ASTANA AIŞYQTARY

Elorda törınde boi kötergen Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq muzeiın köruge keletınderdıŋ qatary kün sanap köbeiıp keledı. Ondaǧy Astana zalyna qoiylǧan eksponattar jas qalanyŋ ötkenı men bügınınen syr şertıp, syrttan kelgen şeteldık qonaqtarǧa Astana ūlttyq ideialardy ornyqtyruşy, el maqtanyşy ekenın paş etıp tūrǧandai äser beredı. Bügın – el astanasynyŋ Alatau bauraiynan Arqa tösıne köşıp kelgen künı. Osy dataǧa orai bız Astana zalynyŋ aişyqtarymen tanysyp qaitqan edık.

Bozoq qalaşyǧy bai mūramyz

Ūlttyq muzeide on zal bolsa, sonyŋ bırı – Astana zaly. Mūnda Qazaqstannyŋ elordasy retınde Astana qalasynyŋ paida boluy, qalyptasuy jäne damuy tarihyn beineleitın maŋyzdy qūjattar men materialdar toptamasy ūsynylǧan.
Bırınşı vitrina ataqty arheologiialyq eskertkış Bozoq qalaşyǧyna arnalǧan. Qala şetındegı basty tarihi nysandardyŋ bırın 1998 jyly Kemel Aqyşev bastaǧan ekspedisiia aşty. Al eskertkıştı qazu jūmystary 1999 jyldan bastalǧan eken. Mūnda sol jyldary tabylǧan temır jebeler, at äbzelderı, äşekei men şaqalardyŋ bai kolleksiiasy bar. Äsırese, Bozoq qalaşyǧy oramdaryn tarihi suretterden köruge bolady. Mäselen, oramnyŋ ışkı alaŋynda kiız üiler tıgılgen. Bekınıs qabyr­ǧasyndaǧy qaqpa arqyly sauda keruenı kırıp keledı, ony Bozoq qalaşyǧynyŋ tūrǧyndary qarsy aluda.
Baiqaǧanymyzdai, 1830 jyldary Reseige yŋǧaily tranzittık punkt Aqmola bolǧan eken. Esıl özenınıŋ jaǧasyndaǧy Qaraötkel şat­qaly dalalyq forpost orny bolyp taŋdalǧan. Uaqyt öte kele kışkentai äs­keri bekınıs Aqmola qalasyna ainalǧan. Mūnyŋ aiǧaǧy retınde sol kezdegı alǧaşqy qūrylystar, äskeri bekınısterdıŋ, Resei imperiiasy şaqalarynyŋ fotosyn köruge bolady.
Aqmola oblysynyŋ el­taŋ­basy turaly da az-kem derek berılgen. Fotoǧa nazar au­dar­saq, atalmyş eltaŋba ūşy tömen qaratylǧan jasyl qalqan türınde jasalǧan. Ortasynda altyn jarty ai men kümbezı, ekı ūşty mūnaralary bar. Qalqan ejelgı patşa täjımen bezendırılıp, Aleksandr lentasymen kömkerılgen eken.
Sol kezderı Aqmola ırı sauda ortalyǧyna ainalǧan. Satuşylar arasynda aǧaiyndy Qosşyǧūlovtardyŋ, Hal­finderdıŋ, Kubrinderdıŋ, Zabirovtıŋ, Silinnıŋ, Moi­seevtıŋ esımderı aitylady. Tıptı, Qosşyǧūlovtar men Kubrinnıŋ sol kezdegı üilerın köruge bolady.

Aqmola saiasi küres arenasynda

Bärımızge belgılı, Aqmolada qazaq halqynyŋ patşa ükıme­tıne qarsy köterılısı būrq ete tüstı. Köterılıske qazaqtardy tyl jūmysyna jūmyldyru jönındegı patşa jarlyǧy sebep boldy. Vitrinadan osy jarlyqtyŋ özın köruge bolady. Sonymen qatar, Qazaqstanda Keŋes ökımetın qūruǧa belsene qatysuşy Amangeldı İma­novtyŋ, memleket qai­rat­kerı Säken Seifullinnıŋ suretterı berılgen. Būl jerde Säken Seifullinnıŋ qyzmetı Aqmolamen bailanysty ekenın aita ketu kerek. Ol zaŋsyz quǧyn-sürgınge ūşyrap, 1938 jyly atyldy. Bügınde Astanada onyŋ qūrmetıne kö­şelerdıŋ bırı ataldy, muzei jäne qola müsını aşyldy, Agrar­lyq memlekettık universitetke Säken esımı berıldı.
Sonymen qatar, būl bölım Ūly Otan soǧysy jylda­ryn­daǧy aqmolalyqtardyŋ erlıgıne arnaiy toqtalǧan. 310, 387, 29-atqyştar diviziiasy men Şpaginnıŋ pistolet-pulemetın köruge jäne maidan hattaryn oquǧa bolady.
Ūly Otan soǧysy jylda­ryndaǧy aqmolalyq 41 jauynger eŋ joǧary marapat – Keŋes Odaǧynyŋ Batyry ataǧyna ie bolǧan, onyŋ 7-euı – «Daŋq» ordenınıŋ iegerlerı. Olardyŋ arasynda ekı märte Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, ataqty ūşqyş, general-maior Talǧat Bigeldinov, Keŋes Odaǧynyŋ Batyry, täuelsız Qazaqstannyŋ tūŋǧyş Qorǧanys ministrı, «Halyq Qaharmany» altyn jūldyzyna ie bolǧan Saǧadat Nūrmaǧambetov jäne «Halyq Qaharmany» Raqymjan Qoş­qar­baevtyŋ fotolary bar.

