«Aǧybai san ajaldan ketken aman, at qoiǧan «Aqjoltai» dep barlyq ǧalam» dep aqyn jyrlaǧandai, Aǧybai Qoŋyrbaiūly (1802-1885) Kenesarynyŋ üzeŋgıles serıgı ärı bas batyry bolǧan.
2007 jyly qazaqtyŋ has batyrynyŋ qūrmetıne elordanyŋ būrynǧy İnternasionalnyi köşesın ataǧan bolatyn. Aǧybai batyr köşesı Ä.Bökeihan köşesınen bastalyp, Asanqaiǧy köşesınde aiaqtalady. Qalanyŋ oŋ jaǧalauyndaǧy ūzynnan jatqan batyr köşesı Respublika daŋǧylyn, Qorqyt, M.Ǧabdullin, M.Mämetova, Ş.İmanbaeva, Üşqiian, R.Qoşqarbaev, Ş.Uälihanov, Taraz köşelerın qiyp ötedı. Ūzyndyǧy – 1380,6 m.
Däurenı jürıp tūrǧanda batyrdyŋ keleşegın synaǧan Abyz «ūranyŋ artyŋda qalady, öz ūranyŋdy özıŋ estırsıŋ. Baǧyŋnyŋ taby jelkeŋde eken» degenı däl kelıp, ǧūmyrynda jauǧa qarsy bas qoiyp, ūrandatyp ötken-dı. Batyrdyŋ daŋqy el auzynda qalyp, erlıgı dastan bolyp örıldı, qalamgerler ölmes beinesın jazyp qaldyrdy. Iliias Esenberlinnıŋ «Qahar» romanynyŋ bas keiıpkerı – osy Aǧybai batyr. Jazuşynyŋ «Köşpendıler» trilogiiasynda Kenesary han men Aǧybai batyr qatysqan barlyq ūrystar baiandalǧan. Olardyŋ Aqtau, Ortau, Aqmola bekınısterın qalai alǧanyn, Syrdariia özenınıŋ boiyndaǧy Merkı qalasyn azat etu barysynda Qoqan handyǧymen qalai ūrys jürgızgenın tolyq surettegen. 1914 jyly Esım törenıŋ kömegımen Älihan Bökeihanov Qazan qalasynan «Qyzyl qainar Tektūrmas» degen kıtabyn şyǧarsa, Säken Seifullin «Aqjoltai batyr» degen roman jazǧan.
Aşyq aqparat közderınde öz tüsın özı joryǧan Kenesarynyŋ myna sözı, qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken ekı arysynyŋ taǧdyryn şeşıp bergendei. Han tüsınde: «Tüsımde: «Köse, sen ekeumız arqalasaiyq, qaisymyzdyŋ baǧymyz jeŋer eken» deimın. Äuelı kım arqalaidy desem, «Sız el aǧasy hansyz, sız arqalaŋyz» deisıŋ. Men senı arqalamai, aldymmen köterem. Kezek saǧan kelgende, menı sen qaptaǧy tezekşe iırıp, arqaŋa salyp aldyŋ, men üş jüzge han bolmasam da, orta jüzge han atym bar ǧoi. Senıŋ atyŋ artyŋda qalady. Sen – myŋbasy adamsyŋ, aldymmen köterdım, bızdıŋ baǧymyz – maŋdaiymyzda, artymyzda qalatyn baq joq, özımızben bırge bolmasa, senı de men arqama salyp almas pa edım» degen eken Kenesary. (P.Bisenbaev, E.Kärıbozov)
Aqjoltai batyrdyŋ ömır derekterın jazǧan Marfuǧa Şapiian aty aŋyzǧa ainalǧan batyrdy bırge jürgen joldasy Myŋbai Şyŋbaiūly: «Aǧybai köseleu, seldır saqaldy, ūzyn boily, şüŋırek közdı, zor iyqty, qoldarynyŋ tolarsaǧy, qoldaryn bauyryna igende, bölek bır tūtam şyǧyp tūrady. Toǧyz qazyqtan, bılezıkten ıstegen naiza, onyŋ tübınde qūlaş jarym şyjym qaisy bar. Qolanyŋ üiegınen taqqan tösıne, ekı ökpesıne, arqasyna ūstaityn şarainasy bar. Janynda qylyş häm narkesken pyşaǧy bolady» dep surettegenın jazady.
