1 – qazan Halyqaralyq qarttar künı. Osy aituly mereke qarsaŋynda Baiqoŋyr audandyq ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy Särsenbai Myŋbaevpen sūhbattasqan edık. Sony nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
AQSAQALDAR İNSTİTUTYN JETILDIRU QAJET
– Särsenbai Berdalyūly, Ūly dala keŋıstıgınde qazaq elın basqaruda aqsaqaldar institutynyŋ orny qandai boldy?
– Bızdıŋ halqymyzdyŋ yqylym zamannan berı qalyptasqan qasietterınıŋ bırı – jasy ülkendı qūrmetteu, onyŋ aqylyn tyŋdap, sözıne qūlaq asu. Aqsaqaldardy eşkım sailamaǧan. El müddesın öz jeke ısınen joǧary qoiatyn, özınen keiıngı ūrpaǧyna ūlylyǧyn ūialatyp, bır qauym jūrtqa bas-köz bola bılgen adamdy aqsaqal tūtyp, qoǧamdaǧy ornyn erekşe belgılegen. Būl – jan dünienıŋ jomarttyǧy men adamdyq danalyqtyŋ, azamattyqtyŋ kemel şaǧyna degen qūrmet.
Halqymyzda «Qartyn syilaǧan eldıŋ qazynasy mol» degen ūlaǧatty söz bar. Osy qanatty sözde filosofiialyq tereŋ oi jatyr. Aqsaqaldardyŋ ömırlık täjıribesı mol, körgen-bılgenderın sanasyna tüigen, ūlaǧatty jasyna laiyq auzy dualy, sözı berekelı, ısı tyŋǧylyqty, oiy tereŋ, aqyly telegei teŋız bolyp kelgen.
Altaidan Atyrauǧa deiıngı ūlan-asyr jerdı ielengen halyqty basqaru jüiesınde aqsaqaldardyŋ orny erekşe bolyp, olardyŋ sözderınıŋ qadırı bolǧan. Aitylǧan ädılettı, ūlaǧatty da parasatty sözge qabaǧynan qar jauǧan han da, qarapaiym halyq ta toqtaǧan.
Jastardy tärbieleudı aqsaqaldar men aq jaulyqty äjeler halqymyzdyŋ 3 myŋǧa juyq salt-dästürlerınıŋ, yrym-tyiymdarynyŋ negızınde jürgızıp, ūlaǧatty ıstı ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızıp otyrǧan.
– Bügıngı künı aqsaqaldar instituty qoǧamda öz ornyn taba bıldı me?
– Elımızdıŋ tarihi ösıp-örkendeuıne, köpūlttyq memleket boluyna bailanysty jäne köptegen qoǧamdyq mekemeler men memlekettık emes ūiymdardyŋ aşyluyna bailanysty aqsaqaldar instituty özınıŋ qoǧamdaǧy ornyn joǧaltuda. Şolaq ideologiia men batystyŋ yqpaly «aqsaqal» degen sözdıŋ qadır-qasietın ketırıp, ony «eskılıktıŋ jūrnaǧy» degen közqaraspen qalyptastyrdy.
Ärbır adam jasy egde tartqanda özınıŋ atqarǧan ıs-qimylymen, ömırden tüigen aqyl-parasatymen qoǧamdaǧy özınıŋ ornyn alatyny sözsız. Daŋqty batyr Bauyrjan Momyşūly qarttardy tömendegıdei tört topqa bölgen eken: şal – eş närsemen ısı joq, küibıŋ tırşılık jasap, ösek-aiaŋǧa jaqyn jüruşı; qariia – öz tuǧan-tuystarynyŋ ǧana jaǧdaiymen ainalysuşy; aqsaqal – bır qauym elge aqylşy ärı qamqorşy; abyz – el ışındegı tüiındı mäselelerdı şeşıp, ädılettıktı qoldap, halyqtyŋ atynan ūlaǧatty sözder aityp, ömırde özı tüigen aqyl-keŋesın beruşı.
