tabylady. Aleksandr Makedonskiidıŋ Şyǧys ädebietınde Eskendır Zūlqarnaiyn, iaǧni qos müiızdı Eskendır dep atalyp, qisynsyz, bıraq qyzyqty aŋyz-ertegılerdıŋ keiıpkerıne ainaluynyŋ syry osynda. Būl aŋyzdar jeldei esıp qazaq dalasyna da jetken, tıptı, tılımızde ışte jatqan şer, qūpiia syr maǧynasyn beretın «Eskendırdıŋ qos müiızı» degen tūraqty tırkes te qalyptasqan.
Mūny nege aityp otyrmyz? Kez kelgen tarihi tūlǧa turaly aŋyzdyŋ astarynda aqiqat jatatynyn elestetu üşın ǧana ma? Ärine, būǧan dau joq, degenmen, auyzdan auyzǧa köşken aŋyz ben daqpyrt jamalyp-jasqala kele zamandastarymen jer basyp qatar jürgen, ömır joly aqiqat derektermen naqtylanǧan belgılı tūlǧalardy kün ozǧan saiyn şynaiy bolmysynan, pendelık qasietterınen alşaqtatyp, tıptı mifke ainaldyryp jıberuı de mümkın.
Elımız täuelsızdık alyp, egemendıkke qolymyz jetkennen keiın, ata tarihymyzdyŋ tılge aluǧa tyiym salynǧan qūpiialy qoinaularyna tereŋ üŋıluge, aqtaŋdaqtardyŋ aqiqatyn aşyp, tarihi ädılettılıktı qalpyna keltıruge mümkındık tudy. Eskendırdıŋ qos müiızındei ışte jatqan küiık pen şer laq etıp aqtarylyp, şyndyqtyŋ betı aşylyp, tarihi tūlǧalarymyz özıne laiyq biık tūǧyrǧa köterıle bastady. Degenmen ättegen-ailar da joq emes, sonyŋ bır körınısı, totalitarlyq-otarlyq būǧaudan bosaǧan özge de köptegen halyqtar sekıldı, bızde de tarihty aŋyzdandyru üderısı bel aldy jäne älı jalǧasyp keledı. Būl rette asa körnektı tarihşy Mämbet Qoigeldınıŋ bır sūhbatynda «Käsıbi bılımı tömen adamdar qazaqtyŋ sanasyn, qazaq qoǧamyn lailap jatyr. Bız ol zamannan ötıp kettık. Qazır bız tarihty qorytatyn uaqytqa keldık. Tarihty aŋyzdandyratyn köp jaǧdaida tarihşylar emes, tarihqa tötennen qosylǧan äuesqoilar» dep aşyna aitqany bar.
Totalitarlyq-otarlyq būǧaudan bosaǧan özge de köptegen halyqtar sekıldı, bızde de tarihty aŋyzdandyru üderısı bel aldy jäne älı jalǧasyp keledı. Būl rette asa körnektı tarihşy Mämbet Qoigeldınıŋ bır sūhbatynda «Käsıbi bılımı tömen adamdar qazaqtyŋ sanasyn, qazaq qoǧamyn lailap jatyr. Bız ol zamannan ötıp kettık. Qazır bız tarihty qorytatyn uaqytqa keldık. Tarihty aŋyzdandyratyn köp jaǧdaida tarihşylar emes, tarihqa tötennen qosylǧan äuesqoilar» dep aşyna aitqany bar
Bızdıŋ paiymymyzşa, būl pıkır qazaq tarihynyŋ erte, ortaǧasyrlyq nemese jaŋa däuırlerı üşın ǧana emes, künı keşe deitındei keŋestık kezeŋ üşın de öte özektı, maŋyzdy. Äsırese keŋestık kezeŋde bilıktıŋ joǧary eşelonynda jūmys atqarǧan qazaq ziialylary jaily da keide atan tüienıŋ belı qaiysatyndai, aitsa adam nanǧysyz aŋyz-mifter örıp jüredı. Auyzdan auyzǧa ǧana emes, aqparattyq tehnologiianyŋ mümkındıgımen paraqşadan paraqşaǧa köşken qauesetter qoǧam müşelerınıŋ, äsırese öskeleŋ ūrpaqtyŋ boiynda ūlttyq müdde tūrǧysynan zerdelengen, tarihi sabaqtastyq pen ädılettılıkke negızdelgen tarihi sanany qalyptastyruǧa tek kesırın tigızetını anyq. Köp jaǧdaida, keŋestık kezeŋde ömır sürgen tūlǧalar «kımnıŋ müddesı üşın nege jäne