Qazaqstan men Majarstan memleketterı arasynda tarihi tamyrlastyq bar. Qazaqtardyŋ da, majarlardyŋ da ötkenı köşpendı ömırden tūrady. Qos memleket te azattyq jolynda talai kürestı bastan ötkerıp, täuelsızdık kezeŋınde senımdı serıktesterge ainalyp, özara jaqsy qarym-qatynas ornata bıldı. Astananyŋ 25 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda Majarstannyŋ Qazaqstandaǧy Tötenşe jäne ökılettı elşısı Rona Otto İvandy äŋgımege tarttyq.
– Qazaqstan men Majarstandy köp närse bailanystyrady. Būl bailanystardyŋ basyn kärı tarihtyŋ sarǧaiǧan paraqtarynan tabuǧa bolady. Degenmen aldymen osy künderdegı är saladaǧy ekıjaqty yntymaqtastyq turaly aityp berseŋız.
– Şynymen de, Qazaqstanda Majarstan elşısı bolyp jūmys ıstegen oŋai. Sebebı qaida barsam da, kımmen kezdessem de bır jylu sezemın. Būl ekı eldıŋ dostyǧymen qatar tuystyǧynan şyǧar dep paiymdaimyn. Mūndai bailanystyŋ maŋyzy joǧary, būl faktor jeke özımnıŋ qyzmetıme qosymşa küş beretındei. Ekı el arasynda saiasi qarym-qatynas öte jaqsy jolǧa qoiylǧan. Mäselen, Majarstannyŋ Syrtqy ıster ministrı soŋǧy 1,5 jylda Qazaqstanda üş ret boldy. Bız 2014 jyldan bastap strategiialyq serıktespız. Ekı el arasynda ükımetaralyq komissiia qūrylǧan. Osy jyldyŋ qazan aiynyŋ basynda Türkıstan qalasynda türkıtıldes memleketter basşylarynyŋ forumy ötedı. Premer-ministrımız oǧan şaqyrtu aldy.
– Ekı el arasyndaǧy yntymaqtastyqtyŋ damyp kele jatqany quantady. Degenmen qai salada erekşe ataityn jobalar bar? Aldaǧy uaqytta qolǧa alynatyn bırlesken jobalar bar ma?
– Saiasi qarym-qatynas jaqsy jolǧa qoiylǧan soŋ, ekonomikalyq bailanystarǧa, biznes-sauda salasyndaǧy qarym-qatynasqa serpın berdı. Osy jyldyŋ alǧaşqy üş aiynyŋ qorytyndysy ekı el arasynda sauda 38 paiyzǧa öskenın körsettı. Būl – öte joǧary körsetkış. Majarstan tarapynan Qazaqstanǧa memlekettık mūnai-gaz öŋdeu jäne mūnai-himiia kompaniiasy eŋ köp investisiia qūidy. Būl kompaniia Oral qalasynyŋ maŋynda tabiǧi gazdy igerudı qolǧa aldy. Osy jyldyŋ aiaǧynda tiıstı jūmys nätije berıp, alǧaşqy önım şyǧatynyna senımdımız. Basqa salalarda da bırlesken jobalar bar. Atap aitqanda, farmasevtikada, «jasyl» energetikada, auyl şaruaşylyǧynda bırlesıp jūmys ıstep jatyrmyz.
– Qazaqstan men Majarstannyŋ bılım salasynda yntymaqtastyǧy joǧary deŋgeide dep estıdım. Mūnyŋ jaiyn özıŋız aityp berıŋızşı.
– Jyl saiyn Majarstan Ükımetı 250 qazaqstandyqqa stipendiia böledı. Būl baǧdarlama 2013 jyly ıske qosyldy. Sodan berı Majarstannyŋ joǧary oqu oryndaryna Qazaqstan studentterı ülken qyzyǧuşylyq tanytyp kele jatyr. Qazır sūranys öte joǧary deŋgeide. Mäselen, osy jyly 1471 adamnan ötınış kelıp tüstı. Byltyr da osy şamalas ötınış bolǧan.