Bauyrjan atamyz ataǧan qaǧidanyŋ ışınde aqsaqaldyŋ qoǧamdaǧy rölı erekşe. Bügıngı taŋda ärbır egde adam aqsaqal bolyp, qoǧamǧa paidasyn tigızıp, jastar tärbiesıne belsendılıkpen qatysuyna mümkındıgı bar.
Erteŋın oilaǧan täuelsız elımızde, ūlttyŋ bırtūtastyǧyn nyǧaituda, keleşek ūrpaqty tärbieleude, syrttan keletın terıs baǧyttaǧy ideologiiany tejeude aqsaqaldar institutyn jetıldıru qajettılıgı tuyndap-aq tūr.
ÄKENIŊ QADIRI KETIP BARADY
– Sız halqymyzda sözdıŋ qadır-qasietı bolǧan dedıŋız, bügınde osy qasietımız saqtaldy ma?
– İä, sözdıŋ qadırı tarihtyŋ qai kezeŋınde de bolǧan. Biler men aqsaqaldardyŋ saliqaly sözderınıŋ arqasynda ūltaralyq qaqtyǧystar toqtatylyp, ruaralyq alauyzdyqtarǧa şekteu qoiylyp, otbasynyŋ berekesı saqtalyp, jastardyŋ tärbiesı nyǧaiyp, tentektı tezge salǧandy tarihtan, ädebietten, äŋgımelerden jaqsy bılemız. Mysaly, HV ǧasyrda qazaq handyǧyn qūru mäselesı qaralǧanda aqsaqaldardyŋ pıkırlerı şeşuşı röl atqarǧany köpşılıkke aian. Sonyŋ arqasynda qazaq halqynyŋ taǧdyry tübegeilı şeşıldı, özınşe bölek handyq boldy, qazır basqa eldermen terezesı teŋ egemendı memleket bolyp otyr.
Halqymyzdyŋ tarihyna tereŋırek üŋılsek, aqsaqaldar eş uaqytta bilıkke talaspaǧanyn, halyqtyŋ arasyna ırtkı salmaǧanyn, keleŋsız ıstermen ainalyspaǧanyn köremız. Olar tek qana halyqtyŋ bırlıgın nyǧaitumen, jastardy tärbieleumen, otbasylardy nyǧaitumen, salt-dästürlerdı därıpteumen ainalysqan. Osyndai qyruar tärbielık mänı bar jūmysty eşqandai qūjatsyz, tek saliqaly sözben atqaryp otyrǧan.
Bıraq, qazırgı jüielı söz aityp, aqylǧa saluşylar da, sözge köŋıl bölıp, toqtauǧa keluşıler de azaiyp barady. Köpşılık 70 jyldyq keŋes däuırın kınälauǧa daiyn tūrady. Ol da bar şyǧar, bıraq, halyqtyŋ qanyna sıŋgen, ata-babadan qalǧan salt-dästürdı saqtau, ärkımnıŋ özınıŋ otbasyndaǧy tärbie jūmysymen ainalysuǧa eşkım kedergı bolmasa kerek.
– Erteŋgı aqsaqal, bügıngı äkenıŋ özınıŋ otbasyna qamqorşylyq jasap, balalaryn tärbieleudegı rölı qandai?
– Yqylym zamannan berı erkek otbasyna, bala tärbiesıne jauapty bolǧan. Mysaly, erterekte analary balany «äke» degen sözdıŋ özımen-aq tärbieleitın. «Äkeŋ kele jatyr, kütıp al, oryn ber», «äkeŋ dastarqanǧa otyrmai as ışudı bastamaŋdar», «būl būzyqtyǧyŋ turaly äkeŋ estımesın», «äkeŋnıŋ aitqanyn būljytpai orynda» dep aityp otyrady. Qazır de köptegen analar da, äkeler de osy sara jolmen keledı. Bıraq, jalpy alǧanda bolaşaqtyŋ aqsaqaly – bügıngı äkenıŋ qadırı ketıp barady.