qalai qyzmet ettı?» degen eŋ basty sūraq eskerusız qalyp, olardyŋ daŋqy men daqpyrty jaily jel söz alǧa ozady da, tarihi mazmūn būrmalanyp, ömır şyndyǧynan, öz kezeŋınıŋ şynaiy kelbetınen alystai tüsedı. Tūlǧasyz tarih – tūl tarih, keŋestık qataŋ rejimnıŋ synynan ötken jäne tarihi qalyptasqan özındık ūstanymdary bar tarihi tūlǧalardyŋ qairatkerlık qyrlaryn özı jasaǧan ortanyŋ belgılı şyndyqtary (arhiv derekterı, qūjattar, jinalys stenogrammalary, t.b.) negızınde zertteu, zerdeleu arqyly ǧana bız sol kezeŋnıŋ aşylmaǧan, belgısız jūmbaqtary jaily oi tüie alamyz. Osy maqsattan alşaqtasaq, tarihtyŋ jauapty da şeşuşı kezeŋınde bilıktıŋ tūtqasyn ūstap, auyr saiasi jauapkerşılıkterge arqa tösegen arystardy özınıŋ şyn bolmysynan, qairatkerlık bıtımınen alystatyp aluymyz, tarihi şyndyqtyŋ belınen attauymyz mümkın. Būl rette tarihi tūlǧalarǧa bailanysty asyra maqtaudyŋ da, sypyra joqqa şyǧarudyŋ da qauıptı ekenın basa aitqan jön.
Tek bır ǧana tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeruge bailanysty el auzynda aitylyp jürgen qym-quyt, bır-bırıne kereǧar alyp-qaşpa äŋgımelerdıŋ özı nege tūrady? Keŋestık kezeŋdegı körnektı memleket qairatkerlerınıŋ bırı Jūmabek Täşenovtıŋ esımıne bailanysty būl künde aqiqaty men aŋyzy aralas äŋgımeler jiı aitylady. «Täşenov KSRO-nyŋ batys respublikalarynan kelgenderdı soltüstık öŋırlerge qonystandyruǧa qarsy bolǧan; Qazaq KSR jerın Özbek KSR-ıne beruge kelıspegen; Maŋǧystaudy qorǧap qalǧan» t.b. estıgen jannyŋ qūlaǧyn eleŋdetın hikaialardyŋ qisyny qanşalyqty? Tyŋ epopeiasynyŋ eŋ belsendı kezeŋı Qazaqstanǧa Reseiden, Belorussiiadan jäne Ukrainadan milliondaǧan adam qonys audarǧan 1954-1962 jyldarǧa tura keledı. 1955 jyly Hruşevtıŋ senımdı kadrlary – Qonaev pen Täşenov jergılıktı elitanyŋ ökılderı retınde, bırınşısı, Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy, ekınşısı, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy bolyp taǧaiyndaldy. Qonaev pen Täşenov tyŋ jerlerdı igeru turaly Mäskeu qaulylaryn respublikadaǧy oryndauşylary boldy dep aituǧa tolyq negız bar. Jäne oryndamaimyn dep aitqan adam mūndai joǧary lauazymda otyra almas edı. Täşenov pen Qonaev respublika bilıgınıŋ zaŋ şyǧaruşy jäne atqaruşy tarmaqtarynyŋ basşylary, sol kezdegı jūmystyŋ negızgı ūiymdastyruşylary retınde jüktelgen mındetterdı öz ūstanymy men mümkındıkterıne jäne ökılettıkterıne sai oryndady. Qazaqstannyŋ oŋtüstık oblystaryndaǧy baiyrǧy tūrǧyndarynyŋ ūlttyq müddesıne qaişy «Qazaq KSR men Özbek KSR şekarasynyŋ ışınara özgerısterı turaly» qaulynyŋ qabyldanuy Täşenov qyzmette bolǧanda ıske asyryldy. Al Hruşev Maŋǧystau tübegın Türıkmen nemese Äzerbaijan KSR-ınıŋ bırıne beru turaly mäsele kötergen 1960-1962 jyldary Täşenov Qazaq KSR basşylyǧynda bolmaǧan, būl şeşımge yqpal etetındei mümkındıgı joq edı. (Tantal Askaruly: Şaiahmetov pen Qonaevtyŋ eŋbegı nege Täşenovke telınedı? «Komsomolskaia pravda Kazahstan», 2022 j. 9 aqpan).
