– Ardaqty Tabyl aǧa, sız Astananyŋ baiyrǧy tūrǧynysyz. Aqmolaǧa qalai kelgenıŋız esıŋızde me? Alǧaşqy jyldardy eske tüsırseŋız.
– Torǧai oblysy jabylǧannan keiın Qazaq radiosy men televiziiasynyŋ Aqmoladaǧy tılşısı bolyp jūmysqa tūrdym. Oblysty basqarǧan Qasym Täukenov torǧailyqtardyŋ barlyǧyna üi berıp, şotyna 76 myŋ rubl audardy. Osylaişa, radio men televiziianyŋ jūmysyn qosa atqaryp jürdım. Al 90-jyldary Jazuşylar odaǧy menı jergılıktı bölımşenıŋ basşysy etıp sailady. 2000 jyldarǧa deiın sol qyzmettı atqardym. Men kinoderegımdı keide aqtaramyn. Arhivten qarap otyrsam, Prezidentımız Aqmolaǧa at basyn būryp, Kongress-holda halyqpen kezdesken sätı saqtalypty. 16-17 jasar jastar Elbasyn qorşap alǧan. Sol jastardyŋ jüzderınde erkındıktıŋ quanyşy, öz aldymyzda derbes memlekettıŋ quanyşy kädımgı jastardyŋ jüzınde jainap tūrdy. Būl jastardyŋ el basşysyna degen zor senımı dep ūǧyndym.
Aqmola qalasynyŋ Astana boluyn Prezident köp zerttedı. Zertteu saparynyŋ ekeuınde bırge boldym. Onda halyqaralyq jurnalister de boldy. Qalanyŋ ainalasyndaǧy audandardy, jerın, suyn, tabiǧatyn Prezident egjei-tegjeilı zerttedı. Astanany qūra salu oŋai närse emes. Keŋes ökımetınen qalǧan dünie-mülıktıŋ barlyǧy bytyrap, japyryştanyp qaldy. Oŋalmastai otyrdyq qoi. Sonda avstriialyq telejurnalistpen qatar otyrǧanda men oǧan «Bızdıŋ Prezidentımız ūnai ma?» dep sūraq qoidym. «Älemnıŋ 40 şaqty elınde boldym, olardyŋ memleket jäne ükımet basşylarymen bırge jürdım. Sızderdıŋ memleket basşylaryŋyz köp keşıkpei, Qazaqstandy älemge tanytady» dedı. Jurnalisterdıŋ közınıŋ köregendıgı, auzynyŋ dualy ekendıgın sonda tüsındım.
– Biyl 20 jyldyǧyn toilaǧaly otyrǧan elordanyŋ bıraz tarihy da jinaqtalyp qalǧan bolar.
– Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Astanany älemge tanytty, körkeittı. Būryn qalada 250 myŋ halyq tūratyn edı, qazır millionnan asty. Būl – bızdıŋ ūltymyzdyŋ quanyşy, baqyty. «Qoi üstınde boztorǧai jūmyrtqalaǧan zaman» keledı dep qazaq köp ümıttenıp jüredı ǧoi. Sol ümıt endı aqtalǧan siiaqty bolyp körınedı maǧan.
Keŋes ökımetı qūlaǧannan keiın köptegen qiyndyqtar boldy. Osy qalada tūrdyq, barlyǧy köz aldymyzda öttı. Älemge tanylǧan «Qazaqselmaş», «Selinselmaş», «Nasos» jäne «Şoiynqūiu» zauyttary bır mezette byt-şyt bolyp, joq boldy. Solardyŋ ışındegı qūral-jabdyqtardy qolynda bilıgı barlar şetelge alyp kettı. Qytaiǧa, özınıŋ elıne alyp kettı. Orystıldı halyq, nemıster de Keŋes ökımetı qūlaǧannan keiın qatty kümändandy. Qazaq el bola ma, bolmai ma dep oilady. Sol ketkende olar qūr ketken joq. Üilerın satyp, jiǧan-tergenın özderımen alyp kettı. Sol körınıster köz aldymda…
– Jaŋa qalanǧan qalanyŋ eŋsesın tıkteuge kımder qalai atsalysqanyn aityp beresız be?
