- Önerımen tanylǧan örımdei jas
Bız ony äuelı änı arqyly tanydyq. Ol kezde oquşymyz. Bärımızdı taŋ qaldyrǧan än «Bala mahabbaty» dep atalatyn. Sūrastyryp jürıp, avtory da mektep oquşysy, Jangeldin audanynyŋ «Kökalat» auylynda tūratyn Qonysbai Iskendırov ekenın bılıp aldyq. Arqalyqta ol änsız bır de bır konsert ötpeitın. Än avtory turaly äŋgımenı qalt jıbermei, qūlaq türemız. Ännıŋ mūŋly äuenı siiaqty ol äŋgımeler de jürektı syzdatatyn… «Şeşesı jastai qaitys bolypty…», «artynda şiettei bala qalypty…», «bas kötererı osy bala eken…»…
Öleŋ jazatyny, auyl mektebınıŋ maŋdaialdy şäkırtı ekendıgı turaly sözder qyzyǧuşylyǧymyzdy arttyra tüstı. Ol kezde önerı asqan oquşyny ülken de, kışı de körgısı keletın. «Sızdıŋ auyl», «bızdıŋ auyl» demei, maqtan tūtatyn. Jüzdese qalǧandar mäz bolyp jüruşı edı. Bızdıŋ tanysuymyzdyŋ retı studenttık şaqta ǧana keldı.
Oquǧa tüsken studentterdı qoǧamdyq jūmystardyŋ bärıne salady ǧoi. Senbılıkterde de sypyrǧyşymyzdy süiretıp bız jüremız, kezekşılıkterde de bız, köşe tärtıbın saqtauşylar tobyna da öz köleŋkemızden özımız qorqyp jüretın bızdı jazyp qoiady. Osy jazylmaǧan zaŋdylyqpen ol kezdıŋ basty merekesı – 7 qaraşa künı ötkızıletın konsertke nomer daiyndau turaly pärmen kep tüskende kurstar «dausyŋ bar, sen ait» dep sytylyp ketıp, men tūtylyp qaldym.
Süiemeldeuşı «Qandai än aitasyŋ?» dep sūraǧanda «Bala mahabbaty» degem. Ol barşaǧa belgılı «Sezdıruge batpadym ba?..» degen joldary bar ändı qūiqyljyta oinai jöneldı. Men «ol emes» dep, öz änımdı yŋyldap aita bastadym. Süiemeldeuşı baian tüimelerın basyp, äuendı şyǧara almai, men qosyla almai, äure bolyp tūrǧanymyzda bır jıgıt kelıp, odan baiandy aldy. Aspapty jūrt siiaqty emes, terıs ūstap oinai bastady. Kenet «Mynau Qonysbai emes pe?» degen oi jylt ete qalyp, jaŋaǧy än aitpaq bop tūrǧan bar batyldyǧym zym-ziia joq boldy. Sony sezdı me, maǧan säl taqap: «Aita ber, özıŋdı erkın ūsta, asyqpa…» dedı baiau ünmen.
Bala kezınen el auzyna ılıgıp, jūrt aldynda jarqyldap jyr oqyp, keiınnen ejelgı önerımız aitystyŋ qaita oraluyna özındık üles qosyp, 36 jasynda «Qazaqstannyŋ halyq aqyny» ataǧyn alǧan Qonysbai Äbıl ekeumız osylai tanysyp edık. Tonnyŋ ışkı bauyndai boldyq dei almaimyn, degenmen, kındık qanymyzdyŋ bır topyraqqa tamuy aramyzdy közge körınbes jıppen jalǧap tūrǧandai sezınetınmın. Osy aǧaly-qaryndas retındegı syilastyǧymyz tıl salasynda qatar jürgenımızde beki tüstı. Jeŋgemızben tanystyrǧanda da «qaryndasym!» degenın ūmytpaimyn.
- Jaqsynyŋ jary
Qonysbaidyŋ aqyndyǧy, aityskerlıgı turaly tolǧanatyndar az bolmas, men onyŋ bızdı jaqyndatqan: adami bolmysy, süigen jary jäne tıl salasyndaǧy qyzmetı turaly aitqym keledı.
