Aşarşylyq neden tuyndady?

Prezident Q.Toqaevtyŋ «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynan keiın soŋǧy jyldary ışınara ǧana aitylyp, zertteu bıraz bäseŋdegen 1921-1922 jäne 1931-1933 jyldardaǧy aşarşylyq mäselesı qaita köterılıp, keşendı zertteu jūmysy qaita jandandy. 2020 jyldyŋ qaraşasynda «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönınde memlekettık komissiia turaly» Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2020 jyly 24 qaraşada №456 Jarlyǧy şyqty. Jarlyqqa säikes, respublikalyq jäne är oblys ortalyǧynda jäne qalalarda öŋırlık komissiialar öz jūmysyn bastady. Nūr-Sūltan qalasynda da bes jūmys toby qūrylyp, arhiv qūjattaryn zerdeleu arqyly quǧyn-sürgın qūrbandaryn aqtau jūmysyn jüielı jürgızude.

Oqiǧalar jelı­sın retımen baian­dasaq, 1927 jyly jeltoqsanda bailar şarua­şylyǧyn tärkıleu (kämpeskeleu) turaly zaŋ daiyndau üşın arnaiy komissiia qūryldy. Al 1928 jyly 27 tamyzda «Bailardyŋ şaruaşylyǧyn tärkıleu turaly» jäne 13 qyrküiekte «Tärkıleuge qarsylyq körsetkenı üşın qylmystyq jauapqa tartu jäne ırı, jartylai ırı feodaldardy köşıru turaly» dep atalǧan ekı qauly qabyldandy. 700 ırı şaruaşylyqtyŋ mal-mülkın tärkıleu aldyn ala josparlandy. Malmen qosa, bau-baqşa, auyl şaruaşylyǧy qūraldary: soqa-saiman, arba, şana, basqa da bailar ielıgındegınıŋ bärı tärkılendı. Jalpy, 145 myŋ mal tärkılenıp, 619 otbasy köşırıldı. Bailardyŋ mal-mülkın tärkıleu olardyŋ kedei tuystarynyŋ kolymen jürgızıldı. Osylaişa qazaqtardy özara arazdastyru, olardyŋ arasynda taptyq ūstanym negızınde ırıtkı salu saiasaty tereŋdei tüstı.

1928 jylǧy 27 tamyzdaǧy Qazaq AKSR HKK jäne OAK qaulysy boiynşa jer audaryluǧa jatatyn adamdardy köşıru üşın audandardy aiqyndau turaly QASSR HKK №82 qaulysy şyqty. Qazaq bailaryn jer audaru myna tärtıppen jürgızıldı.

1. Jetısu jäne Syrdariia okrugterınen Oral okrugıne.
2. Oraldan Jetısu okrugıne.
3. Gurevten Petropavl okrugıne.
4. Qarqaralydan Qostanai okrugıne.
5. Semeiden Syrdariia okrugıne.
6. Pavlodardan Aqtöbe okrugıne.
7. Petropavldan Aqtöbe okrugıne.
8. Qyzylordadan Adai okrugıne.
9. Aqmoladan Gurev okrugıne.
10. Aqtöbeden Qarqaraly okrugıne.
11. Qostanaidan Semei okrugıne jer audaryldy.

Osy qaulyny jergılıktı atqaruşy organdar mındettı türde oryndauǧa tiıs degen nūsqau da berıldı.

Arhiv qorlarynda jäne soŋǧy jyldary jaryq körgen eŋbekterde qazaq bailaryn tärkıleuge qatysty derek öte köp. Sondai auqatty, elge syily bailardyŋ bırı Berdıbai qamalarynyŋ aldynda halyqty jinap ülken as beredı. Astyŋ soŋynda: «Taiau künderı qamauǧa alatyn şyǧar, elge oralar-oralmasymyz belgısız. Mende qaryzdaryŋ bolsa sūraŋyzdar. Renjıtken jerım bolsa keşırulerıŋızdı ötınemın» deidı. Berdıbaidyŋ būl sözıne jinalǧan halyq qatty qamyǧady. Bıraq qoldan keler qairan joq edı.

