Osydan bırneşe jyl būryn Goldman Sachs bankınıŋ sol kezdegı prezidentı Geri Kon «Älemnıŋ barlyq elı öz ekonomikasynyŋ ösımı üşın aqşa soǧysyna kırısıp kettı» degen edı. Ärine, būl künde aqşa soǧysy dese, köptıŋ oiyna aldymen, AQŞ dollary men iuan arasyndaǧy nemese rubl, AQŞ dollary, evro arasyndaǧy teketıres keledı. Soŋǧy kezderı būl qatarǧa Japoniia ienı qosyldy. Bıraq būl şaiqas tek osy aqşalar arasynda ǧana jürıp jatqan joq, kerısınşe bükıl älem ekonomikasyna äser etıp, är eldıŋ valiutasyna da auyr soqqylar jasauda.
Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın jahandyq kommersiialyq jäne investisiialyq operasiialardyŋ qarjylyq esepteulerınde belgılı bır tūraqtylyq ornady. Atap aitqanda, AQŞ dollary senımdılık jaqtan halyqaralyq valiutalar arasynda aldyŋǧy orynǧa şyqty. Bıraq 2008 jylǧy älemdık qarjy daǧdarysynan keiın ülken özgerıs tudy: Europa elderı men Qytai halyqaralyq qarjylyq esep aiyrysuda basqa valiuta tabuǧa talpyna bastady. Ärine, būl älemge aqşa üstemdıgın jürgızıp otyrǧan AQŞ-qa ūnaǧan joq. Kerısınşe ol dollardyŋ ornyn saqtap qaludyŋ tyŋ joldaryn qarastyra bastady. Eŋ aldymen, «arzan aqşa saiasatyn» ıske qosty, iaǧni kommersiialyq bankterdıŋ korrespondenttık şottarynda jatqan memlekettık baǧaly qaǧazdardy satyp alyp, olardyŋ biznestı nesielendıruıne jol aşty. Paiyzdyq mölşerlemenı joǧarylatyp, basqa valiutalar qūnsyzdandy. Alaida būl älemdık aqşa soǧysynyŋ dollardan arylu saiasatyna degen sūranysyn tıptı üdete tüstı.
Onyŋ üstıne, AQŞ dollary da būryn-soŋdy bolmaǧan tyŋ qaterge döp keldı. Jaqynda 2008 jylǧy daǧdarysty boljaǧan ekonomist Nuriel Rubini AQŞ-taǧy jüzdegen bank bankrotqa ūşyrauy mümkın dep mälımdedı.
Nuriel Rubini bankterdıŋ 620 milliard AQŞ dollary kölemındegı baǧaly qaǧazdar boiynşa ıske asyrylmaǧan şyǧynǧa ūşyraǧanyn alǧa tartyp, «Odan da jamany, joǧary paiyzdyq mölşerleme bankterdıŋ basqa aktivterınıŋ naryqtaǧy qūnyn tömendettı. AQŞ-ta bankterdıŋ ıske asyrylmaǧan şyǧyndary ıs jüzınde 1,75 trillion dollardy nemese olardyŋ kapitalynyŋ 80% qūraidy» dedı. Demek atalǧan mamannyŋ uäjıne süiensek, salymşylar özderınıŋ depozitterın qauıpsız sezıne almaidy, būl aldaǧy uaqytta jūrttyŋ AQŞ dollaryna degen senımnıŋ joǧaluyna äkeluı mümkın. AQŞ aqşasynyŋ būl jaǧdaiyn qazaq tılındegı «jyǧylǧanǧa jūdyryq» degen qanatty sözben sipattauǧa bolady.