– Qazaqstanda elşı bolǧanyŋyzǧa qanşa uaqyt boldy? Qazaqtyŋ salt-dästürlerımen tanysyp ülgerdıŋız be, qazaq tılın üirengıŋız kele me?
– 2022 jyly qaŋtar aiynyŋ aiaǧynda Qazaqstandaǧy Majarstannyŋ elşısı bolyp taǧaiyndalyp, Astanaǧa köşıp keldım. Osy qyzmettı ıstep kele jatqanyma 1,5 jyl boldy. Qazaqtyŋ salt-dästürlerımen tanysuǧa tyrysyp jatyrmyn. Maǧan äsırese Nauryz merekesı qatty ūnaidy. Onyŋ atalyp ötuı öte äserlı. Köktemnıŋ keluın, ökınışke qarai, Majarstanda olai atap ötpeimız.
Qazaq tılı – men üşın öte auyr tıl. Jasym da 62-ge kelıp qaldy. Sondyqtan tıldı üirenemın dep aita almaimyn. Keibır sözderdı, söilemderdı, ärine, jattaimyn. Sebebı būl – menıŋ qazırgı qyzmetıme bailanysty mındetım. Jalpy ana tılımnen basqa bes tılde söileimın. Mäskeu memlekettık halyqaralyq qatynastar institutyn bıtırdım. Sonda vetnam tılın meŋgerdım. Būǧan qosa, aǧylşyn, nemıs, orys, dat tılderınde söileimın.
– Biyl – Astana qalasynyŋ 25 jyldyq mereitoiy. Qazaqstan astanasynyŋ damuyna, säuletı, mädenietı, tabiǧatyna berer baǧaŋyz qandai?
– Astanada qazırgı zamanǧy säulet önerınıŋ ülgısı deitındei köptegen ädemı ǧimarat bar. Mäselen, özıme «Qazaqstan» ortalyq konsert zalynyŋ ǧimaraty qatty ūnaidy. Onyŋ syrty da, ışı de kelısken. Ärine, Astana – jaŋa qala. Äsırese sol jaǧalau jaŋadan boi kötergen eken. Bıraq onda qalanyŋ ruhy sezılmeidı. Astananyŋ ruhyn şahardyŋ eskı ortalyǧy, oŋ jaǧalauda sezuge bolady. Qala jas bolǧandyqtan, uaqyt öte kele ruh qalyptasady dep oilaimyn.
Astana klimatyn aitqanda, mūnda jeke özıme ömır sürgen oŋai emes. Sebebı Budapeştpen salystyrǧanda Astana qysy öte qatal. Bıraq oǧan da üirenuge bolady. Ötken jyldyŋ qysynda Astanaǧa köşıp kelgende äielım ekeumız seruenge şyǧyp, tüsırgen suretterımızdı elge jıberdık. Sonda dostarymyz, tuystarymyz Astana qysyna qatty qyzyqty. Ökınışke qarai, Budapeştte qazır ondai qar joq. 30-40 jyl būryn Majarstannyŋ qysy qarly bolatyn. Bıraq qazır qar jausa, köp bolsa, bır-ekı künnen keiın erıp ketedı, tek taulardyŋ basynda ǧana jatady.
– Astana qūrylysyna közqarasyŋyz qandai? Sızdıŋşe, halyq seruendeitın saiabaqtar az emes pe? Bälkım, köpqabatty tūrǧyn üilerdıŋ ornyna jūrt taza auada demalatyn jerlerdı köbırek salu kerek şyǧar?