Ärine, bız Qazaqstanda taraityn Resei basylymynyŋ tılşısı T.Askarulynyŋ pıkırın bırjaqty qoldaǧaly otyrǧan joqpyz, J.Täşenovtıŋ Tyŋ ölkesın Reseige qosumen kelıspei, respublikanyŋ aumaqtyq tūtastyǧyn saqtap qaluda azamattyq erlık körsetkenı ras. Tarihşy Beiımbet Ermūqanovtyŋ jazuynşa, «…60-şy jyldardyŋ bas kezınde Hruşev Qazaqstannyŋ bes oblysy kırgen Tyŋ ölkesı dep atalatyn qūrylym arqyly ölkenı tıkelei ortalyqqa baǧyndyryp, ıs jüzınde qazaq jerın küştep bölşekteuge jantalasa ūmtylǧan kezde respublikanyŋ aumaqtyq tūtastyǧyna aitarlyqtai qater töngen edı. Hruşevtıŋ buynsyz jerge pyşaq salǧan ūsynysyna öjet ūltjandy basşy – Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ Töraǧasy J.Täşenov batyl qarsy şyqty. Aqyry Odaq basşysynyŋ būl dauryqpa dämegöilık piǧyly jüzege aspai qaldy». J.Täşenovtıŋ Kremldıŋ pärmenımen qyzmetten ketırıluı de osy oqiǧaǧa bailanysty boluy mümkın. Öitkenı onyŋ qyzmetten bosatu jönındegı şeşımge, protokolǧa üŋılgen tarihşy körmedık. Ärine, er eŋbegı elenbei qalǧan joq, qairatkerdıŋ esımı köşelerge, mektepterge berıldı, elordada 2021 jyly eŋselı eskertkışı boi köterdı. Būl – tūlǧaǧa halyqtyŋ qūrmetı men mahabbatynyŋ kuäsı. D.Qonaevtyŋ ülken eŋbegı – Brejnev Keŋes Odaǧy bilıgıne kelgen soŋ Mäskeuge baǧynatyn Tyŋ ölkesın joiǧyzdy, Qazaqstan kartasynda jaŋa oblystar, qalalar paida boldy, ökınıştısı, sol şaharlarda qazaq mektepterı sausaqpen sanarlyq qana edı.
Keŋestık bilıktıŋ şektı mümkındıkterın qazaq jerınde bılım mekemelerınıŋ aşyluyna, ūlttyq kadrlardy daiarlauǧa, ǧylymǧa janaşyrlyq körsetuge, t.b. baǧyttai bılgen memleket qairatkerı Jūmabai Şaiahmetovtıŋ (karerasy ışkı ıster organdaryndaǧy basşylyq satydan bastalǧany el ışınde jaǧymsyz äser qaldyrǧany ras) tūlǧalyq qyzmetı turaly tarihşylar ortasynda söz bolǧanmen, bylaiǧy jūrt köp bıle bermeidı, qaltarysta qalǧan qairatkerdıŋ önegesı men ökınışterı tiıstı deŋgeide tarazylanyp, ädıl baǧasyn alyp jatqan joq. Hruşevtıŋ ämırımen 1954-1955 jyldary Qazaqstanda 6,3 million gektar tyŋ jerlerdı igeruge şeşım jasalǧanmen, Şaiahmetov basqarǧan Qazaqstan basşylyǧynyŋ būl josparǧa kümänmen qaraǧany, sondyqtan zamanadan keş qalǧan, jaŋa däuırge laiyqsyz basşy dep baǧalanyp, Qazaqstan Kompartiiasy OK-nıŋ bırınşı hatşysy qyzmetınen ketırıluı; būl turaly Hruşevtıŋ öz estelıgınde «Şaiahmetov astyq alqaptary ūlǧaisa, ony qazaqtardyŋ özı ösıre almaitynyn tüsındı, ol üşın erıktılerdı kömekke şaqyruǧa tura keletın. Al ol mūny mülde qalamady, öitkenı mūndai bolǧanda Qazaqstandaǧy