Eŋbekpen jiǧan malyn tartyp alyp, däurenı ötıp, bastan baǧy taiyp, erteŋgı künı belgısız bolyp jer audarylyp bara jatqan jandardyŋ qaiǧy-zary­nan sol jyldary mynadai öleŋ joldary tuǧan eken:

Qūm jiylyp tas bolyp,

Talqan bolǧan şaǧymyz.

Qūl jinalyp bas bolyp,

İesız qalǧan taǧymyz.

Kämpeskelep pärşelep,

Bastan taidy baǧymyz.

Azǧanymyz emes pe,

Qoişydan syndy saǧymyz.

Aǧaiyn senen raqym joq,

Talauǧa tüstı malymyz.

Aruaq senen jaqyn joq,

Osylai boldy halımız.

Būl jaǧdai elınen jer audarylyp ketken qazaq bailarynyŋ bärınıŋ basynan öttı.

Qazaq bailaryn tärkıleumen qatar, otyryqşylandyru men ūjymdyq şaruaşylyq qūru ürdısı jürgızıldı. Otyryqşylandyru men ūjymdyq şaruaşylyqtar qūru qajettı, progressivtı bolǧanmen, halyqtyŋ, jergılıktı jaǧdaidyŋ erekşelıgıne säikes jüielı jürgızılmedı. Būl ǧasyrlar boiy qalyptasqan şaruaşylyq siklın būzdy.

Sonymen qatar et daiyndau men astyq daiyndau şaralary el ışındegı ahualdy odan beter şielenıstırıp jıberdı. Et jäne astyq daiyndau josparynyŋ jyl saiyn ösuı osy jyldary Keŋes Odaǧynda qalyptasqan jaǧdaimen bailanysty boldy.

1928 jyly jeltoqsanda Saiasi biuro industrialdy ortalyqtardyŋ äkımşılıkterıne nanǧa kartochka engızu talabyn qoidy. 1929 jyldyŋ aqpanynda Keŋes Odaǧynyŋ barlyq territoriiasynda nanǧa kartochka engızıldı. Al arada şamaly uaqyt ötken soŋ, osy 1929 jyldyŋ şıldesınde etke kartochka engızıldı. Qazanda nan, jarma, et, mai, qant, şai men jūmyrtqanyŋ jetıspeuşılıgı aiqyn sezılıp, bärı kartochkamen berıle bastady. Sondyqtan azyq-tülık jetıspeuşılıgı jaǧdaiynda Mäskeu Qazaqstanda qataŋ talappen jürgızıluge tiıstı et daiyndau jūmysyna erekşe nazar audardy. Bıraq Qazaqstanda da jaǧdai onşa emes edı. Tıptı 1930 jyldyŋ özınde Qazaqstannyŋ keibır aimaǧynda aşarşylyq etek alyp, OGPU-dıŋ qūpiia esebınde 110000 aş bar ekendıgı, onyŋ şapşaŋ ösıp otyrǧandyǧy mälımdendı. Halyq jaǧdaiynyŋ naşarlap ketkenıne qaramastan, ortalyqtan et daiyndau qarqynyn odan saiyn arttyru qajet degen talap qoidy.

1931 jyldyŋ qysynda osy maqsatpen Qazaqstanǧa Halyq komissary A.Mikoian arnaiy keldı. Ol 1931 jyly qaŋtarda Almatydan Stalin men Molotovqa telegramma salyp: «Plan miasozagotovok vopreki utverjdeniiam Kazahstana… skoree pereumenşen, chem pereuvelichen. Gosplan Kazahstana operiruiut… i dokazyvaet pereuvelichennost plana miasozagotovok. Na dele gromadnye kolichestva neuchtennogo skota…» dep jazdy.

