Älemde qanşa memleket bolsa, halqynyŋ azattyǧy men teŋdıgın, dını men dılın bekıtken sonşama zaŋy bar. Olardyŋ alǧaşqy türlerı bızdıŋ däuırımızge deiıngı kezeŋde jazylsa, bertın zamandaǧy nūsqalary da erekşe sipaty men qūndylyǧyna, mänı men mazmūnyna qarai älemdık Konstitusiia tarihynyŋ bır bölşegıne ainalyp ketken.
Ädette, 1787 jyly AQŞ-tyŋ qazırgı qoldanystaǧy Konstitusiiasyn jaŋa däuırdıŋ alǧaşqy qabyldanǧan Konstitusiiasy dep atap jür. Bır qyzyǧy, būl qūjatta «demokratiia» degen ūǧym joq jäne kölemı jaǧynan tym qysqa, bar-joǧy 4400 sözden tūrady eken. Sonda da märtebesı biık, jyl saiyn 17 qyrküiekte Filadelfiiada älemdegı tūŋǧyş Amerika Qūrama Ştattary Konstitusiiasynyŋ qabyldanǧan künın atap ötedı. Al eŋ ejelgı Konstitusiia 1600 jyly San-Marinoda qabyldanǧan. Būl Konstitusiia San-Marino qalasynyŋ 1300 jyly qabyldanǧan jarǧysy negızınde qūrastyrylǧan eken.
Ündıstannyŋ 1949 jyly qabyldanyp, bır jyldan keiın küşıne engen, 395 baptan, 12 bölımnen, 500 tolyqtyru men tüzetuden, 117400 sözden tūratyn Konstitusiiasy kölemı jaǧynan eŋ ülken bolyp esepteledı. Euroodaq Konstitusiiasy 448 taraudan, 60 myŋ sözden tūrady.
Barlyq zaŋdarda adam men onyŋ qūqyǧy basty qūndylyq dep aitylǧan. Argentina odan da asyp, «elde qūl joq» dep mälım etken, al özge öŋırden kelgen qūl būl memlekette tabany tigen sätte azat atanady.
Tonga Respublikasynyŋ basty zaŋynda da adamnyŋ azattyǧyna män berılgen. 1875 jyly qabyldanǧan Konstitusiiasynda «Qūdaidyŋ erkımen» barlyq adamdar azat, öz ömırı, erkındıgı men uaqytyna qalauynşa ielık etedı. Būl memlekettıŋ jerı koroldıkı bolyp esepteledı, eşkımge satylmaidy.
1815 jyly korol I-Vilgelm bekıtken Niderlandy koroldıgınıŋ Konstitusiiasynda qyzyq jazba bar. Onda öz erkı men söz bostandyǧy turaly erejedegı aitylǧan jaittardyŋ jarnamaǧa jürmeitının eskertken.
1831 jyly qabyldanǧan Belgiia Konstitusiiasynda (qazırgı künı 1994 jylǧy redaksiiasy qoldanysta) eldı tıldık prinsipterı boiynşa subektılerge böludıŋ kürdelı qūrylymyn nyǧyzdaǧan. Būl el fransuz, flamand jäne nemıs tıldı qauymdastyqtan qūralǧan jäne fransuz, golland, nemıs jäne franko-gollandtyq qos tıldı memleket astanasy Briusselmen qosqanda tört tıldık aimaǧy bar. Parlament müşelerı de fransuz jäne gollandtyq ekı tıldık topqa bölıngen. Ministrler keŋesınıŋ müşelerı osy tılderde söileitındei bolyp, san jaǧynan teŋ boluy tiıs. Eldegı qoldanystaǧy barlyq tılderdıŋ erkın ainalymyn jariia ete otyryp, osy tılderdıŋ bıreuın de memlekettık tıl dep atamaǧan.
Al 1959 jyly qabyldaǧan Singapurdyŋ zaŋynda aǧylşyn, qytai, malai jäne tamil tılderı resmi tıl bolyp bekıtılgen. Degenmen malai tılıne ūlttyq status berılgen. Ol turaly arnaiy ereje bar. Soǧan säikes, «jergılıktı tūrǧyndardyŋ ökılı» bolyp tabylatyn malailardyŋ jaǧdaiy airyqşa qaralyp, onyŋ müddelerın qorǧaudy memlekettıŋ mındetıne alǧanyn zaŋmen bekıtken.
Avstraliianyŋ Avstraliialyq odaq Konstitusiiasy 1900 jyldan berı alty ret özgerıske tüsken. 1967 jyly mätınnen halyq sanaǧy kezınde aborigenderdı esepke aluǧa tyiym salynǧan erejenı alyp tastapty.
Meksikanyŋ negızgı zaŋy «Meksika qūrama ştattarynyŋ saiasi Konstitusiiasy» dep atalady. Būl zaŋda mūnai men gazdy öndırumen tek qana memleket ainalysady dep, sonymen bırge prezident pen ştat gubernatorlaryna ekınşı merzımge qaita sailanuyna tyiym salynǧan. Taǧy aitatyn närse, 1917 jyly qabyldanǧan, 136 baptan tūratyn, 9 bölımdı, 17 ötpelı erejelerı bar Ata Zaŋyn meksikalyqtar «mäŋgılık Konstitusiia» dep atapty jäne barlyq zamanǧa arnalǧan, tıptı töŋkerıs bolyp jatsa da özgertılmeidı dep şeşıptı.
Kosta-Rikada sailauǧa tüsken prezidenttıkke ümıtkerler tepe-teŋ dauys jinasa, jasy kışısı ülkenıne jol beredı. Prezidenttık jüienıŋ standarttary qalyptasqan eldermen salystyrǧanda Kosta-Rikada bır vise-prezident emes, ekeuı qatar sailanady. Onyŋ retın zaŋynda naqtylap bergen eken.
