Beisenbınıŋ berekelı künı qym-quyt tırlıgı qyzǧan qaladan ūzap, Ürkerdı baǧytqa aldyq. Bızdı mejelı jerden «Astana ormany» JŞS bas agronomy Ardaq Hasenov kütıp alyp, qalyŋ ormanǧa jol bastady. Köŋılı sergek, jüzı jyly ormanşy aǧaşty kütıp-baptau önerı turaly aitty.
Ardaq Hasenov 2003 jyly orman şaruaşylyǧyndaǧy jūmysyn jasyl beldeudı kütu masterı retınde bastasa, ekı jyldan keiın bas agronom bolady.
– Arqanyŋ en dalasynda orman öspeidı degen pıkır aityldy. Joq, ǧalymdarmen bırlese jūmys ıstep, elordany 88 şaqyrym qorşap jatqan jasandy orman paida boldy. Jasyl beldeudıŋ jalpy audany 14,9 gektar qūraidy, onyŋ 11,5 gektary aǧaş pen būtanyŋ 34 türınen 9,6 million daraq köktep tūr.
Mausymdyq jūmysqa 900 adam tartylady. Qysy-jazy 24 saǧattan 45 ormanşy jasyl beldeudı küzetedı. Olar 6 beketten kezek-kezek şyǧyp, dala örtınen saqtanudy, jemıs teruşılerdıŋ qoqys tastamauyn, mal kırıp ketpeuın qadaǧalaidy, – dedı ormanşy.
Kezınde ör aqyn Mahambet:
«Edıldıŋ boiy en toǧai,
– El qondyrsam dep edım.
Jaǧalai jatqan sol elge,
Mal toltyrsam dep edım.
Eŋsesı biık aq orda,
– Erıksız kırsem dep edım» dep jyrlamap pa edı?!
Onyŋ arman-mūraty täuelsızdık jyldary ıske asyp, Esıldıŋ boiynda en toǧai paida boldy. Mıne, keremet degen – osy!
Ormannyŋ är jerınde qolynda şelegı bar adamdar qaraqat terıp jür. Közge jyly, köŋılge qonymdy körındı. Olardyŋ arasynda jasöspırımder de bar.
– Mūnda adamdar ekı jaǧdaida keledı. Bırınşısı – atqa mınıp, velosiped teuıp, ruhani demaluǧa keledı. Oǧan taptyrmaityn oryn. Ekınşısı qysqa kerektı jemıs-jidegın terıp jinaidy, – dedı ol.
Köp ūzamai velosiped jolyndaǧy jastar közge tüstı. Olar bır-bırımen velosipedpen jarysyp barady. Arnaiy joldyŋ ūzyndyǧy – 25,6 şaqyrym. Senbı, jeksenbı künderı salauatty ömır saltyn ūstanatyn adamnyŋ qarasy köbeiedı eken. Türlı aǧaştyŋ jūpar iesı aŋqyǧan dalada eŋbek belsendılıgın arttyryp, velosiped tepkenge ne jetedı?! Al atqa mınuge arnalǧan 13,2 şaqyrymdyq joldyŋ ekı jaqtauy aǧaşpen oqşaulaǧan, atqa mınu qauıpsız. Mūnda da elordalyqtar jylqy taqymdap, seruendep jür. Fotoapparatyn arqalai barǧan Sūltan Seiıtov velosiped tepken, atqa mıngen jastardy nysana etıp, suretke tüsırdı. Biıktıgı 18 metr bolatyn mūnaraǧa şyǧyp, suretke tüsıru erekşe äser ettı.
Ǧylymi negızge süienıp aǧaşty baptasa öse beredı, öse beredı eken-au! Sanaǧa sondai oi keldı. Bır-bırımen boi talastyryp joǧaryǧa örlegen qaiyŋdar biık mūnaraǧa deŋgeiles bolyp qalypty. Közben 12-14 metrge juyqtaǧanyn baiqadyq. Mūndai mūnara ormandy alqaptyŋ 10 jerınen tabuǧa bolady (6-uy – 18 metrlı, 4-euı – 12 metrlı). Ormanşy-küzetşıler künıne bırneşe ret şyǧyp, alqapty baqylaudy ädetke ainaldyrypty.