Oqu bıtırgen soŋ ol elge oraldy. Bızdıŋ zamanda qazırgıdei emes – oqu orny joǧary bılım alǧan mamanǧa joldama beretın. Bıraq ol kezde de retın tauyp, Almatyda qalyp qoiatyndar bolǧany ras. Universitette jürgende-aq ärı aqyn-satirik, ärı änşı, ärı muzykalyq aspaptardyŋ kez-kelgenınde oinaityn segız qyrly bır syrly jıgıt retınde tanymal bolǧan Qonysbaiǧa da jaqsy qyzmet ūsynyldy. Quanyp ketkenın aitatyn özı. Dostary da «qal» dep qiylyp jürgen eken. Özı de jastyqtyŋ bal-şyryn şaǧy ötken aru Almatyny qimai jürgen. Bıraq… auylyna baryp kelem dep ketken Qonysbai şeşımın özgertedı. Onyŋ elde qaluyna sebep bolǧan – soŋynan ergen ını-qaryndastary jäne anasynan airylyp, jautaŋdap qalǧan balalardy közderın möldıretıp tastap kete almaitynyn aitqan jary Münira edı.
«Keŋes saudasy tehnikumy» dep atalatyn oqu ornyn endı ǧana tämamdaǧan, özı de sol balalardyŋ ülkenımen qūralpy jap-jas Müniranyŋ būl qadamyna auylda taŋ qalmaǧan jan joq… Jūrttyŋ bärı de toiǧan qozydai tompiǧan appaq qyzdyŋ «Almatynyŋ baǧy qandai; Almasynyŋ dämı baldai…» dep änge qosyp, bır körudı armandaityn qalany Torǧai tükpırındegı kışkentai auylǧa aiyrbastaǧanyna senbei jürdı. Bır künı qoldy bır sıltep ketıp qalar dep kütkender de boldy.
Degenmen, atam qazaq «Sudyŋ tereŋ, saiazyn aǧysynan bılersıŋ; Attyŋ jaqsy, jamanyn şabysynan bılersıŋ» degendı beker aitpaǧan ǧoi. Sözge joq, şaruaǧa myǧym Münira enesı ömırden ötkelı küiı ketken üidıŋ ışın şuaqqa toltyram dep bılek sybana ıske kırıstı. Älı kelgendı özı jöndedı, küşı jetpeitın şaruaǧa qainylaryn jūmyldyrdy. Üi de, qora-qopsy da jöndeldı. Balalardyŋ üstı-bastaryn retke keltırdı. Atasynyŋ, aǧaiyn-tuǧannyŋ qas-qabaǧyna qarap, maqtauly kelın atandy. Ekınıŋ bırın «qūlatyp» jatatyn auyl emtihanynan qaladan kelgen kelın sürınbei öttı.
Al jastaiynan tanymal bolǧan jarynyŋ babyn tabu – öz aldyna ūzaq äŋgıme. Şyǧarmaşylyq adamynyŋ bırde jaz, bırde qys mınezı bolatyny bärımızge belgılı. Şabyt ızdep şalyqtaityn kezderde de, jazyqsyz sürıngen kezde küiınıp, qinalatyn kezderde de qasynda bolyp, eşbır şart qoimai, esep qūrmai süietınder – aqyndardyŋ jarlary der edım. Eger sondai äielderdıŋ tızımı jasalsa – Müniranyŋ tızım basyndaǧylardyŋ qatarynda bolary sözsız.
Onyŋ özıne adal berılgen jar, aqylşysy, janaşyry ekenın Qonekeŋ talai moiyndap, nebır äserlı jyr jazdy. «Sapardan qanşama keş oralsam da; Jaryǧy terezemnıŋ bır sönbegen» dep, änge de qosqany belgılı. Taiauda sol jyrlardan äserlengen bır kelınşek: «Mynadai öleŋ arnaǧan sızdıŋ armanyŋyz joq şyǧar, apai» degende. «Bar, – dedı Münira, – eşqandai jyr arnamai-aq qasyna ertıp jürse jetetın edı…»
- Ana tılge qyzmet etu
Qonysbai ekeumız bır öŋırdıŋ tumasy bolǧanymyzben, student şaqta da, oqu bıtırgen soŋ qyzmet etıp jürgen kezımızde de aralasa qoiǧan joqpyz. Ömırdıŋ «qyz – jat jūrttyq» degen zaŋymen men basqa jaqqa kettım, ol elge oraldy. Öz audanynda şyǧatyn «Jaŋa ömır» gazetınıŋ jauapty hatşysy bolyp qyzmet etetının estıgenmın. Sodan keiın «Leninşıl jas» (qazırgı «Jas alaş») gazetınıŋ Torǧai oblysy boiynşa menşıktı tılşısı bolǧan kezderınde şyǧarmaşylyǧyna den qoia bastadym. Onyŋ sebebı – qyz bala syrtta jürse de qūlaǧyn törkın jaqqa türıp jüretındıgı. Qonysbaidyŋ jastar gazetınde, Qaisar Älım aǧanyŋ «Egemen Qazaqstan» gazetınde şyqqan habarlaryn, ocherkterın oqyp, tuǧan jerge baryp kelgendei bolatynmyn.
