Aqiqat pen aŋyz

Ötken jiyrmasynşy ǧasyr dübırlı oqiǧalarǧa toly boldy. Sonyŋ ışınde elımızde eluınşı jyldary bastalǧan tyŋ igerudı aitsaq bolady. Biyl osy oqiǧaǧa 65 jyl tolyp otyr. Qazır tyŋ köteruge bailanysty türlı pıkırler bar. Bıreulerı jaqtaidy, ekınşılerı oǧan qarsylyq bıldıredı. Qalai bolǧanda da, tyŋ igerudıŋ jaqsylyǧy da boldy, jaǧymsyz jaqtary da kezdestı. Äsırese, ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa tigızgen zardaby köbırek. Degenmen, ötken tarihty eşkım özgerte almaidy. Osy maqsatta sol bır kezeŋnıŋ aqiqaty men aŋyzy turaly oi sabaqtaudy jön kördık.

Jalpy, otarlauşylar tabiǧaty körkem, qūnarly qazaq jerın igerudı erteden közdep jürdı. Bıraq oǧan türlı jaǧdailar kerı äser etıp otyrdy. Bırde qarjy tapşylyǧy qol bailasa, ekınşısınde Ekınşı düniejüzılık soǧys kedergı boldy. Mäselen, 1930 jyly KSRO Egınşılık halyq komissary Iа.A.Iаkovlev kompartiianyŋ XVI sezınde jasaǧan baiandamasynda: «Bız­-dıŋ esep boiynşa Qazaqstanda egın eguge jaramdy 50-55 mln gektar jer bar, sonyŋ 36 mln gektary soltüstık öŋırde» dep aitqan eken.
Stalin ölgennen keiın onyŋ ornyna qonjiǧan Hruşev tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igerudı şūǧyl qolǧa aldy. Būl nauqan 1954 jyly bastalyp, jalpy odaqtyq ūranǧa ainaldy. Odaq hatşylary tyŋ igerudı dabyldatyp, nasihattady. Tyŋgerlerdıŋ batyrlyǧy ja­iynda änder, kıtaptar jazyldy, kinofilmder körsetıldı. Qysqasy, būl Keŋes Odaǧynyŋ ırı ekonomikalyq jobalarynyŋ bırı boldy.