Selinogradtyŋ ölkesınıŋ astanasy

Qazaq tarihyndaǧy eleulı oqiǧanyŋ bırı – tyŋ jerlerdı igeru jyldary. Mūnda sol kezdegı jaǧdaidy köz aldyna äkeletın sarǧaiǧan suretter köp. Olardyŋ qatarynda Almaty qalasynan tyŋ igeruşıler kelgen alǧaşqy poiyz, Aqmola stansasyna Ukrainadan tyŋ igeruşıler eşelonynyŋ keluı, Halyq şaruaşylyǧy Tyŋ igeru keŋesı, Selinograd qalasynyŋ qūrylysşylary bar. Tyŋ igeruge ülken üles qosqandardyŋ da marapattary qoiylǧan.
1960 jyldary Mäskeudıŋ bastamasymen Qazaqstannyŋ bes oblysy kıretın qazaq jerlerın bölıp aluǧa tyrysqan tūsta Qazaq KSR Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy Jūmabek Täşenev qarsy şyqqan bolatyn. Osy batyl äreketı üşın ony ekı aidan keiın qyzmetınen alyp tastaidy. Vitrinada qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn qorǧap alǧan Jūmabek Täşenev turaly keŋınen aqparat berılgen.

Astana täuelsız Qazaqstannyŋ ortalyǧy

1992 jyly Selinograd Aqmola qalasy dep özgertıldı. Al 1994 jyly 6 şıldede elordany Almatydan Astanaǧa köşıru turaly tarihi Qauly qabyldandy. Vitrinaǧa tarihi Qauly qabyldanǧan küngı Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ otyrysy, memlekettık qyzmetkerlerdıŋ alǧaşqy eşelondary, QR Prezidentı N.Nazarbaevtyŋ KSRO halyq säuletşısı K.Montaqaevqa syilaǧan saǧaty jäne S.Jolymbetovke bergen alǧys haty ılıngen.
1997 jyly 8 qaraşada Qa­zaqstan Respublikasy Mem­lekettık rämızderınıŋ etalondary – Tu, Eltaŋba jäne Prezident ştandarty resmi türde jaŋa astanaǧa berıldı. 1998 jyly 6 mamyrda el Prezidentı «Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy Aqmola qalasyn Qazaqstan Respublikasynyŋ elordasy – Astana qalasyna özgertu turaly» Jarlyqqa qol qoidy. Al 1998 jyly 10 mausymda jaŋa elordanyŋ halyqaralyq tūsaukeserı öttı. Qazaqstan Respublikasy elordasynyŋ tūsaukeserı qūrmetıne belgılengen «Astana» medalı, qalanyŋ simvoldyq kıltı, Astana qalasynyŋ al­ǧaşqy äkımı Ä.Jaqsybekovtıŋ «Astana qalasynyŋ qūrmettı azamaty» lentasy men kuälıgı – bärı keluşılerdıŋ nazaryna ūsynylǧan.

Ärbır maŋyzdy jobada Elbasynyŋ qoltaŋbasy bar

Bügınde Qazaqstannyŋ jaŋa astanasynyŋ qūrylysy eŋ auqymdy joba retınde tarihqa endı. Qalanyŋ säulettık tū­jyrymdamasyn jasauda Elbasynyŋ qalaǧa euraziialyq kelbet beru jönındegı ideiasy eskerıldı. Astananyŋ säu­lettık kelbetınde Qazaqstan Prezidentınıŋ köptegen ideia­lary ıske asyryldy. Vitri­naǧa qoiylǧan Memleket bas­şysynyŋ öz qolymen syzǧan eskizderıne qarap, Astananyŋ bırde-bır säulettık keşenı nemese bırde-bır qoǧamdyq ǧimarat onyŋ qatysuynsyz salynbaǧanyn bıluge bolady. 2008 jyly 5 mausymda qa­lalyq mäslihattyŋ kezekten tys 16-sessiiasynda Qazaqstan astanasynyŋ jaŋa eltaŋbasy men tuy bekıtıldı. Vitrinadan Astananyŋ rämızderın köruge bolady.
Sondai-aq, Astanany saluǧa üles qosqan bır top ataqty säuletşılerdıŋ syzbasy men marapattary, qūrylys kom­paniialardyŋ jobasy sättı tanystyrylǧan.
Jalpy, Astana qalasynyŋ qūrylysyna türık, italian, izrail jäne basqa da şeteldık firmalar belsene qatysqan körınedı.

