Aqyly avtotūraqtyŋ artyqşylyǧy nede?

Biyl Nūr-Sūltan qalasynda 10 myŋ aqyly avtotūraq ıske qosylady. Denı sol jaǧalaudaǧy Qonaev, Dostyq köşelerı men oŋ jaǧalaudaǧy Kenesary, Beibıtşılık, Seifullin, Jeltoqsan, Jeŋıs köşelerınde bolatyn būl aqyly avtotūraqtar kölıkterdıŋ jol boiynda bei-bereket qoiyluynyŋ aldyn alyp, «Nūrjol» jelekjolyn jaiau jürgınşıler üşın qauıpsız etuge septıgın tigızedı.

Elordada 2018 jyly 15 qaŋtardan bas­tap aqyly avto­tūraqtar ıske qosyldy. Sodan berı jarty millionnan astam jürgızuşı paidalanyp, qala biudjetıne 20 mln teŋge mölşerınde kırıs kırgen. Tūraq erejesın būzǧany üşın tölengen aiyppūldan tüsken qarjy da az emes.
Alaida bas qalada aqyly avtotūraqtar paida bolǧanyna bır jyldan assa da, tūrǧyndardyŋ ony paidalanu mölşerı älı de tömen. Atap aitqanda, qazırgı uaqytqa deiın aqyly tūraqty paidalanatyndardyŋ körsetkışı barlyq jürgızuşılerdıŋ 15 paiyzyna jetken. Körsetkıştıŋ mūndai tömen boluyndaǧy bas­ty sebep qala tūrǧyndary men qonaqtarynda aqyly tūraqtardy paidalanu mädenietı men aqyly avtotūraqqa bolǧan tanymynyŋ tömendıgı dep aituǧa bolady. Sonymen qatar, parkomat arqyly aqşa töleudı äure köretın tūrǧyndar da joq emes.
Şetelmen jäne bügıngı naryq baǧasymen salystyrǧanda elordadaǧy aqyly avtotūraqtardyŋ baǧasy tym qymbat ta emes. Saǧatyna – 100 teŋge. Dei tūrǧanmen būl baǧa kölıktı bır orynǧa qoisa, bır kün qozǧamaityn ädet qalyptastyrǧan jürgınşıler üşın tiımsız ekenı şyndyq. Osy mäselelerge bailanysty bas qalada kölık jürgızuşılerıne tiımdılık jasau maqsatynda abonementter ūsynu jobasy da oilastyrylyp jatyr. Bolaşaqta şeteldıŋ ozyq täjıribelerın paidalanyp, aqyly avtotūraqtardyŋ tölemın töleudıŋ eŋ oŋai, eŋ qolaily joldary da ūsynyluy mümkın.

Tiımdılıgı qandai?

Älemde aqyly avtotūraqtyŋ qoldanysqa engenıne 80 jyldai bolǧan eken. Eŋ aldymen AQŞ-tan bastalǧan būl ürdıs älem elderınde öte tez qalyptasty. Sebebı būl kölık jürgızuşılerınıŋ kölık qoiatyn oryn tappai, uaqytyn ysyrap qyluynyŋ aldyn alsa, ekınşı jaǧynan, kölıktı bei-bereket qoiatyn jürgızuşılerdı barynşa tärtıpke şaqyrady.
Al ırı qalalar üşın tömendegıdei 3 ülken tiımdılıgın atauǧa bolady:

Jol keptelısın azaitady

Qala tūrǧyndarynyŋ tūrmys-tırşılıgınıŋ joǧarylauyna sai, otbasy saiyn jeŋıl maşina jalpylasty. Keibır otbasylarda 2-3 kölıkten bar. Kölıktıŋ kürt köbeiuı qaladaǧy kölık qozǧalysy aǧynyn art­tyr­dy da, keptelıs mäselesı kelelı taqyrypqa ainaldy. Sonymen, damyǧan elder joldardy keŋeitu, qosqabat köpırlı joldar jasau, bırjaqty qozǧalys ornatu siiaqty tüzımdermen qatar, qala ortalyqtarynda, sauda ortalyqtarynyŋ töŋıregındegı avtotūraqtarda aqy alu tüzımın atqardy. Būl ädıs te maşina aǧynyn azaityp, qala ortalyǧynyŋ qysymyn seiıltuge ülken septıgın tigızdı.

Äleumettık tärtıptı küşeitedı

Dästürlı kölık tūraǧy tūrǧyndar üşın paidaly bolǧanymen, tūraqtyŋ tazalyǧyn, tärtıbın saqtau tūrǧysynan kemşılıgı köp. Al avtotūraq üşın alynǧan tölemder qaladaǧy avtotūraqtardy köbeitu, quatyn arttyru siiaqty infraqūrylymdardy kemeldendıruge jūmsalady.

Qala kırısın köbeitedı

Paidalanu jiılıgı tūrǧysynan alǧanda, tegın tūraqtardyŋ ainalysy öte aqyryn. Iаǧni kölık ielerı öz qaltasynan şyǧyn şyqpaǧannan keiın tegın tūraqqa qoiǧan kölıgın qozǧauǧa asyqpaidy da, tūraqtyŋ paidalanu jiılıgın tömendetedı. Al aqyly tūraqtar jürgınşılerdıŋ aqyly avtotūraqtan paidalanu ainalymyn arttyryp qana qoimai, qala biudjetıne de ülken süieu.

Şetelde qalai?