1954 jyly aqpan aiynda­ǧy Kompartiianyŋ Ortalyq keŋesınıŋ kezektı plenumynda: «Elde astyq öndırudı ūlǧaitu men tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeru» turaly qauly qabyldandy. Qauly boiynşa tyŋ igerıletın aimaqtar: Qazaqstan, Sıbır, Oral jäne Soltüstık Kavkaz, Edıl öŋırı belgılenıp, osy aimaqtarda egıs kölemın ösıru közdeldı. Qazaqstanda tyŋ ige­rıletın aimaqtarǧa soltüstık oblystar kırdı. 1954 jyly Keŋes odaǧy boiynşa 13,4 mln gektar tyŋ jer jyrtyldy, iaǧni būl jyrtylǧan jerdıŋ elu paiyzyn qamtydy. SOKP Ortalyq komitetı ündeu tastap, küllı keŋes halqyn Qazaqstandaǧy tyŋdy köteruge şaqyrdy.
Mıne, osylaişa jappai tyŋ köteru reformasy bastaldy. Keŋes odaǧynyŋ är tükpırınen Qazaqstanǧa adamdar aǧylyp kele bastady. Bır derekterde 1954-62 jyldary elımızge tyŋ igeruge 2 mln adam kelgendıgın aitady. 1954 jyldan 1961 jylǧa deiın Qazaqstan auma­ǧynda 18 mln gektar egıstık alqap igerıldı. Tyŋ ölkesı sol jyldary respub­likada öndı­rıletın astyqtyŋ, negızınen, jazdyq bidaidyŋ 80 paiyzyn berdı. 1956 jyly bırınşı ret Otan qambasyna 1 million pūt astyq qūiuǧa qol jetkızdı. Bıraq mūnyŋ bärı aldamşy sät sekıldı äser qaldyrady. Öitkenı jyl sanap önım sapasy azaiyp, tyŋdy igeru köl-kösır şyǧyn men ysyrapqa ainaldy.
Osy jyldary elımızde 500-den astam jaŋa keŋşarlar qū­ryldy. Jaŋa sovhozdarǧa tūr­ǧyn üilermen bırge jaŋa mek­tep, balabaqşa, kıtaphana, mä­deniet üiı jäne sport alaŋdary salyndy. Būl sol kezdegı res­pub­­likanyŋ äleumettık jäne mä­deni damuyna oŋ äser ettı. Sondai-aq tyŋ igeru jyldary auyl şaruaşylyǧynyŋ tehnikalyq bazasyn nyǧaitu ıske asyryldy. Sovhozdarǧa 169 myŋ traktor, 98 myŋ kombain,
73 myŋ jük maşinasy men basqa da auyl şaruaşylyq teh­nikalary alyndy. KSRO Ministrler Keŋesı 1954 jyly qyrküiekte tyŋ igerılgen jerlerde temır joldar men avtomobil joldarynyŋ qūrylysyn
damytu turaly qauly qabyldady. Qauly boiynşa Qazaqstanda 2600 şaqyrym avtomobil jolyn salu josparlandy.
Hruşevtıŋ bastamasymen Qazaqstannyŋ soltüstık oblystaryn tyŋ ölkesıne bırıktıru qolǧa alynyp, 1960 jyly 26 jeltoqsanda tyŋ ölkesın qūru turaly Jarlyq qabyldandy. Soǧan orai respublikanyŋ Qostanai, Kökşetau, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan oblystary bırıktırıldı. Onyŋ qūryluyna bailanysty būrynǧy Aqmola oblysy taratyldy. 1961 jyly 24 säuırde ol Selinograd oblysy bolyp qaita aşylyp, ölke qūramyna endı. Osy ırı äkımşılık basqaru qūrylymyna 5 oblys pen 51 audan qarady.
1954 jyldyŋ bırınşı jartysynda Aqmola oblysyna 20 myŋnan astam adam tyŋ köteruge keldı. Sonymen bıre önerkäsıp oryndarynyŋ ūjymdary auyl şaruaşylyǧyna, tyŋ jerlerdı igeruge 1300-den asa maman men mehanizatorlardy jıberdı. Oblys basşylyǧy kelgen tyŋ igeruşılerge eleulı jeŋıldıkter jasalyp, olar auyl şaruaşylyǧy salyǧynan ekı-üş jylǧa bosatyldy. 1954-1959 jyldary elımızdıŋ tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdı igeruge 20 mlrd-tai som qarjy jūmsaldy.
Aqiqatyna kelgende, Keŋes odaǧynyŋ «kösemderı» Qazaq­stannyŋ terıskeidegı bes oblysyn Mäskeuge tıkelei baǧyndyrudy oilady. Bıraq būǧan qazaqtyŋ Jūmabai Täşenov sekıldı arystan jürektı azamaty qarsylyq tanytyp, aqyry olardyŋ «jymysqy ideiasy» jüzege aspady. SOKP Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikita Hruşevtıŋ özı tyŋ ölkesıne ekı ret keldı.