– 90-jyldardyŋ basynda Vetnamda tūryp, jūmys ıstedım. Sol uaqytta būl elde zäulım ǧimarattar joq bolatyn. 19 jyldan soŋ sonda barǧanda aspanmen talasqan biık ǧimarattardyŋ saŋyrauqūlaqtai qaptap ketkenın körıp taŋǧaldym. Ärine, däuletı artyp, örkendeu jolyna tüsken memleket damyp jatqanyn bükıl älemge körsetkısı keledı. Bıraq boi kötergen basy artyq ǧimarattar men qalyptasqan säulet stilı Vetnamǧa jaraspaitynyn baiqadym. Sol el Singapurdyŋ, Gonkongtyŋ, Bangkoktyŋ ülgılerın taza köşırgen. Qajet emes edı. Zäulım ǧimarattar fransuzdar HIH ǧasyrdyŋ ortasynda jobalaǧan Hanoi qalasynyŋ siqyn ketırdı. Qalanyŋ tarihi kelbetı ortalyǧynda ǧana saqtalǧan. Onyŋ sebebı IýNESKO Vetnam astanasynyŋ ortalyǧyn älemnıŋ qūndy mädeni mūrasy retınde bekıttı. Sondyqtan ortalyqqa eşkım tiıspei otyr. Al basqa jerlerde qalaǧa körık qospaityn biık ǧimarattar öte köp. Astana Hanoidyŋ kebın qūşyp ketpesın dep tıleimın.
– Astanada nenı jetıldıru kerek dep esepteisız?
– Elordada trolleibus, tramvai, äsırese metro jetıspeidı. Megapolis ösıp jatyr, tūrǧyndar sany da jyldan-jylǧa artuda. Soǧan bailanysty kölık keptelısı de qatty. Mysaly, men Astanaǧa kelgende, ötken jyldyŋ aqpan aiynda, keptelıs qazırgıden az edı. Qazır qalada kölıkpen jüru qiyndady. Äsırese taŋǧy 8 ben 9 jäne keşkı 6 men 9 arasynda keptelıste ūzaq tūramyz. Ärine, jaŋa, jaily avtobustar barşylyq. Özım de avtobusqa jiı mınemın. Telefondaǧy QR-kodpen jolaqyny tölegen yŋǧaily ärı qazırgı zamanǧa sai keledı. Menıŋşe, Astanada qoǧamdyq kölık jelısın damytu kerek. Ärine, LRT salynatynyn bılemın. Onyŋ ıske qosylǧanyn da körgım keledı.
– Jaqynda Astana qalasy mäslihatynyŋ töraǧasy Erlan Kanalimovpen kezdesıp, Astana jäne Budapeşttıŋ ıskerlık bailanystary jäne yntymaqtastyqty damytu mäselelerı jönınde äŋgımelestıŋızder. Astanada Majarstannyŋ ūly aqyny Şandor Petiofi atyna köşe beru mäselesın talqyladyŋyzdar. Jalpy būl kezdesude qandai kelısımge keldıŋızder?
– Biyl – ataqty aqynymyz Şandor Petiofidıŋ tuǧanyna 200 jyl. Bırneşe jyl būryn Budapeştte Astana jäne Abai köşelerı aşylǧanyn bıletın bolarsyzdar. Ötken jyly Petiofige Astanadan köşe beru mäselesımen qalanyŋ būrynǧy äkımıne kırdım. Byltyrǧy jeltoqsan aiynyŋ basynda bızge qaladaǧy üş köşenıŋ bırın taŋdauǧa bolatyny jönınde habar kelıp jettı. Jaqynda Astana qalasy mäslihatynyŋ töraǧasymen kezdestım. Erlan Kanalimov ūsynysymyzdy qoldady. Onyŋ kömegımen maqsatymyzǧa jetemız dep oilaimyn. Petiofige Astanadan köşe aqynnyŋ mereitoilyq jylynda berılse degen igı tılegımız bar. Juyrda ǧana, 22 mausym künı Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada ūly aqynymyzdyŋ qazaq tılıne audarylǧan öleŋder jinaǧynyŋ tanystyrylymy öttı. Būl kıtapty Majarstan Mädeniet qorynyŋ qoldauymen Türkı akademiiasy daiyndap, jaryqqa şyǧardy. Erterekte qazaq aqyny Qadyr Myrza Äli Petiofi öleŋderın qazaqşalaǧan eken. Kıtap sol audarmamen qaita basyldy. Erlan Kanalimovpen ekı el arasyndaǧy basqa da maŋyzdy mäseleler, Budapeşt pen Astana delegasiialarynyŋ özara sapary talqylandy.