– Būl rette marqūm Amanjol Bölekpaev degen äkımnıŋ eŋbegı erekşe der edım. Ol turaly Elbasy öz kıtabynda da atap ötken edı. Amanjol täulıkte 24 saǧat bolsa, onyŋ 3-4-ın ǧana ūiqyǧa arnaǧan şyǧar. Bız jurnalist bolǧandyqtan, basy-qasynda jürdık. Qalany ekı-üş ret apattan da aman saqtap qaldy. Sonda Amanjol qyzmetkerlerın ärbır tūrǧynnyŋ üiıne baryp, halın sūrauǧa jıberetın. «Azyq-tülıgı bar ma, kietın kiımı tügel me?» dep barlyq aqparatty aldyna jaiyp otyrdy. Tıkelei kömek körsettı. Astananyŋ 20 jyldyǧy qarsaŋynda Amanjol Bölekpaev atyna köşe berse, halyq quanar edı dep oilaimyn. Bölekpaev qaitys bolǧanda, aqtyq saparǧa şyǧaryp saluǧa kelgen barlyq ūlttyŋ ökılderı «Jastar» saraiyna syimai qalǧan. Amanjoldyŋ azamattyǧynyŋ bır belgısı – osy. Sol kezde Äsken Näbiev, Mädıǧat Törejanov, Mädi Hasenov, Aitbai Ramazanov, Rysty Şotbaevalar syndy jazuşylarmen qoian-qoltyq aralasyp, eldıŋ eŋsesın köteruge arnalǧan şyǧarmalar jazyp tūrdyq. Amanjol Bölekpaev gazettıŋ tırşılıgıne aralasyp, ärdaiym qarailasyp otyrdy.
Özım satirik bolǧandyqtan, «Arqa ajarynda» syn-syqaq betterın de şyǧaryp tūrdym. Qoldan kelgen närsemız – qalammen jazyp, jön sılteu, kem-ketıktı teru. Radio, televiziiamen qosa gazettı de qatar alyp jürdım. Ol kezde qazaqtıldı jurnalister az bolatyn.
– Sız özıŋızdı jurnalist, satirik-jazuşy retınde tanystyrasyz. Özıŋızge jaqyny qaisy?
– Myŋǧa juyq feleton jazdyq. Menıŋ jetekşım Temırbek Qojekeev satiranyŋ teoretigı ǧoi. «Satiralyq keiıpkerıŋdı jan-jaqty etıp jazǧanyŋda, üiıne bar. Adam qandai jaǧdaida ekenın baiqap kör. Bıraq däm tatpa» degen bolatyn. Aitqanyn oryndadyq. Menıŋ özımnıŋ qulyǧym: bır feleton jazu üşın 300 paiyz derek jinadym. Sonyŋ 100 paiyzyn ǧana feletonǧa kırgızemın de, qalǧanyn alyp qalamyn. Olar gazetke şyqqanda qorǧanys jasaidy. «Mynany ıstegen joqpyn, anany ıstegen joqpyn. Bälenşe kuä, tügenşe kuä» deidı. Sol uaqytta men qorymdaǧy 200 paiyz qylmystardy äşkerelep jıberemın. Tyrp ete almai qalady. Al endı qazır feleton jazylmaidy.
– Onyŋ sebebın neden köresız?
– Sol janrdyŋ özı zamanǧa, bilıkke onşa kerek bolmady. Jazyp kötergen syndardyŋ astaryna üŋılu, zertteu, qaita-qaita şara qoldanu – bızge, jaŋa qūrylǧan memleketke qajet te bolmady. Osy bır qajetsızdıkten toqtady dep oilaimyn.
– Qazaq qoǧamynyŋ eskıden kele jatqan qandai keselı bar?
– Menıŋ ekı jasymda äkem halyq jauy bolyp sottalyp ketken. Derekterdı ızdeumen Qazanǧa deiın bardyq. Äkemdı Stalin kelıp alyp ketken joq, aǧaiyn-tuystary tapsyrǧan. Negızı «Tabaldyryqtan asqan tau joq, aǧaiynnan asqan jau joq» degen naqyldyŋ jany bar.