Dollardan arylu saiasaty – bügınderı kez kelgen memlekettıŋ küntärtıbınde tūrǧan mäsele. Bıraq ony tiımdı jüzege asyru täsılın älı eşkım taba alǧan joq. Būl oŋai jūmys emes. Alaida osy baǧytta qarqyndy şaralar qabyldauǧa qazırgı geosaiasi jaǧdailar ūtymdy mümkındık tuǧyzyp tūr. Bıraq dollardan tübegeilı bas tartu boiynşa zaŋ jobalaryn qarastyryp jatqan bırden-bır memleket – Reseidıŋ özınde qazır bankterde saqtalyp tūrǧan aqşanyŋ basym bölıgı, 50 paiyzdan astamy dollarmen tūr. Sondyqtan Reseidıŋ özı şalt qimylǧa köşe almai kelgen edı. Resei Ukrainaǧa basyp kırgennen keiın düniejüzılık jaǧdaida ülken özgerıs boldy. Resei äp-sätte älemdegı sanksiia eŋ köp salynǧan elge ainalyp, ekonomikasy ülken synaqqa döp keldı. Rubl zor därejede qūnsyzdanuǧa ainaldy. «Suǧa ketken tal qarmaidy» degendei şarasyz qalǧan Mäskeu öz önımderın (mūnai men gaz) Euroodaq pen AQŞ-qa dollarmen, euromen satudan bas tartyp, tabiǧi gazdy reseilık rublge satu turaly şeşım qabyldady. Būl rubldıŋ zor därejede qūnsyzdanuynyŋ aldyn alǧanymen, Resei Euroodaq pen batys elderınıŋ naryǧynan aiyrylyp, tabiǧi bailyǧyn öz aqşasyn älemdık valiutaǧa ainaldyruǧa talpynyp otyrǧan Ündıstan men Qytaiǧa öte arzan baǧamen satuǧa mäjbür boldy. Osylaişa būl «qaitsem dollardy yǧystyryp, iuandı halyqaralyq valiutaǧa ainaldyram» dep basy qatyp otyrǧan Qytaiǧa «mai tıleseŋ, mıne, qūiryq» boldy.
Ötken aida Qytai töraǧasy Şi Jipiŋ Mäskeuge baryp qaitty. Ūzyn qūlaqtan estuımızşe, osy kezdesude Qytai men Resei iuanmen esep aiyrysuǧa, sondai-aq iuanmen esep aiyrysatyn elderdıŋ qataryn köbeituge kelısken-mys. Osy arqyly dollardy yǧystyryp, dollardan qūtylu aiaq alysyn tezdetpek. Qytaidyŋ būl bastamasyna İran da kelısken. Qytai endı öz qataryna Saud Arabiiasyn tartyp, mūnaidan būlaq aǧyzǧan eldı barlyq saudada iuanmen esep aiyrysuǧa, AQŞ dollaryn bırtındep yǧystyruǧa itermelep otyr. Qytaidyŋ ūzaq jyldardan berı qyrbai bolyp otyrǧan İran men Saud Arabiiasy arasyna ara aǧaiyn bolyp tatulastyruyndaǧy bır maqsaty osy deidı mamandar.
2000 jyldan bastap Qytaidyŋ jahandyq ekonomikalyq arenadaǧy rölı artyp, Qytai AQŞ-tan keiıngı älemdegı ekınşı ırı ekonomikalyq derjavaǧa ainaldy. Düniejüzılık banktıŋ 2021 jyly jariialaǧan mälımetterıne süiensek, Qytaidyŋ JIÖ (jalpy ışkı önım) 117,7 trln AQŞ dollaryna jetıp, sol jylǧy jalpy älemdık JIÖ-nıŋ 18,4% qūrady. Tauar eksportynyŋ jalpy kölemı 33,36 trln AQŞ dollarǧa jetse, tauar importynyŋ jalpy kölemı 22,68 trln AQŞ dollary mölşerınde boldy.
Qytai ekonomikasy ornyqty qadammen örkendep, halyqaralyq saudada, sondai-aq damu üstındegı elder men damymaǧan kedei elderge nesie berude, tehnologiialyq jaqtan kömek körsetude AQŞ pen Europamen üzeŋgı qaǧystyratyn deŋgeige jetıp, jer betınıŋ alty qūrlyǧyna öz yqpalyn jürgızuge tyrysty, būl kezı kelgende Qytai – AQŞ arasyndaǧy sauda soǧysyna ainalyp şyǧa keldı. Demek, osy teketıreste kım jeŋse, bolaşaqta sonyŋ desı artyp, aqşasy da älemdegı eŋ quatty valiutaǧa ainalǧaly tūr.
2016 jyly Halyqaralyq valiuta qorymen bolǧan kelıssözderdıŋ arqasynda Qytai iuandı ärtürlı elderdıŋ valiuta rezervterın qūraityn halyqaralyq valiutalardyŋ bırıne ainaldyrdy, osylaişa iuannıŋ odan ärı damuyna jol aşyp, älemdık valiuta jäne qarjy jüiesıne kıruıne jäne iuanmen esep aiyrysuǧa ülken mümkındık tapty. Halyqaralyq valiuta qory iuandı halyqaralyq rezervterdegı tiımdı valiutalardyŋ bırı retınde qabyldaǧannan berı Qytai bırqatar aimaqtarda, sonyŋ ışınde Katar men Parsy şyǧanaǧy aimaǧynda, Bırıkken Arab Ämırlıkterınde iuanmen esep aiyrysu ortalyqtaryn qūruǧa ūmtyla bastady. Sonymen qatar, Aziia men Europa elderınde de esep aiyrysu ortalyqtaryn qūrdy. Qytaidyŋ Ortalyq Bankı iuanǧa ielık etkısı keletın elderge qajettı somany köptep beruge uäde ettı.