Kenesary onyŋ seldır saqalyna qarap, ärı jaqyn tūtyp «Köse» dese, endı bırde tek jeŋıs äkeletın batyrlyǧyn äspettep, «aq jolym» deidı eken. Kei derekterde Aǧybaidyŋ batyrlyǧynan hannyŋ seskengenı de aitylady. Halyq aŋyzdarynyŋ bırınde jūrt jauǧa «Aǧybailap» şapqanda, han «Tegınde, Köse – saqtanarlyq adam» deptı desedı dep, el auzyndaǧy aŋyzdy osylaişa tarqatady.
Qazaqstan ūlttyq ensiklopediiasynyŋ bırınşı tomynda mynadai mälımet jazylǧan: «Aǧybai batyr bastaǧan qol 1826-1849 jyldary Resei äskerlerımen betpe-bet şaiqasyp, bırneşe ret küirete soqqy bergen. Resei imperiiasynyŋ Qazaqstandaǧy tırek-ortalyqtary – Qarqaraly, Aqtau, Aqmola, Ekaterin bekınısterıne şabuyl jasap, patşa äskerlerın Yrǧyz, Tobyl özenderı boiyndaǧy ūrystarda, Qyzyljar, Kökşetau şaiqastarynda tas-talqan etıp jeŋgen. Keiınırek, 1849 jylǧa deiın Resei ükımetınıŋ qamaldaryna öz betınşe şabuyldar jasaǧan. Ömırınıŋ soŋǧy kezeŋınde egınşılıkpen, balyq aulaumen ainalysqan. 1885 jyly Aǧybai batyr qaitys bolǧanda patşa äkımşılıgı onyŋ denesın Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаsaui kesenesıne jerleuge ūlyqsat bermegen. Batyr soŋǧy kezınde mekendegen Saryarqa men Betpaqdalanyŋ şektesken Taiatqan-Şūnaqtaǧy Bosaǧa özenınıŋ alqabyna jerlengen. Qaraǧandy oblysy Şet audanyna qarasty Kiıktı auylynan 60 şaqyrym jerde jatqan Aǧybai batyr kesenesı – HIH ǧasyrdan saqtalǧan säulet önerı eskertkışı.
Aǧybai batyr kesenesı şarşy türınde salynǧan jalpy aumaǧy – 8.80 h 8.58 metr, bır bölmelı kümbezdı ǧimarat. Syrtqy būryştary qosar mūnaralarmen örnektelıp, kümbezı örılıp şyǧarylǧan. Ilkıde ūşar basyna Aǧybai batyrdyŋ samauryny qoiylǧan. Kıretın bölıgı jeŋıl aǧaşpen aivan ülgısınde jabylyp, oŋtüstıkten şyǧarylǧan. Bölmenıŋ ışkı būryştaryndaǧy şirek baǧanalar kümbez şeŋberımen bırıgıp ketken. Bölmenıŋ tömengı jaǧy aq tüstı, joǧarǧy jaǧy sarǧyş tüstı äkpen äktelgen. Kesene ışınde 12 mäiıt bar. Aǧybai batyrdyŋ saǧanasy bölmenıŋ tükpırınde soltüstık-batys būryştan ekınşı orynda jatyr».
Osydan ekı jyl būryn kesenege qūlpytas qoiyldy. Biıktıgı – 2 metr, enı 70 sm bolatyn qara granit tasqa «Qazaqstan Respublikasy. Aqjoltai Aǧybai batyr Qoŋyrbaiūly. 1802-1885. Hannyŋ barlyǧy Abylai emes, batyrdyŋ barlyǧy Aǧybai emes. Halyq sözı. Eskertkış memleket qorǧauynda» degen sözder latyn ärıpterımen qaşap jazylǧan.