tūrǧylyqty halyqtyŋ ülesı odan saiyn azaiar edı» dep jazǧany bıraz şyndyqtyŋ betın aşyp tūrǧan joq pa? Tyŋ epopeiasy Leonid Brejnev, äsırese Dınmūhamed Qonaev bastaǧan respublika basşylyǧy üşın basty jetıstık retınde tarihqa endı. Qonaev būl jaiynda özınıŋ «Öttı däuren osylai» dep atalatyn memuarlyq eŋbegınde «Uaqyt ılgerılegen saiyn respublika aldynda tūrǧan kelelı mındetter köbeie de, keŋi de tüstı. 1954 jylǧa qaraǧanda 1955 jyly tyŋ jerdı igeru keŋ kölemde jürgızıldı. Alǧaşqy jyly Qazaqstanda 90 sovhoz ūiymdastyrylsa, 1955 jyly eŋ kemı 250 jaŋa sovhoz ūiymdastyru mındetı qoiyldy. Bız tyŋdy bükıl el bolyp köterdık. Men mūny qaitalaudan jalyqpaimyn» dep jazǧan. Ärine, Qazaqstan tyŋ igeru arqyly alyp agrarly, astyqty elge ainaldy. Ol kezde tyŋ jerlerdı jedel igerudıŋ yqtimal zardaptary jaily eşkımnıŋ oilanbaǧany, oilansa da aita almaǧany aqiqat edı. Ekologiialyq ahual men jergılıktı halyqtyŋ şaruaşylyq dästürın eskermeu, ūlttyq müddenı oilamau ülken ziian äkeldı. 1960 jyldarǧa qarai Qazaqstandaǧy tyŋ ölkelerınde 9 million gektar jer eroziiaǧa ūşyraǧanyn aitudyŋ özı jetkılıktı. Jyl sanap jergılıktı halyqtyŋ üles salmaǧy kemi berdı, aqyry öz jerınde azşylyqqa ainaldy.
Tarihi tūlǧalar tau sekıldı – olardyŋ da küngeiı men terıskeiı, şuaǧy men köleŋkesı bolady, mūqiiat qarastyrudy qajet etetın qaltarys qūpiiasy da az emes, olardyŋ jeke basyn, tarihi rölın baǧalaudyŋ özındık kriteriilerı boluǧa tiıs jäne olar turaly şynaiy baǧa öz zamanynyŋ şyndyqtary şeŋberınde uaqyt synynan öte alatyndai deŋgeide berıluı qajet. Küngeiın ǧana körıp, terıskeiıne köz jūma qarauǧa nemese kerısınşe terıskeiıne ǧana şūqşiyp, küngeiın esten şyǧaruǧa bolmaidy, äitpese asyra maqtap, qoldan qūdai jasauymyz nemese sypyra dattap, tarihi sabaqtastyqty üzıp aluymyz yqtimal. Mysaly, Qytaida XX ǧasyrdyŋ 60-şy jyldarynan keiın Mao Szedunnyŋ jeke basyna tabynuşylyq etek alyp, onyŋ tarihi rölı közınıŋ tırısınde-aq asyra baǧalandy, mūnyŋ saldary adamzat tarihyndaǧy eŋ auyr näubetterdıŋ bırı – «Mädeni revoliusiiaǧa» alyp keldı, milliondaǧan adam jazyqsyz köz jūmdy, qytailyqtar özınıŋ tarihi-mädeni tamyrynan ajyrap qala jazdady. Tek Mao ölgennen keiın ǧana, QKP OK «Respublika qūrylǧannan bergı bırneşe tarihi mäsele turaly» degen atpen qauly şyǧaryp, Mao-ǧa «eŋbegı 70 paiyz, aǧattyǧy 30 paiyz» degen baǧa beredı. Būl baǧa bilıktıŋ resmi ūstanymy retınde tarihi zertteuler men şyǧarmaşylyq jūmystarda ünemı basşylyqqa alynyp otyrady, eşkımnıŋ būl şekten şyǧuyna rūqsat etılmeidı.