Japoniiada:
Aqyly avtotūraqtar 15 minut boiynşa aqy alatyn Tokioda aldyn ala tölengen kartalar men ailyq biletterdı paidalansa, maşina qoiu aqysyn tölegende jeŋıldık jasalady. Onyŋ üstıne, kündızgı jäne tüngı aqyda aiyrmaşylyq bar. Kündız (taŋǧy 8-den 22-ge de­iın) aqyly avtotūraqtarda 100 japon ienıne 15 minut maşina qoiuǧa bolsa, tünde būl aqşaǧa bır saǧat toqtauǧa bolady. Japoniiada uaqytqa qatty qūrmet etedı. Sosyn da köp oryndarda 15 minut boiynşa aqy alady. Būl kölık iesınıŋ jūmysty tez bıtıruıne türtkı bolyp qana qoimai, avtotūraq ainalysyn tezdetıp, bır oryndy köp adamnyŋ paidalanuyna mümkındık tudyrady. Japoniiada jol şetıne betaldy kölık qoiudyŋ aldyn alu üşın köpırlerdıŋ astyna avtotūraqtar salǧan. Būl arada kölıkpen jarty saǧat tegın toqtauǧa bolady.

AQŞ-ta:
Niu-Iorkte maşina qoiu ornyna internet arqyly aldyn ala tapsyrys beruge bolady. Qaladaǧy ärqandai avtotūraqtyŋ mekenjaiy, baǧasy jäne qanşa oryn – barlyǧyn internet arqyly bıluge bolady. Jürgınşıler jolǧa şyǧudan būryn baǧasy laiyqty, jūmys bıtıretın ornyna jaqyn maŋdaǧy avtotūraqty taŋdaǧannan keiın uaqytyn belgılep qoia­dy da, barǧan kezde eş oilanbastan kölıgın qaldyryp ketedı. Būl qalada avtotūraq aqysyn tölep bolǧan soŋ, bes minut ışınde oryndy bosatyp, ketıp boluy şart, eger uaqytty sozyp, jürıp alsa, onda aiyppūl töleidı. Niu-Iorkte mümkın bar qala ortalyǧyna kölık aidap barmauǧa tyrysady, sebebı qala ortalyǧynda avtotūraq aqysy öte qymbat. Sosyn da qala tūrǧyndary qala ortalyǧyna äleumettık kölıkpen baruǧa ädettengen.

Ūlybritaniiada:
Londonda avtotūraq aqysy SMS arqyly tölenedı. Londonda kölık tūraq aqysy joǧary, äsırese qala ortalyǧynda zärden qymbat. Bıraq Londonda güldengen aumaqtar men tūrǧyndar tūraǧy maŋyndaǧy avtotūraqtardyŋ baǧasy qymbat. Sosyn da kölık ielerı özı tūratyn maŋnan avtokölık ornyn ūzaq uaqytqa jalǧa alady, onyŋ jyldyq aqysy – 100 funt sterling. 2008 jyldan bastap Ūlybritaniia avtotūraq qyzmetı telefon jelısın ıske qos­ty. Kölık ielerı telefonmen jäne SMS arqyly tūraq aqysyn töleidı.

Qytaida:
Beijıŋde jeke kölıkpen jüru de, ony qoiu da qiyn. Joldaǧy keptelıstıŋ köptıgınen kün būryn jolǧa şyqpasaŋyz, közeulı jerge uaqytynda jete almaisyz. Keptelıstı azaitu üşın Beijıŋ qala ortalyǧyndaǧy avtotūraqtardyŋ aqy alu ölşemın joǧarylatty. Qytaida äuejai, qala ortalyǧy siiaqty kölık şoǧyry köp oryndarda avtotūraq aqysy öte qymbat. Saǧaty 6 iuannan (330 teŋge) bastalatyn būl oryndarda bırer täulık maşina qoiyp, 150 myŋ teŋge aqşa tölegender de bar. Qytaida avtokölık qoiu­ǧa bolatyn oryndardyŋ bärı aqyly. Qala biudjetın molaitu üşın aqyly avtotūraqtardy molaityp, ony jeke sektorǧa da beredı. Olar tüsken paidanyŋ bır bölıgın ükımetke tapsyryp, bır bölıgın özderı alady. Qytai soŋǧy kezderı ırı qalalarda kölık keptelısın azaitu jäne qala tazalyǧyn qorǧau üşın avtokölıkterdı taq, jūp nömırler boiynşa jürgızu tüzımın atqara bastady. Mäselen, kölık nömırınıŋ soŋy jūp bolsa – aptanyŋ jūp künderı, taq bolsa – tek taq künderı ǧana jüredı. Būl tüzımnıŋ özındık rölı körnektı bolǧanymen, keptelıs mäselesın tübegeilı şeşe alǧan joq. Sosyn da Qytaidyŋ ırı qalalarynda jeŋıl maşina satyp alu oŋai, kölık nömırın alu kün saiyn qiyndap barady.

P.S.  Aqyly avtotūraqtardy köbeitu tūrǧyndardyŋ qaltasyna salmaq salǧanymen, qalanyŋ damuyna, kölık qozǧalysynyŋ retteluıne oŋ serpın beredı. Eŋ maŋyzdysy, qala qazynasyna süieu bolyp qana qoimai, aqyly avtotūraqtardyŋ qyzmet öteu sapasyn joǧarylatady. Sondyqtan būǧan «Ükımettıŋ halyqtan ebın tauyp aqşa alatyn täsılı» dep kerı tolǧamai, ırı qalalardyŋ ürdısı retınde qaraǧan dūrys.