– Urbanizasiia barysynda Majarstandaǧy ülken şaharlardan jas Astanaǧa nenı üirenuge bolady?
– Vengriianyŋ astanasy Budapeştte, Debresen, Seged, Pech jäne basqa da qalalarynda säulet önerı, qoǧamdyq kölık jelısı, qala tırşılıgı men qalanyŋ qyzmet körsetu salasyn sifrlandyru jūmysy jaqsy damyp jatyr. Al «Smart sity», iaǧni «Aqyldy qala» tūjyrymdamasyn ıske asyruda bızge Astanamen ärıptestık ornatuǧa bolady dep esepteimın. Sondyqtan Astana qalasy delegasiiasynyŋ Majarstanǧa sapary ülken nätije beredı dep oilaimyn. Bız öz tarapymyzdan būl sapardyŋ jaqsy baǧdarlamasyn äzırleimız. Ärine, urbanizasiiany aitqanda, qala ekologiiasy mäselesıne erekşe köŋıl bölu kerek. Majarstanda būǧan qatysty tamaşa baǧdarlama bar.
– Astana ekologiiasyn jaqsartu jäne elorda tūrǧyndarynyŋ ömırın jeŋıldetu maqsatynda qalany gazdandyru jūmysy jürıp jatqanyn bıletın bolarsyz…
– İä, bılemın, būl – öte maŋyzdy jūmys. Aldynda aitqanymdai, Majarstan tarapynan Qazaqstanda qolǧa alynǧan tabiǧi gazdy igeru ısı elderıŋızdegı qalalar men auyldar ekologiiasynyŋ jaqsaruyna septesedı dep oilaimyn.
– Astana tūrǧyndarynyŋ mädenietı turaly ne aitasyz?
– Bas qalada qyzmet körsetu salasy joǧary deŋgeide ekenın aita alamyn. Qazaqstan astanasynda osy salany sifrlandyru ısı jaqsy damyǧan. Būl tarapta Budapeştke Astanadan bıraz närse üirenuge bolady. Bıraq kölık jürgızuşılerıne sypaiylyq jetıspeidı. Belgı berıp, bır jolaqtan ekınşı jolaqqa ötudı qanşa sūrasaŋ da jol bere qoimaidy. Ärine, qalada kölık aǧyny qatty ekenın, bärı dıttegen jerıne jyldam jetkısı keletının tüsınemın. Elşılıgımızde jūmys ısteitın qazaqstandyqtar būl tarapta ılgerıleu baryn, kölık jürgızuşılerınıŋ mädenietı ötken jyldarmen salystyrǧanda jaqsarǧanyn aitady. Būl bırte-bırte retteledı dep oilaimyn. Sosyn Astanada gazet satatyn düŋgırşekter joqtyŋ qasy. Almatyda būdan äldeqaida köp.
– Astananyŋ qai jerlerınde seruendegendı ūnatasyz?
– Aitqanymdai, Astananyŋ ruhy sezıletın qalanyŋ oŋ jaǧalauyndaǧy köşeler men saiabaqtarynda, jasyl jelegı jaiqalǧan, gülderınıŋ jūpar iısı aŋqyǧan Prezident saiabaǧynda jarym ekeumız jiı seruendeimız. Osy saiabaqtardyŋ kütımıne köŋılım tolady. Jarymmen Qorǧaljyn jaqqa da üş ret baryp keldık. Qoryqtyŋ tabiǧaty öte äsem. Sonda qoqiqazdar men pelikandardy tamaşaladyq.
– Astananyŋ 25 jyldyq mereitoiy tūsynda bas qalamyzdyŋ tūrǧyndaryna ne tıleisız?
– Astanaǧa qala tūrǧyndarynyŋ ösu qarqynyna säikes örkendeudı tıleimın. Sudyŋ, jaryqtyŋ tapşylyǧy bolmasyn. Qoǧamdyq kölık jelısı jolauşylardyŋ sūranysyna sai kelsın. Qala jasyl jelekke orana bersın. Astananyŋ tarihi kelbetı saqtalyp, şahar jaŋa qūrylystarmen tolyǧyp, ärı qarai damysyn!