Ärine, būl jerde Qytai täjıribesın önege retınde ūsynyp otyrǧan joqpyz, öitkenı ekı eldıŋ jaǧdaiy bır-bırıne sai kelmeidı, saiasi, mädeni, tarihi, ūlttyq dästürlerı özgeşe, akademiialyq erkındık pen söz bostandyqtarynyŋ deŋgeiı, äsırese dünietanymymyz bırdei emes. Degenmen, ekı elde de tarih pen tarihi sana, sonyŋ ışınde tūlǧalar mäselesı öte özektı ekenın eskergende, tarihty jazudyŋ myŋdaǧan jyldarǧa jalǧasqan bai dästürın qalyptastyrǧan qytailyqtardyŋ kei täjıribesıne tereŋ üŋılıp, odan özımızge kerektını ala bılsek, artyq bolmas dep oilaimyn.
Tarihşylardyŋ pıkırınşe, keŋestık kezeŋdegı tarihi tūlǧalar, sonyŋ ışınde äsırese bilıktıŋ joǧary satysyna köterılgen belgılı azamattar turaly söz qozǧaǧanda, olardyŋ qairatkerlık qyzmetı naqtyly tarihi, qūjattyq derekter negızınde tarihi qūbylystardyŋ özara ärekettestıgı jäne qarama-qarsylyqtardyŋ bırlıgı tūrǧysynan qarastyryluy, qalyptastyryluy qajet. Sondai-aq qahary qatty zamannyŋ temırdei qataŋ tärtıbınde, olardyŋ mümkındıkterı qaşanda şekteulı bolǧanyn qaperde ūstaǧan jön. Olardyŋ keiıngıler aŋyz qylyp aitatyndai ūltşyl, mınsız, kösem, äulie, ideal tūlǧa boluy ekıtalai, olar eŋ aldymen, kommunistık ideologiiaǧa adal berılgen adamdar, keŋestık totalitarlyq jüienıŋ jaqtauşylary men qūrylysşylary, sosialistık rejimnıŋ soqpaǧy ilep, toqpaǧy tigen zamana qaharmandary boldy, sol kezeŋnıŋ kınäraty men kemşılıgı, qasıretı men qaiǧysy olarǧa da ortaq, elge, jerge qyzmet etu keŋestık tar şeŋberden asqan joq. Keŋestık kezeŋdegı saiasi qairatkerlerdı halyq müddesınıŋ şynaiy joqşysy, tıptı, ūlt kösemı retınde körsetuge ūmtylu zamana şyndyǧyna, totalitarlyq jüienıŋ ūltsyzdandyru maqsattaryna sai kelmeidı. Tarihi zertteude osyny eskergende ǧana tūlǧalarǧa bırjaqty baǧa beruden saqtanyp, qiyn kezeŋde kün keşken qairatkerlerdıŋ şyndyǧyna bır taban jaqyndai tüsemız häm olardyŋ saiasi qyzmetın, ömırlık önegesı men ökınışterın şyn mänınde el igılıgı üşın kädege asyra alamyz. Basqaşa aitqanda, tarihi derektersız tarihi şyndyqqa köz jetkızu mümkın emes. Aŋyzben şyn tarih jasalmaidy.
Söz soŋynda aitarymyz, tarihi tūlǧalar turaly tübı şikı, törkını kümändı äŋgımelerdıŋ aua jaiyluyna käsıbi, bılıktı tarihşylardyŋ obektivtı, naqty jäne şynaiy oi-paiymdarynyŋ oqyrman qūlaǧyna jetpei jatuy da sebep bolatyn sekıldı. Konferensiia men seminarlardyŋ mınbesınde oqylyp, ǧylymi jobalar aiasynda kıtap bolyp jaryq körgenmen, tarihi zertteuler qoǧam müşelerınıŋ qolyna erkın tiıp, kökıregıne säule qūia bermeidı. Sondyqtan, halyq ışınde «Ǧalymdar qaida qarap otyr? Tarihi instituttar nege ünsız? Nege ädıl baǧasyn aityp, kelelı kesım jasamaidy?» degen sūraular jiı qoiylyp jatady. Rasymen oilandyratyn jait, tarihşylar üşın ülken syn! Osy tūrǧydan kelgende, azamattyq-tarihi sanany qalyptastyrudy öz qyzmetınıŋ bır parasy retınde qarastyratyn qazaq jurnalistikasyna tarihşylar men közıqaraqty oqyrman arasyna altyn köpır bolatyn tarihi publisistika, naqtyraq aitqanda, tarihi jurnalistika janry kerek siiaqty.
Erlan MAZAN, tarihşy-jurnalis