Qazaqstanda mamandar maldy şamadan tys alu, soiu alapat jaǧdaiǧa duşar qyluy mümkın dep qarsylyq tanytqanmen, Mikoiannyŋ «…esepke alynbaǧan orasan köp mal bar…» dep Mäskeuge bergen telegramma­synan soŋ qysym küşeidı. Mal soiu punktterı salynyp, tartyp alynǧan maldy soiu qarqyn aldy.

QKP sekretary Filipp ­Goloşekin Qazaqstan Odaqta et daiyndaudyŋ neǧūrlym ırı aimaǧy dei otyryp, et daiyndauda Mäskeu bekıtken joǧary mejege eşqandai qarsylyq bıldırmei oryndau talabyn qoiady.

1930-1931 jyldary Qazaq­stanǧa 493500 tonna et ötkızu bekıtıldı. Būl Keŋes Odaǧy bo­iynşa eŋ joǧarǧy körsetkış edı. Ekınşı oryndaǧy Ukraina 434800 tonna, al üşınşı oryndaǧy Soltüstık Kavkaz 226700 tonna ötkızuge tiıstı bolady. Al aşarşylyq qaqpanyna tüspegen qazırgı Ortalyq Aziianyŋ üş memleketı – Özbekstan, Türıkmenstan jäne Täjıkstan nebärı 66200 tonna ötkızuı kerek bolady. Qyrǧyzstanǧa bekıtılgen et daiyndau jospary tıpten az bolatyn.

Osy jyldary astyq daiyndau jospary qazaqstan üşın jyl saiyn ösıp otyrdy. Elımızden 1929 jyly – 37,8 mln pūt, 1930 jyly – 40,7 mln pūt, 1931 jyly – 40,4 mln pūt, 1932 jyly 45,3 mln pūt astyq äketıldı

 

Mäskeu qalasy men Mäskeu oblysyna 1931 jyldyŋ aqpan-nau­ryz aiynda jetkızılgen ettıŋ 53,9 paiyzy, Leningrad qalasy men Leningrad oblysyna jetkızılgen ettıŋ 43,3 paiyzy Qazaqstannan äkelınedı. Al RSFSR-dıŋ Mäskeu men Leningradtan basqa aimaqtaryna jetkızılgen ettıŋ 57,5 paiyzy Qazaqstannan jetkızıldı.

Joǧaryda aitylǧandai, 1931 jyly aqpan-nauryz ailarynda Mäskeu qalasy men Mäskeu oblysyna jetkızılgen ettıŋ jartysynan astamy Qazaqstannan äkelıngen bolatyn. Kelesı jyly da osy körınıs saqtaldy. Al osy uaqytta qazaq jerınde aşarşylyq dendep, halyq aştan qyryldy. Qaitsek aman qalamyz dep köterıle köştı. Basqa oblystar jerıne, Resei territoriiasyna sypyryla qozǧaldy. Qytai asty. Qazırgı Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türıkmenstan, Täjıkstan jerıne kettı.

Osy jyldary astyq daiyndau jospary Qazaqstan üşın jyl saiyn ösıp otyrdy. Elımızden 1929 jyly – 37,8 mln pūt, 1930 jyly – 40,7 mln pūt, 1931 jyly – 40,4 mln pūt, 1932 jyly 45,3 mln pūt astyq äketıldı.

Eldı aşarşylyq jailap, halyq qyrylyp jatqandyǧyna qaramastan, astyq salyǧy tömendegen joq. Jinalǧan astyqty tolyq alyp ketıp otyr­dy. Bırqatar şaruaşylyqqa jäne şarualarǧa berılgen tapsyrma jinalǧan astyq mölşerınen de bırneşe ese köp boldy. Būl jönınde şydamy tausylǧan halyq, arnaiy astyq daiyndauǧa jıberılgen ökılder Stalinnıŋ özıne hat jazdy.