Oǧan sebep öte köp. Mäselen, äkenıŋ otbasyndaǧy, aita berse qoǧamdaǧy orny men rölın köptegen äzıl-ysqaq teatrlary arzan külkı men pätuäsız äzılmen tömendetıp jür. Balalarǧa tärbie beru jolynda otbasynda äkenıŋ özınıŋ naqty orny boluy kerek. Oǧan sol otbasylardaǧy analar da jauapty, janūiadaǧy bala tärbiesındegı tüiındı mäselelerdı aqyldasyp, kelısıp şeşu kerek.
ARDAGERLER TURALY ZAŊ QABYLDANSA DEIMIN
– Osy mäselege tereŋırek toqtalsaŋyz eken.
– Jas ūrpaqqa tärbie otbasynan, dastarqan basynan bastalatyny belgılı. Balanyŋ ruhani ösuıne ata men äjenıŋ yqpaly zor. Olar eŋ aldymen balaǧa köşede üirengen qolaisyz sözderge tyiym salady, otbasy müşelerın syilauǧa, sodan soŋ özı jürgen ortany qūrmetteuge, eŋ bastysy, el-jūrtyna qyzmet jasap, Otanyn süietın azamat boluǧa sara jol körsetedı. Būnyŋ bärı – tärbie.
Bügıngı keibır jastar balalarymyzǧa ata-äjesı eskışe tärbie beredı dep oilaidy. Būndai tūjyrym jaŋsaq dep oilaimyn. Sebebı yqylym zamannan Ūly dalada bala tärbiesımen köbınde äjeler ainalysqanyn bılemız. Zaŋǧar Abaidy äjesı Zere tärbielegen joq pa? Sol äje tärbielegen bala dünie jüzıne belgılı adam boldy. Osyndai mysaldar bızdıŋ halqymyzdyŋ tarihynda köp qoi.
Bıraq bügıngı taŋda osy dästürımız saqtalyp otyr ma? Köp jaǧdaida ata-äje tärbiesı jönıne qaldy. Bala tärbiesı «jaŋaşa» bolyp barady. Keibır adamdar qonaq kütken ülken dastarqan basynda besıkten belı şyqpaǧan balalary men nemerelerın egde adamdardan joǧary otyrǧyzyp, erekşe qūrmet körsetıp, bäiek bolyp jatady. Ony körgen bala menmen, täkäppar, ülkenge ızet jasaudan jūrdai, jasyq azamat bolyp öspei me? Erteŋgı künı äke-şeşesıne öz otbasynan jylu taptyrmai, qarttar üiıne ötkızıp, olardyŋ zeinetaqylaryn nemerelerın jıberıp qaǧyp alatyndar osylardyŋ ışınen şyqpai ma? Ūrpaqqa tärbie jürgızude ärbır adam özınen bastau kerek.
– Köŋılıŋızdı mazalap jürgen qandai ūsynysyŋyz bar?
– Qazaqstan boiynşa ärbır onynşy adam – zeinetker. Olar – elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq ösıp-örkendeuıne öz ülesterın qosqan eŋbek adamdary. Memleketımızde ärbır äleumettık toptar turaly zaŋdar bar, al ardagerler turaly zaŋ joq. Sondyqtan «Ardagerler turaly» zaŋ qabyldansa egde adamdarǧa degen közqaras özgerıp, olardyŋ qoǧamdaǧy orny men rölı de nyǧaiatyny sözsız.
Sonymen qatar bügıngı taŋda zeinetkerler bastaryn qosyp, özderınıŋ demalystary men bos uaqyttaryn tiımdı paidalanatyn oryn joqtyŋ qasy. Olar üşın ärbır qala men eldı mekenderde «Ardagerler üiı» aşylsa degen ūsynys bar. Osyndai ǧimarattarda ardagerler özderı mädeni, sporttyq-köpşılık ıs-şaralar ötkızıp, jastardy tärbieleu jūmysymen de ainalysuyna mümkındık alar edı.
Sondai-aq būqaralyq aqparat qūraldarynda «Qarttar – asyl qazyna», «Aqsaqaldyŋ aq batasy», «Aq äjenıŋ besık jyry» degen aidarlar aşylsa dep oilaimyn.
Äŋgımelesken
Farida KARİMOVA