Şekesıne tigennen keiın osyndai söz qaldy. 28-jyldary NKVD Iliias Jansügırovtıŋ auylyna baryp, «Äi, baidyŋ qūiyrşyǧynan kım qaldy?» degende, «Jansügırov otyr ǧoi» dep körsetken körşısı bolatyn. Aqyry Jansügırov pen Bätima şeşei Arystyŋ boiynda aştan öldı. Bızdıŋ bır-bırımızdı köre almauşylyǧymyz, jaqsylyǧymyzǧa quana almauymyz, keketıp, mūqatyp, tobyqtan qaqqymyz kelıp tūratyny orys patşasy Ekaterina II zamanynan bastalǧan ba dep oilanyp qalamyn.
Keide arhivterdı aqtaryp otyryp, jylap şyǧamyn. Keŋes ökımetınıŋ de jaqsylyǧy boldy. Bıraq qazaq halqy üşın öte qatal kezeŋ edı. Onyŋ sebepterı – jerımızdıŋ keŋdıgı, halqymyzdyŋ azdyǧy. Ūiǧyrdyŋ «Köp kartoptyŋ ışındegı piiaz küiıp ketedı» degen maqaly bar ǧoi. Sol siiaqty küiıp kettık qoi köbımız.
– Täuelsız jurnalistikaǧa qandai baǧa berer edıŋız?
– Radiony tyŋdap, teledidardy körıp otyramyn tügeldei. Baǧyttary jaman emes. Şyndyq aita bastady. Älı de jetılu kerek. Qazır Amerikanyŋ özı internetten bezdı. Al bızdıŋ halqymyz internetke kırıp kettı. Kıtap oqu, gazet oqu – mındettı türde kerek närse. Közıŋ de, miyŋ da jattyǧady. Amerika kıtap oquǧa köştı, bız de köşetın şyǧarmyz.
– Al baspasözge şolu jasaisyz ba? Gazet-jurnal oqisyz ba?
– Qazır közım 10 paiyz ǧana köredı. Ekı jyldai boldy. Seksennıŋ seŋgırıne şyqtym. Kärılıkke därı de joq qoi, qaraǧym.
– Sız aşy şyndyqty talai jazdyŋyz. Şymbaiyna batqan şyndyqqa töze almaǧandar, bolmasa bilıktegıler kelıp, qoqan-loqy körsettı me?
– Ärine! Ömırıme qauıp töngen kezder de boldy. Sebebı jazǧanym keiıpkerdıŋ taǧdyryna äser etetın. Is däleldense, ol partiiadan şyǧyp, sottalady. Mūndai ükımge ketıp bara jatqan adamǧa oŋai ma? Jazǧan feletonyŋ jaqsylyqqa bastady dep quanǧandar da boldy. Mysaly, Jambyl oblystyq gazetınde jürgenımde, «Etıktıŋ de qonyşy tesıler» dep bır kolhozdyŋ bastyǧyn jazdym. Oryntaq ta esırtedı. Meiramhanaǧa kelıp, kölıgın är jerge qoiyp, araqty ışıp, şataqty şyǧaratyn. Sony ornynan alyp tastady. Odan keiın Almatyǧa televiziiaǧa jūmys ısteuge kettım. Bır künı köşede kele jatsam, bıreu menı qūşaqtap, «Aǧatai!» dep jatyr. «Äi, ainalaiyn, men senı feleton jazyp, jūmystan qudyrdym ǧoi» deimın. «Sol qudyrǧanyŋyz maǧan jaqsy boldy. Myna Almatyǧa kelıp, ǧylym kandidaty atandym» deidı.
– Aǧa, bügıngı astanalyqtarǧa, jas ūrpaqqa būiymtaiyŋyz bar ma?
– Astanamyzda millionnan astam halyq tūrady. Bolǧan qiyndyqtar köz aldymyzda tūr. Qazır şükır deimız. Älem halyqtary tamsana qaraǧanda erekşe maqtanamyn. Būl – Astananyŋ özınıŋ tartymdylyǧy, halqynyŋ jaqsylyǧy. Qanşa ūlt ökılı tūrsa da, bırımen bırı syilasyp, aǧaiyn-tuystai bolyp otyrmyz. Keler ūrpaq qazaq halqynyŋ basynan ötken qiyndyqtardy, tarihty bılse eken deimın.
Sūhbattasqan
Güldana TALǦATQYZY