* * *

Qazır tyŋ igerudıŋ kem­şılıkterı turaly aşyq jazyla bastady. Mysaly, tarihşy-ǧalym Qadyrjan Äbuov: «Qazaqstandaǧy tyŋ jerlerdı igeru ideiasy tek ekonomikalyq qajettılıkten tuǧan joq. Ol patşa ükımetınıŋ kolonialdyq saiasatyn odan ärı jalǧastyru şarasy boldy. Sol tūstaǧy Sovet elınıŋ basşysy Nikita Sergeevich Hruşev osyndaǧy «tyŋ epopeiasynyŋ» tüpkı maqsaty jaily: «Patşa özınıŋ barlyq ädısterın qoldanyp būl aimaqty ūzaq merzım ışınde orystarǧa toltyra almasa, men sovettık täsılmen bır demde toltyrdym» degendı keltıredı. Şyn mänınde, ǧalymnyŋ būl pıkırınde jan bar.
Tyŋ igeru saiasatynyŋ halqymyzdyŋ ruhani jäne demogra­fiialyq damuyna tigızgen zar­daby mol boldy. Qazaq öz je­rınde azşylyqqa ūşyrady. 1959 jylǧy halyq sanaǧynyŋ qorytyndysy boiynşa öŋırdı 2 mln 753 myŋ adam mekendedı. Būlardyŋ 46,2 paiyzy – orys­tar, 14 paiyzy – ukraindar, 12,1 paiyzy nemıster bolsa, qazaqtardyŋ üles salmaǧy nebärı 29 paiyzdy körsettı. Tyŋ igerılgen oblystarda 700-den astam qazaq mektebı jabylyp, sabaqtardyŋ denı orys tılınde jürgızıldı. Eldı mekenderdegı baiyrǧy jer-su ataulary orysşa ataldy. Mūnyŋ bärı ūlttyq tamyrymyzǧa balta şapty.
Sondai-aq tyŋ köteru jyldarynda qūrylǧan keŋşarlarda jergılıktı halyqtyŋ erekşelıkterı eskerılgen joq. Mal jaiylymdary qysqaryp, mal şarua­şylyǧynyŋ damuyna kerı äserı tidı. Äsırese, jylqy men tüie şaruaşylyǧy qūldyrady. Būl auqymdy jobany jüzege asyruda türlı būrmalau­şylyqtar oryn aldy. Mäselen, osy nauqandy körgen Qasym Täukenov qariia estelıgınde: «1960-şy jyldary Tyŋ ölke­lık «Selinnyi krai» gazetınde
«Chelovek v uşanke» dep qazaq­tardy esekke teŋep feleton jazyldy. Tyŋ igeremız dep kelgender künı-tünı araqtan köz aşpai, mas küiınde közıne qazaq tüsse, taǧy januardy körgendei qua jönelıp, tepkınıŋ astyna aldy. Ondai qorlyqqa şydai almaǧan aǧalarymyz jer-jerlerde qarsy şyǧyp, boi körsetkenderın, mäselen, Aqmola bazarynyŋ ışınde ülken aqsaqaldarymyz şananyŋ jetegın qaru qylyp sıltei japyrǧandyǧyn közım kördı» dep aitady.
1960 jyldarǧa qarai elı­mızdıŋ tyŋ ölkelerınde 9 mln-ǧa juyq jer jel eroziiasyna ūşyrady. Topyraqtyŋ sapaly qyrtysy 15-20 paiyz, kei jerlerde 23 paiyzǧa deiın bülınıp, qūnaryn joǧaltty. Tyŋ igeru jyldary basşylyq qyzmet atqarǧan Fedor Morgun öz maqalasynda: «Tyŋ igeru qarqyn alǧan 1955 jyldyŋ özınde qatty eroziia bastaldy. Jerdıŋ ylǧaldy qabaty joiylǧandyqtan, künnıŋ ystyǧy 60 gradusqa deiın jettı. Jer bederı tılım-tılım, torközdenıp jaryldy. Soltüstık aimaqtarda būryn bolmaǧan şaŋ boran paida boldy. Tyŋda taza pardyŋ kömegınsız şyǧymdy egın ösıre almaisyz. Egınşılık täjıribesınde jylyna 300-350 millimetr kem ylǧal tüsetın audanda pardy qoldanbai as­tyq alu mümkın emes edı» dep jazǧan. Būl pıkırdı elımızdıŋ Auyl şaruaşylyq ministrı bolǧan Jänıbek Kärıbjanov ta qostaidy. «Şyndyǧynda, tyŋ igeru jyldary aqylsyz şarualar jasaldy. Qūnarly jerlerdıŋ bärı jyrtyldy. Aqyry, köp jer eroziiaǧa ūşyrady. Qazır ol jerge kısı boiyndai aram şöp ösken. Janyŋyz auyrady. Jer degen – tırı organizm. Ony uaqytymen baptap, jerdıŋ eroziiasyna qarsy jūmystar jürgızu qajet» deidı ol.