Bıraq azuly AQŞ-tyŋ aqşasy da oŋai des bereiın dep tūrǧan joq. Halyqaralyq valiuta qory ūiymynyŋ mälımetıne süiensek, AQŞ dollary älemdık valiuta rezervterınıŋ 41% qūraidy, sonymen qatar ol älemdık sauda-sattyqtyŋ 60%-ynda tölem valiutasy bolyp tabylady. Sondai-aq AQŞ dollary halyqaralyq qaryzdyŋ jalpy kölemınıŋ 60%, halyqaralyq nesielık tölemderdıŋ jalpy kölemınıŋ 52%-yn ūstaidy. Demek, iuan būl deŋgeige jetu üşın köptegen ekonomikalyq faktorlar qajet. Uaqyt faktorlary da eskerıluı kerek.
Iýan şeteldık rezervtık valiuta retınde paidalanu körsetkışterı boiynşa AQŞ dollary, euro jäne japon ienınen keiıngı törtınşı orynda tūr. Qazırgı uaqytta İran, Bırıkken Arab Ämırlıkterı, Dubai, Ündıstan, Singapur, Türkiia jäne İndoneziia siiaqty 30 el esep aiyrysuda nemese investisiialyq mämılelerde bırtındep iuandı qoldanuǧa köşe bastady. Bükıl Afrika qūrlyǧy da – iuannıŋ yqpalynda. Aldaǧy uaqytta būl elderdıŋ qatary köbeimese, azaimaityn türı bar. Äsırese, Reseidıŋ de iuanmen esep aiyrysuǧa mäjbür boluy, sondai-aq Saud Arabiiasy men Qytaidyŋ qarym-qatynasynyŋ küşeiuı soŋǧy kezderı tūtas älemnıŋ nazaryn audara bastady. Eger alda-jalda Saud Arabiiasy da syrtqy sauda men mūnai saudasynda iuanmen esep aiyrysuǧa köşetın bolsa, onda dollardyŋ orny şynymen de şaiqalaiyn dep tūr. Onyŋ üstıne, Qytaidyŋ damu üstındegı elderge jäne meşeu elderge bergen ekıjaqty qaryzy şamamen bır trillion AQŞ dollary şamasynda boluy mümkın, bıraq būl tek boljam ǧana, öitkenı Qytai resmi statistikany eşqaşan aşyq jariialaǧan emes.
Qytaidyŋ iuandı basqa eldermen qarjylyq jäne kommersiialyq operasiialarda esep aiyrysu valiutasy retınde paidalana bastauyn ekı mäsele tūrǧysynan tüsındıruımız kerek: bırınşıden, iuan AQŞ dollarynan keiıngı jahandyq deŋgeide aqşa boluǧa qūlşynys jasaǧan alǧaşqy valiuta emes. Euro, japon ienı, britandyq funt, avstraliialyq dollar jäne kanadalyq dollar siiaqty basqa valiutalar da osyndai qadamdarǧa bardy. Ekınşıden, būl qadamdy AQŞ pen Batys arasyndaǧy älemdık ekonomikadaǧy üstemdıkke talasu tūrǧysynan tüsındıru qajet. Bıraq jahandyq bäsekede AQŞ dollaryn jeŋu üşın iuan älı de ūzaq ürdıstı bastan keşıredı, şeşetın mäseleler de az emes. Öitkenı iuanmen esep aiyrysu Qytaidyŋ AQŞ dollaryna bolǧan täueldılıgın jeŋıldetkenımen, iuanmen esep aiyrysuǧa kelısım bergen elderdıŋ qajettılıkterın qanaǧattandyru jaǧynan ülken qiyndyqtarǧa döp keledı.
Ekınşı jaǧynan, Qytai-AQŞ-tyŋ qazynaşylyq obligasiialaryna eŋ ırı investorlardyŋ bırı, iaǧni aktivterdıŋ jalpy kölemı 1 trln AQŞ dollaryn qūraityn Qytai – būl jaǧynan älemde Japoniiadan keiıngı ekınşı orynda. Sonymen qatar, Qytaidyŋ 3,1 trln AQŞ dollaryn qūraityn valiutalyq rezervterı bar. Onyŋ üstıne Qytai tehnikalyq jaqtan älı de AQŞ-tyŋ alaqanyna qarap otyr. Äsırese jartylai ötkızgışter AQŞ, Japoniia elderınıŋ Qytaidy şaujailauyndaǧy basty közırı. Demek, iuannıŋ üstem orynǧa şyǧuyna älı bıraz uaqyt bar, jolyndaǧy kedergıler de az emes.
