Bas qala tūrǧyndary bır millionnan asty dep quanyp jürmız. Al osy astanalyqtardyŋ 80 paiyzy özımızdıŋ qazaq ūlty eken. Resmi halyq sanyna qarasaq, qazaqilanyp kelemız, bıraq kündelıktı tūrmysta, köşede, oqu oryndaryndaǧy jaǧdaiǧa qarasaq, körşı eldıŋ tılı basymdau bolyp barady. Būǧan sebep jastar men balalar tegıs orys tılınde söilesedı. Zaman aǧymy osylai öte berse, endı bır on jylda ana tılımızden aiyrylyp qalar ma ekenbız?
Qazaqstanda, äsırese, Almaty, Nūr-Sūltan, Öskemen, Semei, Pavlodar, Kökşetau, t. b. qalalarda orys tıldı BAQ-tar köbeiıp, qazaq tıldıler jabylyp, sany azaia tüsude. Sebebı orys tıldı basylymdar, telearnalar jarnama arqyly edäuır qarjy tauyp otyrsa, qazaq tıldıler būl biznes türıne kelgende «qoldary qysqa», «tılderı şorqaq», ıstıŋ jüiesın naşar bıledı. Qazaq tıldı BAQ-tardan memleket qarjylandyratyn gazetter men telearnalar ǧana qalypty tırşılık jasap otyr. Al «KTK», «Evraziia-1», «31-arna», «7-arna», «NTK» siiaqty telearnalar, «Vremia», «Karavan», «Megapolis» siiaqty ırı gazetter tabysynyŋ 70 paiyzyna deiın jarnamadan tabady eken. Onyŋ üstıne mümkındıgınşe ärtürlı deŋgeidegı tenderler arqyly da jarnama biznesın oinatyp otyr.
Jarnama mäselesın qazaq tıldıler jetık meŋgermegendıkten, jarnamaşylar da orys tıldı basylymdar men jarnamalarǧa «moiyndaryn» būryp, tüpnūsqa materialdardy orysşa tılde ūsynyp, qazaqşasyn audarma arqyly jariialap jatady. Ol, ärine, jarnamaǧa bailanysty qabyldanǧan zaŋ talaptaryn oryndaudan tuyndaidy.
Sondyqtan jarnamalyq materialdar orysşa tılde naqtyly köŋıldıŋ pernesın döp basqanymen, qazaqşaǧa audarylǧanda kei sätterde külkılı, tıptı qazaq ūltyn mazaq etıp jatatyny da ötırık emes. Mäselen, altynnan jasaityn tūrmystyq zattardy synaityn «Altynai» esımdı jarnama «KTK», «Evraziia-1», t. b. arnalarda jürıp jatqanyna bırer jyldyŋ jüzı bolsa da, qazaqty masqaralaudy toqtatsaŋdarşy degen eşkım körınbeidı. Arzan külkı, mazaqtau orys tıldı ekrandardy tegıs kezıp jür. «Evraziia-1» men «KTK» Qazaqstanda bolyp jatqan oqys oqiǧalar men kriminaldy qoiulatyp beruge tyrysatyny ötırık emes.