Ardaq ormandy aralap jürıp japyraǧy irek tartqan aǧaştyŋ qasyna toqtady:
– Būl – jaryq süigış, köp jaǧdaida jyly aimaqta ösetın emen aǧaşy. Biıktıgı 40 metrge deiın, dıŋınıŋ juandyǧy 2 metrge deiın jetedı. Ömır süru ūzaqtyǧy – 800-1000 jyl. On bes jyldan keiın jemıs bere bastaidy. Mıne, osyndai alyp aǧaş bızdıŋ ormanǧa beiımdelıp, biıktıgı 8-9 metrdei boldy. Jasandy ormannyŋ 30 paiyzyn qylqanjapyraqty tūqymdastar – şyrşa, qaraǧai, samyrsyn qūrasa, 70 paiyzy japyraqty tūqymdastar – emen, qaiyŋ, şegırşın, jide boi köterdı, – dep bır masattanyp qoidy A.Hasenov.
Jasandy ormandaǧy ärbır jūmys tek ǧalymdardyŋ süiemeldeuımen jüzege asady. Qazaq orman şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ mamandary jasyl beldeudegı synaq alaŋdarynda zertteu jūmysyn jürgızıp, ǧylymi qorytyndy beredı. Sodan keiın ǧana ormanşylar nūsqama boiynşa jūmys ısteidı.
– Köşettı otyrǧyzu, esepke alu, orman ziiankesterı men türlı aurudan qorǧau jäne taǧy basqa jūmystardy ǧalymdardyŋ baǧyt-baǧdary boiynşa ısteimız. Mäselen, aǧaştardyŋ arasyndaǧy bos keŋestıkke köpjyldyq şöptıŋ bırneşe türın ösırdık. Būl ortaǧa köbelek, ara, inelık, örmekşı, qūmyrsqa, qoŋyz taǧy basqa közge körınetın jäne körınbeitın jändık türlerı kelıp, öz ekojüiesın qūrdy. Jändıkter ormandaǧy türlı ziiankestermen qorektenıp, aǧaştyŋ auyrmauyna jaǧdai jasaidy. Jändıkter tym köbeiıp ketpeuı üşın Jetısudyŋ qyrǧauyldary jersındıru jūmystary jürgızıldı. Qoiandar ormannyŋ negızgı tırşılık iesıne ainaldy. Qoian populiasiiasy köbeiıp ketpeu üşın tülkı men qarsaqtar jıberıldı.
Bügınde institut ǧalymdary 5 taqyryp boiynşa ǧylymi-zertteu jūmysyn jürgızude. Sonyŋ bırı – aǧaşty sanitarlyq būtalau jäne jielıgın retteu, – dedı bas agronom.
Bızdıŋ elde ormandy dalanyŋ kölemı – 4,6 paiyz ǧana. Oŋtüstık öŋırlerde sekseuıldı toǧailar basym. Şyǧys jäne oŋtüstık-şyǧysta tauly ölkesıne jatady. Soltüstık öŋırlerde şoq-şoq ormandar kezdesedı. Astanadaǧydai jasandy orman sirek. Tarihqa zer salsaq, 1841 jyly Jäŋgır han uchilişe aşyp, orman şaruaşylyǧy boiynşa bılım beruge jol aşyp, sol zamanda batys öŋırde köşet otyrǧyzyp, jasandy orman qūruǧa bel buady. Ardaq hannyŋ osy ormanyn körıp qaitudy armandap jürgenın jasyrmady.
– Biyl batysqa barudy josparlaǧan edım. Eldegı qatty qūrǧaqşylyq saldarynan ormandar jalynǧa oranyp jatqandyqtan, jolsapardy keiınge şegerdım. Jaqynda ǧalymdar jasyl beldeudegı topyraqtyŋ ylǧaldylyǧyn zerttedı. Ösımdıkter men aǧaştardyŋ qalypty tırşılıgı üşın topyraqtyŋ ylǧaldylyǧy 30-70 paiyz boluy kerek. Qazırgı topyryqtyŋ ylǧaldylyǧy – 10-12 paiyz ǧana. Būl – aǧaştar üşın qauıptı qūbylys. Qazırgı uaiymymyz – osy! – dedı ol.
P.S: Būl saparda aǧaştardy japyraǧyna qarap ajyratyp, jelmen jaiqalyp, syldyrlaǧan jelektıŋ ünın tanityn, tıptı öskınmen syrlasatyn ormanşyny kördık. Är köşettı daraqqa ainaldyru – mehnaty auyr käsıp, jauapkerşılıgı zor jūmys ekenın tüsındık. Bastysy, Astananyŋ bır bailyǧy – orman ekenın ūǧyndyq.