Avstriianyŋ federaldy konstitusiialyq zaŋy 1920 jyly qabyldanǧan. Būl – Avstriia-Venger monarhiiasy ydyrap, 1918 jyly respublika bolyp qalyptasqan kezındegı alǧaşqy zaŋy. Ol 1934-1945 jyldary eldegı faşistık diktaturaǧa bailanysty qoldanysta bolmaǧan. Zaŋ Avstriiadaǧy «ornyqty neitralitettı» jariia etse de, syrttan tietın küşterden «jan-jaqty qorǧanu» qūqyǧyn jariialaǧan. Mūnyŋ astaryn tarqatyp, oǧan ekonomikalyq, azamattyq ideologiialyq jäne äskeri şaralardy meŋzegen. Eldıŋ erkek kındıktılerıne äskerde qyzmet etudı nemese balama qyzmettı atqarudy mındettegen.
Lihtenştein kniazdıgınıŋ Konstitusiiasynda da azamattaryna ekı närsenı mındetteidı. Bırınşısı mektepte bılım aluy bolsa, ekınşısı 60 jasqa jetkenge deiın, qajet bolǧan jaǧdaida, eldı jaudan qorǧauy tiıs.
«Bırınşı – resmi tıl – irland tılı, aǧylşyn tılı – ekınşı resmi tıl» dep tanyǧan İrlandiia Konstitusiiasynda «qoǧamnyŋ negızın bırıktıretın jäne tabiǧi qainar közı» bolyp tabylatyn otbasy men nekenı memleket tūrǧysynan qorǧau – osy qūjattyŋ basty erekşelıgı. «Äielder özderınıŋ üi şaruasyn döŋgeletuı arqyly memleketke qoldau körsetedı, onsyz ortaq igılıkke qol jetkızu mümkın emes» dep moiyndaǧan. «Analardyŋ üi şaruasyndaǧy mındetterıne kesırın tigızıp, ekonomikalyq qajettılıkten jūmys ısteuge mäjbür bolmauy» üşın memleket barlyq küşın salyp şara qoldanatyny aitylǧan.
Al Dominikan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynda balalardyŋ airyqşa jaǧdaiy aitylady. Respublika aumaǧynda düniege kelgen barlyq säbilerge osy eldıŋ azamattyǧy berıluın qamtamasyz etedı de, zaŋdaǧy arnaiy erejemen imigranttardyŋ balalaryn būl märtebeden qūr qaldyrǧan. Iаǧni «būl elde tranzitpen tūratyndarǧa» zaŋnyŋ būl talaby jürmeidı. Adam qūqyǧy, odan qaldy balalar qūqyǧyn qorǧaityn barlyq halyqaralyq ūiymdar būl zaŋdy özgertuın talap etse de eş özgerıs joq. Äzırge Dominikanda düniege kelgen özge eldıŋ balasy dominikandyq bola almaidy.
Ündıstannyŋ Konstitusiiasy kölemı jaǧynan eŋ ülken bolyp esepteletının joǧaryda aittyq. Onda ne jazylǧan dersız. Tek qana ūlttyq tıldıŋ jaǧdaiy turaly onnan astam baby bar. Tıptı türlı organdarǧa aryz beru kezınde qandai tıldı taŋdau kerektıgı de aitylady. Eger Ündıstan prezidentınıŋ ailyǧyn bılgıŋız kelse, taǧy da zaŋyna üŋılıŋız: «prezidentke 50 myŋ rupii, ştat gubernatoryna aiyna 36 myŋ rupii jalaqy» belgılengen.
İtaliiandar basty zaŋy arqyly «eskılıktıŋ sarqynşaǧy» dep aqsüiek ataulynyŋ joǧary märtebelı ataqtaryn qūrdymǧa jıberıp, elın «eŋbekke negızdelgen demokratiialyq respublika» dep bekıtken. Basty zaŋda eŋbek qatynastary ūŋǧyl-şūŋǧylyna deiın täptıştep baiandalyp, käsıpodaqtardyŋ qyzmetın de osy zaŋmen rettegen.
Zaŋyna qarap el turaly köp maǧlūmat aluǧa bolady. Bır koreidıŋ ekı memleketke bölıngenı eldıŋ qabyrǧasyna batady, ärine. Sodan da korei aǧaiyndardyŋ bır memleket aiasynda bırıguı qajettıgın negızgı zaŋynda kem degende ekı märte atap ötken. «Adamzattyq jäne bauyrlastyq süiıspenşılık pen ädıldık negızınde» bırıguı tiıs dep aita kele, Korei Respublikasynyŋ territoriialyq aumaǧy degende «Korei tübegı men oǧan ūştasyp jatqan araldar» dep anyqtapty. Korei Halyq-Demokratiialyq Respublikasynyŋ sosialistık Konstitusiiasy 1972 jyly ǧana qabyldanǧan. Onyŋ aldyndaǧy zaŋy keŋestık ülgıdegı 1948 jylǧy nūsqasy bolǧan. Jaŋa Konstitusiianyŋ qajettılıgı Kim İr Sennıŋ dünieden ötıp, ornyna onyŋ ūly Kim Chen İrdıŋ keluı bolypty. Preambula tolyǧymen «mäŋgılık jetekşı» Kim Chen İrge arnalyp, «ūltymyzdyŋ jaryq künı jäne Otanymyzdy bırıktıru ısındegı jol sılteuşı jaryq jūldyz» dep ūlyqtaidy.
Al keibır islam elderınıŋ Ata Zaŋy – Qūran. Sonymen bırge, saraptalǧan Konstitusiiasy joq memleketter de bar.