Qonysbaimen ol Astana qalasy äkımı apparatynyŋ tıl saiasaty bölımıne qyzmetke kelıp, keiın meŋgeruşısı bolǧan (1998-2002) jäne qalalyq tılderdı damytu basqarmasynyŋ bastyǧy bolǧan (2002-2006) jyldary tyǧyz bailanysta jūmys ıstedık. Memlekettık qyzmette jürgen özge ūlt ökılderınıŋ arasynda ötkızıletın qazaq tılın meŋgeruge, halqymyzdyŋ salt-dästürın, mädenietın, önerın nasihattauǧa arnalǧan ıs-şaralarda, tıl basqarmasy ūiymdastyratyn türlı tanymdyq, ziiatkerlık konkurstarda jiuri müşesı, bırneşe ret töraǧasy boldym. Aitqandai, keiın bırneşe ret respublikalyq deŋgeide ötkızılgen «Üzdık audarmaşy» konkursyn da qala deŋgeiınde alǧaş Qonekeŋ ūiymdastyrǧan bolatyn.
Menıŋşe orysşa oilaityn qalany qazaqtandyru ısınıŋ basyna osyndai tūlǧany taǧaiyndau – öte dūrys şeşım boldy. Qonysbai eŋ qiyn kezde, elordamyz köşıp kelıp, aty qazaq elınıŋ astanasy bolǧanmen, zaty, oilauy orysşa qalanyŋ tırşılıgıne memlekettık tıldı engızu mäselesınde sıresken toŋdy būzǧan adamnyŋ bırı. Aitystarda «tılım!» dep şyryldaǧan aqyn ıs jüzınde tıl üşın kürestıŋ oŋai emestıgın öz basynan keşırdı. Bıraq, alǧan betınen qaitpady, nebır qoqan-loqqylardan qaimyqpady. Bırınen bırı qyzyqty, bırınen bırı auqymdy ıs-şaralardy ötkıze bastady.
Mysaly, osy jyldary Qonysbaidyŋ ūiymdastyruymen astanamyzda respublikalyq deŋgeide 10 aqyndar aitysy ötkızılgenın bıreu bılıp, bıreu bılmeidı. Sondai-aq jas ūrpaqtyŋ öz tılımızde müdırıp söileitının baiqap, balalardy halyq ertegılerı keiıpkerlerı ruhynda tärbieleu maqsatynda «Tazşa bala» konkursy ötkızıletın edı. Bar jaŋalyqtyŋ astanadan bastau alatyny – zaŋdylyq. Sondyqtan Qonekeŋ üşın qolǧa alǧan ıs-şaralardyŋ «ötkızıldı» degen belgı üşın emes, ömırşeŋ boluy bırınşı orynda tūratyn. Osylaişa, Nauryz meiramyn halyqtyq mereke retınde toilau, Tıl festivalın ötkızu, Abai eskertkışı janynda «Poeziia saǧatyn» ūiymdastyru, elordada tūratyn qalamgerlermen kezdesuler ötkızu dästürge ainaldy.
Ötkızgen ıs-şaralar deŋgeiı ǧana emes, özı de östı. El erkeletken aqyn, özı qyzu mınezdı adam būl ıste sabyr men salqynqandylyq kerek ekenın ūǧyp, taktikasyn özgerttı. Astanadaǧy tıl saiasaty boiynşa pıkırıne qūlaq türıp, sanasatyn tūlǧaǧa ainaldy. Qala basşylyǧymen kelıse otyryp, memlekettık tıldıŋ märtebesıne laiyq qoldanyluyn qamtamasyz etetın jospar qūrdy.
«Tıl bılmeisıŋ» dep közge şūqymai, tıldı üiretu kerek dep, köpşılık ainalyp ötuge tyrysatyn mäselenı kün tärtıbıne şyǧardy. Sol maqsatta «Ruhaniiat» ortalyǧynyŋ jūmysy jandandyryldy. Memlekettık tıldı oqytu ortalyǧy aşyldy. «Jalǧyz aǧaş – orman emes» ekenıne közı jetıp, Astanada tıl mäselesıne jany aşityndardy maŋaiyna toptastyrdy. Almatydan, basqa da öŋırlerden ruhtas, pıkırles adamdardy aldyrtty.