Selo tūrǧyndarynyŋ tapsyruymen 1931 jyldyŋ jeltoqsanynda kolhozşy Sokolova Stalinge bylai dep hat jazdy. «Nastoiaşim my, kolhozniki Kazahstana, soobşaem, kak Chingirlauskom raione prohodiat hlebozagotovki. Hlebozagotovki daiut bolşe valovogo sbora. V kolhoze «Pobeda» valovoi sbor vsego 162 sentnera, a plan hlebozagotovok – 322 sentnera. Priehavşii upolnomochennyi RİK otgruzil ves hleb do zerna v elevator…» dep jazdy. Būl Batys Kazaqstandaǧy jaǧdai emes, Qazaqstannyŋ barlyq audanyna tän boldy.

1932 jyldyŋ qaŋtarynda Obaǧan audanynan V.Tverdohlebov Stalinge: «Iа rabochii, v partii sostoiu s 1917 g. Byl komandirovan v etom godu v selskohoziaistvennye raiony… Plany hlebosdachi byli zavyşeny – vyşe valovogo sbora. İh vypolnenie osuşestvliaetsia glavnym obrazom za schet iziatiia vsego hleba u kolhoznikov i edinolichnikov. Kommuna vaşego imeni sobrala urojai 5070 sentnerov, gosudarstvu je sdano 4700 sentnerov. Kommunarov odna tysiacha chelovek, oni ostalis na proizvol sudby. K moemu priezdu u nih v nalichii ne bylo soverşenno hleba – ni prodovolstvennogo, ni semennogo. V kolhozah zamecheny sluchai opuhaniia ot goloda. Kazahi soverşenno ostalis bez produktov pitaniia… Vse eto sozdalo usloviia dlia uje nachavşegosia razbeganiia kolhoznikov» dep jazdy. Būl qazırgı Qostanai oblysynyŋ audanynda bolǧan jaǧdai edı.

Bıraq būl joǧaryda aitylǧan Batys Qazaqstan jäne Qos­tanai oblysynda bolǧan jaǧdai emes edı. Aşarşylyq qūrsauy bükıl qazaq jerın qūrsady. Zertteuşıler pıkırıne süiensek, Qazaqstan şamaly ǧana uaqyt ışınde maldyŋ 90 paiyzynan, halyqtyŋ jartysynan astamynan aiyryldy. Adam şyǧynyna bailanysty zertteuşıler arasynda ortaq pıkır joq. Kezınde akademik M.Qozybaev pen belgılı ǧalym Q.Aldajūmanov tek qana 1930-1932 jyldary 1 mln 200 myŋ adam aşarşylyqtyŋ qūrbany boldy dep jazdy. Ke­iıngı zertteuşıler būdan da köp dep, jalpy ekı aşarşylyqta 2,5 mln-nan 4,5 mln aralyǧyn körsetıp jür.

Qalai desek te aşarşylyq Qazaqstan halqynyŋ, onyŋ ışınde äsırese qazaq halqynyŋ basynan ötken qasıret boldy. Osy auyr qasırettı öz basynan ötkızgen, özı de osy aşarşylyqtyŋ qūrbany bolǧan torǧailyq Küderı aqyn öleŋınen üzındı keltırsek bylai dep sipattaǧan eken:

Qolymyz jetpei bosqa öldık,

Bır tamşy süt aǧyna.

Qoidan beter qyryldyq,

Tigendei ındet tabyna.

 

Elden topyraq būiyrmai,

Kırmeitın jerge ainaldym.

Qarǧa adym jer mūŋ boldy,

Qazyqqa ajal bailandym.

 

Qūr terım tūr qaudyrap,

Süiegım qaldy saudyrap.

Aştyqtan basqa dertım joq,

Talyqsyp tūrmyn maujyrap.

 

Aşa almai jabyq tündıktı,

Ölımge qazaq köndıktı.

Kımnen kelgen qasıret,

Sūraityn adam joq tıptı.

 

Jürmın qaŋǧyp är üide,

Tausyldy tūzym fänide.

Ölıktıŋ iısı aŋqidy,

Bei-jai bop tūrmyn bır küide.

Däl osyndai jaǧdai qazaqtyŋ barlyq aimaǧynda boldy. Aqiqaty aiqyn närse, et daiyndau men astyq daiyndaudyŋ qatal türde jürgızıluı, halyqtyŋ qolyndaǧysyn sypyryp, tartyp aluy aşarşylyqty tudyruşy faktorlardyŋ bırı bolǧandyǧyn terıske şyǧaru mümkın emes.