Astana alǧan asular
Astana provinsiialyq orta­lyqtan ırı megapoliske qalai ainalǧanyn salalyq bölımderge arnalǧan eksponattardan bıluge bolady.
2013 jylǧy 9 jeltoqsanda Astanada Memleket basşysy N.Nazarbaevtyŋ qatysuymen «Tau-Ken Altyn» affinaj zauyty aşyldy, onyŋ quaty jylyna 25 tonna altyn jäne 50 tonna kümıs şyǧara alady. Mūnda qoiylǧan sol qūi­ma­lardyŋ maketı men altyn jäne kümıs tüiırşekter eldıŋ tabiǧi bailyǧyn körsetıp tūr.
Astanada bolaşaqta boi köteretın jobalarǧa qarap tamsanuǧa bolady. Äbu-Dabi Plaza, Ǧaryştyq bailanys­tar ortalyǧy, Botanikalyq baq, Zoobaq jäne EKSPO maketı qaitalanbas säuletımen erekşelenedı.
Qazırgı taŋda qala ekonomikasynda tehnoparkter, joǧary tehnologiialar sekıldı tiımdı tetıkter qoldanyluda. Qazaqstan üşın önerkäsıptıŋ jaŋa salalary, teplovozdar, vagondar, tık­ūşaqtar öndırısı, kün batareialary modulderı damyp keledı. «Evrokopter Qazaqstan injiniring» tıkūşaǧynyŋ maketı, lokomotiv maketı, «Boing 757» ūşaǧynyŋ maketı, «2007 jylǧy TMD-daǧy üzdık äuejai» kubogy, temırjol vokzaly, Tūlpar-Talgo, Esıldegı keme, kölık jäne jol airyqtary, BRT jürdek avtobustary – sonyŋ dälelı.
Bılım beru, densaulyq saqtau, mädeniet jäne sport salasynda jetken jetıstıkterdıŋ özı auyz toltyryp aitarlyqtai. İnnovasiialyq densaulyq nysandary, daryndy balalarǧa arnalǧan ziiatkerlık mektepter, elordalyq universitet­ter, muzeiler, teatrlar, mūra­ǧattar, sirk, körmeler, kör­kemsuret şeberhanalary, konserttık alaŋdar elordany üzdık dästürler men mädeniet jetıstıkterınıŋ ortalyǧy re­tınde körsetıp tūr.
Qazaqstannyŋ qazırgı asta­nasynyŋ halyqaralyq deŋgei­degı tanyluyn baiandaityn vitrina «Astana – halyqaralyq älemdık jäne euraziialyq saia­sattyŋ ortasynda» degen ta­qyrypty aşu üşın foto­qū­jattyq materialdar men eks­ponattarǧa süiengen. Asta­nada Älemdık jäne dästürlı dın­der sezı, Astana ekonomi­kalyq
forumy jäne basqa da ha­lyq­ara­lyq maŋyzy bar jiyn­dar ötkı­zılıp keledı. Bas qalada EQYŪ-nyŋ tarihi sezı, ŞYŪ men İYŪ-nyŋ merei­toilyq sammit­terı öttı. 2017 jyly halyq­aralyq EXPO körmesı ötedı.
Bügınde elorda dünie jüzınıŋ 20-dan astam qalalarymen bauyrlas. 1999 jyly şıldede Astana IýNESKO-nyŋ «Älemnıŋ beibıtşılık qalasy» syilyǧyna laiyq dep tanyldy. 2000 jyldan bastap Qazaqstannyŋ basty qalasy elordalar men ırı qala­lar­dyŋ halyqaralyq Assam­bleia­synyŋ müşesı sanalady.

3 D bolaşaqqa saiahat

Astana zalynda eŋ myqty za­ma­naui tehnologiialar ke­ŋınen qoldanylǧan. Äsem äuen yrǧa­ǧynda eden astynan şyǧa­tyn Astananyŋ qazırgı jäne bola­şaqtaǧy bet-beinesın körsetetın maket erıksız taŋdai qaqtyrady. Säuletı men däu­letı kelısken qalada älı talai jo­balar düniege keledı. Bıregei iılgen ekran arqyly Qazaq­stan­nyŋ tabiǧaty turaly, Astana jaiynda filmder körse­tı­ledı. Media-edenge 800-den asa monitor ornatylǧan eken. As­tananyŋ qazırgı ortalyq bölı­gınıŋ serpındı maketı, üş tılde audiogidter, sensorly düŋgır­şekter ornalastyrylǧan. 3D turlardyŋ arqasynda elor­danyŋ körnektı jerlerıne vir­tualdı türde saiahattap, bola­şaǧyna köz jıberuge bolady.
Bır sözben aitqanda, Astana zalynyŋ materialdary hro­nikalyq-derektı tärtıppen ūiymdastyrylǧan. Ol qalanyŋ ejelgı däuırden qazırgı zamanǧa deiıngı aralyqty jan-jaqty şoluǧa mümkındık beredı.

Gülmira AIMAǦANBET