Keleşekte mäŋgılık el bolamyz dep talpynyp otyrmyz. Endeşe eŋ aldymen aqparattyq jüiemızdegı qauıpsızdıgımızdı qataŋ baqylauda ūstasaq. Ol üşın ekı tıldı jetık meŋgergen maman jurnalisterden ai saiyn BAQ-tarǧa monitoring jasatyp, sol boiynşa telearnalar men gazet-jurnaldarǧa jiı-jiı şolular jazǧyzu, anyqtalǧan kemşılıkterdı tüzetu üşın şaralar belgıleu öte qajet. Olai etpesek, aqparattyq täuelsızdıgımızden aiyrylyp qaluymyz äbden mümkın. Osy oraida aitar bır oi, bızde nege orys tıldı telearnalar köbeiıp barady? «Alma-TV» kımderdıŋ diırmenıne «su» qūiyp otyr? Mūnda körsetıletın habarlar 80 paiyz orys tıldı. Mäselen, bızdegı «Evraziia-1» men Reseidıŋ «Rossiia-RTR», «Rossiia-24» kanaldary nasihattary, jaŋalyqtary bırın-bırı qaitalap jatady. Sondyqtan «Evraziia-1» telearnasy qazaq tılıne basymdyq berse dūrys bolar edı. Öitkenı soŋǧy uaqytta mūndaǧy «Bır sūraq», «Zaŋ söilesın», «Qalaulym» jobalary joǧary reiting körsetıp keledı. Bıraq qazaqşaǧa betbūrys keibır kanaldarda baiqalmauy körermenderdı qynjyltyp otyrǧanyn aituǧa tiıstımız. Sondai-aq osyndai pıkırdı «31-arna», «ON-TV», «NTK» telearnalaryna da qaratyp aituǧa bolady. Būl arnalardyŋ köpşılıgı baǧdarlamalaryn Resei telearnalarynan köşırıp, qaitalap berıp jatady. Qazaqstannyŋ ırı aimaqtaryndaǧy telekanaldar nege bas qalada «Alma-TV» bas knopkalary «Qazsport» kanaly (üş jüz myŋ halqy bar Saryaǧaşta) nege körsetılmeidı? «Evraziia-1» arnasynda qazaq tılınde halyqaralyq taqyryptarǧa nege döŋgelek üstel, sūhbattar, Resei kanaldaryndaǧy «60 minut», t. b. siiaqty qazaq tıldı jobalar jüzege asyrylmaidy?
Nūr-Sūltan qalasyndaǧy «Moskva», «Keruen», «Sankt-Peterburg» ırı qonaqüilerdıŋ gazetter satatyn būryştaryna bara qalsaŋyz, Reseidıŋ gazet-jurnaldary tolyp tūrady. Al Qazaqstannyŋ ana tılımızdegı basylymdaryn tabu qiyn. Sondai küige tüskenımızge kımdı kınälaimyz? «Alma-TV» aqparat jüiesınıŋ 80 paiyzy orys tıldı, künı-tünı körşılerımızdıŋ baǧdarlamalaryn tyqpalauda. «NTK», «ON-TV», «7-arna», «STV», «KTK», «Evraziia-1» kanaldary elımızdıŋ ömırınde kezdesıp jatatyn kemşılıkterdı jarysa körsetıp, közge şūqyp jatady. Şeteldegı otandastarǧa arnalǧan «QazTV» baǧdarlamalarynyŋ ǧana sapasy köterılıp keledı. Arnada jurnalisterdıŋ ızdenısterı baiqalady.
Teledidarlarda, BAQ-tarda halyqaralyq jaǧdailar turaly döŋgelek üstel, pıkırtalas ötkızılmeidı dese de bolady. Telekörermen men oqyrmandar köbınese Reseidıŋ «NTV», «RTR», «1-kanaldarynyŋ» Solovev, Jirinovskii, t. b. pälsapalaryn tyŋdap, Ukrainadaǧy, t. b. elderdegı jaǧdailardy sol reseilık bilık közımen baǧalaimyz. «Ekspress» degen reseilık basylymda Samohin, Limonov, t. b. tarihty būrmalap, elımızge, onyŋ keibır tūlǧalaryna aşyqtan-aşyq tiısıp jatsa, qazaqstandyq basylymdar ündemei qūtylady. Al Syrtqy ıster ministrlıgı, qūqyq qorǧau organdary körmegensıp, estımegensıp otyrady. Mūndai jalpaqşeşeilıktıŋ tübı jaqsylyqqa aparmaidy.
Süieubai BAIQADİŪLY,
Qazaqstannyŋ qūrmettı
jurnalisı, mädeniet
qairatkerı