Sonymen qatar «Aşarşylyqtyŋ beleŋ alyp ketuın boldyrmauǧa bolar ma edı? Onyŋ bır nemese bırneşe okrugte ǧana emes, Qazaqstannyŋ 13 okrugın tolyq qamtuyna ne sebep? Nege aşarşylyq qazaq halqyn baudai tüsırdı?» degen sūraq tuady.

Bırınşı faktor – Goloşekin tūlǧasy. Ärine, būl faktordy terıske şyǧaruǧa nemese ony ol partiia men ükımettıŋ tapsyr­masyn oryndady dep tömendetuge bolmaidy. Qazaqstanǧa 1925 jyldyŋ qazanynda kelıp, 1933 jyldyŋ aqpanyna deiın qyzmet ıstegen Filipp ­İsaevich Goloşekin osy aralyqta revoliusiiaǧa deiın qalyptas­qan, qazaq qoǧamynda yqpaldy bolǧan qazaq ziialylaryn ǧana emes, revoliusiianyŋ jaǧynda bolyp, keŋes ökımetın ornatuǧa belsene aralasqan tūlǧalardy da tūqyrtyp bilıkten şettettı… Goloşekinnıŋ aitqanyna könıp, aidauyna jürgısı kelmeitın S.Säduaqasov sekıldı ūltşyl azamattar elden yǧystyryldy.

1918 jyly şıldenıŋ 17-sınen 18-ıne qaraǧan tünı Ekaterinburgtegı İpatev üiınıŋ jertölesınde patşa otbasyn öltırudı ūiymdastyruşylardyŋ bırı bolǧan Goloşekin tabiǧatynan mizantrop, adamǧa meiırımı, aiauşylyǧy joq jan bolatyn. Osyndai bolşeviktıŋ qazaq jerınde bilık basyna keluı, jergılıktı jaǧdaimen sanaspai, küşteu şaralaryn qoldanuy qazaq halqynyŋ basyndaǧy qasıret būltyn qoiulandyra tüstı.

Qazaqstannyŋ aşarşylyqqa duşar boluynyŋ ekınşı faktory – Goloşekinmen bırge bilıkte bolǧan qazaq bolşevikterı qolyndaǧy malynan aiyrylǧan halyqtyŋ, aşarşylyqqa duşar bolatynyn ärı onyŋ zardabyn aldyn ala boljai almady. Aituǧa batyly jetpedı. Qazaq bolşevikterınıŋ bırqatary kommunistık partiianyŋ joly dūrys, ūly ıster jolynda qūrbandar bolady dep sanady.

Üşınşı faktor – ortalyqtyŋ Mäskeudıŋ et, astyq daiyndau qysymy öte joǧary boldy. Qazaqstanǧa Reseidıŋ öndırıstık qalalarynan et, astyq daiyndau nauqanyna kelgen ökılder öz mındetın qatal atqardy.

Küşteu organdary narazylyq bıldırgen halyqty aiausyz basyp janyşty. Şarasyz jany alqymǧa taianǧanda, şekaradan ötıp ketpek bolǧan halyqty qaruly äsker kütıp alyp qyryp saldy nemese qudalap, soŋyna tüstı.

Būl – ötken tarihtyŋ qasırettı betınıŋ bırı. Otbasyn, özın, jaqyndaryn saqtau maqsatynda kolhozdyŋ bır malyn soiyp alǧany üşın nemese aldyndaǧy on şaqty malyn salyqqa bermeu üşın elden aua köşkender «sosialistık menşıktı talan-taraj­ǧa saldy» dep aiyptaldy, bırneşe jylǧa sottaldy. Mıne, osylardyŋ aq-qarasyn aşyp, aqtau, zerdeleu – bügınnıŋ mındetı.

Qūrmanǧali DARKENOV,

L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, t. ǧ. k.