Taǧy bır problema – qala mekemelerındegı memlekettık tıldıŋ jaǧdaiyn köteru mäselesı qolǧa alyndy. Ol kezde basqarmanyŋ jüielı türde tekseru qūzyretı bar bolatyn. Bıraq būl ıste «asyqpai jürıp, anyq basu» kerek. Būlar tekserıletın mekemege aldyn-ala hat jıberıp, eskertıp, şarualary bıtken soŋ qala äkımınıŋ orynbasary deŋgeiınde tyŋdaular ötkızıp otyrudy jolǧa qoidy.
Būl jerde eŋ bastysy – tyŋdauǧa mekemenıŋ bırınşı basşysy keluı tiıs degen qataŋ talap bolatyn. Basşy emes orynbasary kelgen jaǧdaida qala äkımınıŋ sol kezdegı orynbasary T.Mūhamedjanūlynyŋ: «Basşyŋyzǧa sälem aityŋyz, ol kelmei ötkızbeimız» dep jiyndy ötkızbei tastaǧan kezderı bolǧanyn estıp, süiıngenbız. «Aiuǧa namaz üiretken taiaq» degen ǧoi, osyndai talaptan keiın bıraz basşynyŋ memlekettık tılge degen közqarastary özgergenıne de kuä boldyq.
Aitqandai, bır ıs-şaradan keiın tıldıŋ qoldanylu aiasyn keŋeitu, sol baǧyttaǧy qauyrt jūmystary turaly pıkır sūraǧanda Qonysbaidyŋ aitqyştyǧy ūstap: «Tıl igeru tyŋ igeruden de qiyn» degenın de öz qūlaǧymyzben estıp edık. Keiın ol «Astana aqşamy» gazetınde şyqqan maqalasyna taqyryp etıp qoiylypty. Qarap otyrsaŋyz, maqala taqyrybynyŋ özı sol kezdegı köp jaidy aŋǧartyp tūr emes pe?
- Aqyn jaily aitylar talai aŋyz…
Qasymyzda jürgende adamdy baǧalai bermeitınımız ökınıştı. Aqynnyŋ «Jadymdaǧy jazbalar» degen kıtabyn oqyp otyryp, Torǧaidyŋ, aitystyŋ, astanadaǧy tıl salasynyŋ tūtas bır däuırı onyŋ esımımen bailanysty eken-au dep oiladym. Bälkım, būl jaidy jurnalistika, filologiia fakultetterınde eskerıp, magistranttarǧa zertteu obektısı retınde ūsynylar? Elge, ūltqa qyzmet etudı maqsat etuden tuyndasa, ol ıstıŋ ülken-kışısı bolmaitynyna Qonysbai Äbıldıŋ ömırı mysal bola alary anyq.
Osyǧan orai taǧy bır ıs-şara eske tüsıp otyr. Erekşe bolǧandyǧynan şyǧar. Bır jyly Qonysbai temırjolşylardyŋ mädeniet üiınde torǧailyq önerpazdardyŋ konsertın ūiymdastyrdy. Ol kezde män bermeppın, keiın ǧana «Oblys jabylyp, toz-tozy şyqqan el-jūrtyn quantqysy kelgen bolar» degen oi keldı. Erte-aq barǧanbyz – zal lyq toly. Türegelıp tūrǧandar, baspaldaqtarda otyrǧandar qanşama! Syrtta qalǧan adam ıştegıden köp. Konsert bastaluǧa 15-20 minut qalǧanda kelıp, kölıkterınen tüskender esıktıŋ maŋaiyna da jaqyndai alǧan joq. Äbış aǧa Kekılbaevtyŋ da syrtta ekenın estıp, bır amalyn tauyp, jıgıtter ışke kırgızgen. (Konsert bıtkende abyz jazuşynyŋ sahnaǧa köterılıp, aǧyl-tegıl söilegenı de qazır aŋyz siiaqty!)
Jūrt konserttı bastaŋdar degendei qaita-qaita qol şapalaqtaidy. Al şymyldyqtyŋ ber jaǧynda alasapyran jaǧdailar bolyp jatty. Bırese äldekım auyryp qalyp, baǧdarlama özgerıp, bırese tehnikalyq sebepter şyǧyp, Qonekeŋ kınälılermen aitysyp, şyr-pyr bolyp jür. U da şu.
…Uaqyt bolyp, şymyldyq aşyldy. Appaq kostium kigen Qonysbai jairaŋdap şyǧyp, özı jürgızdı. Öz közımmen körmesem, jaŋa ǧana uaiymdap, küiıp-pısıp jürgen adam dese senbes edım… Al sahna syrtynda oǧan süisıne qarap, auystyratyn kostiumderın arqalap Münira tūrdy.
Kamal ÄLPEIISOVA, jazuşy, filologiia
ǧylymdarynyŋ kandidaty,
Arqalyq qalasynyŋ qūrmettı azamaty
