Ǧalymdardyŋ paiymdauynşa, mädeni alma sūryptary, negızınen, jabaiy alma türlerınen şyǧarylǧan. Olar – orman almasy, kavkaz almasy, qytai almasy, sivers almasy, nedzevskii almasy, qyrǧyz almasy jäne taǧy basqa. Qazaqstanda negızınen sivers, nedzevskii jäne qyrǧyz almalary jiı kezdesedı.
Elorda jerı jemıske qanşalyqty yŋǧaily?
Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynda aitqandai, alma ataulynyŋ arǧy atasy sivers almasy Ile Alatauynyŋ bökterınen basqa jerde öspeidı. Tek sol jerge ǧana beiımdelgen almanyŋ būl türın qoldan ösırıp, köbeitu de mümkın emes körınedı. Sondyqtan onyŋ tek būtaǧyn kesıp alyp, köbeitıp otyrǧan eken. Ile Alatauynda milliondaǧan jyl būryn paida bolǧan sivers almasy tamyr jüiesınıŋ jaqsy damuynyŋ, topyraq jaǧdaiynyŋ türlı faktorlaryna tözımdılıgınıŋ arqasynda osy uaqyt ışınde nebır tabiǧi kataklizmnen de ötkenın aitady ǧalymdar.
Al egılgennen keiın 15 jyldan soŋ ǧana jemıs beretın aport almasy bızdıŋ elge Jerorta teŋızı jaǧalauy jaǧynan äkelıngen desedı. Avtory belgısız körınedı. Onyŋ ekı türı, iaǧni «qan qyzyl aport» jäne kündelıktı körıp jürgen «aleksandrovskii» dep atalatyn aport bızdıŋ elde jaqsy ösetınderdıŋ qatarynan. 1960-70-jyldary aporttyŋ bır almasynyŋ salmaǧy orta eseppen alǧanda 600 gramm, tıptı bır kelıge deiın barypty. Osylaişa, aport Almatynyŋ brendıne ainalǧan. Qazır tek bıren-saran bolmasa ondai ülken almany kezıktıru ekıtalai. Onyŋ bırden-bır sebebı Keŋes Odaǧy ydyrap, jer jekenıŋ qolyna ötıp jatqan kezde Alatau etegındegı baqtyŋ köbı otalǧan. Osylaişa, köp jemıs türınen aiyrylyp qalyppyz. Aty aŋyzǧa ainalǧan aport almasy qazır tek Almaty öŋırındegı jeke saiajai, baqtarda ǧana saqtalypty-mys. Onyŋ üstıne, aport jolǧa şydamaidy, tasymaldanbaidy, köp saqtalmaidy. Sondyqtan da aport astanalyqtardyŋ auzyna tie bermeitın körınedı. Alaida köpşılıktıŋ kökeiınde «nege elordada da aport almasyn ösırmeske?» degen saual tuyndauy mümkın. Būl sūraqqa S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetı Agronomiia fakultetı Egınşılık jäne ösımdık şaruaşylyǧy kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy, auyl şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ kandidaty Arysgül Tūrbekova bylai dep jauap berdı:
– Elordada aport öspeidı. Äitse de, keibır kısıler osynda ösırıp jatqandaryn aitady. Bıraq onyŋ aportqa ūqsaǧanymen, qanşalyqty naqty ekenı äzırge belgısız. Jalpy, aport yq jerde jäne jaǧdaiy jasalǧan jerlerde otyrǧyzsa ǧana, onyŋ özınde de 2-3 tüp qana ösuı mümkın.
Elordanyŋ jerı tūzdy bolsa da…
Jalpy, bas qalada jemıs-jidektıŋ 14 türı ösırıledı. Bıraq qalanyŋ topyraǧy tūzdy bolǧandyqtan, osyndaǧy saiajai qojaiyndary 4-5 jyl jemıs bergen alma aǧaşynyŋ artynşa qurap qalatynyn aitady. Onyŋ bır sebebı jemıs aǧaşy tamyr jaiyp kele jatqanda bır ūşy jerdıŋ tūzdy qabatyna nemese erekşe tūzdy jerasty suyna tigende bırden qurap qaluy mümkın. Degenmen qalanyŋ barlyq jerı däl osyndai dep aituǧa bolmaidy. Sondyqtan täjıribe barysynda mamandar jemıs aǧaşyn tūzdy jerasty suynyŋ qanşalyqty tereŋde jatqanyn jan-jaqty zerttep baryp otyrǧyzady eken. Mäselen, 1 mamyr Qazaqstan halqy bırlıgı merekesıne orai elordadaǧy Botanikalyq baq aldyna Atyraudan äkelıngen 800 tüp alma aǧaşy egıldı. Būl jerge reseilık ǧalymdarmen bırlese zertteu jürgızılıp, qajettı tyŋaitqyştar qosylypty. Onyŋ 700 tübı būrynnan belgılı sūryptar bolsa, qalǧan 100 tüp – jaŋa sūryp. Ol Atyraudyŋ Mahambet audanyndaǧy «Agro önımderı» tälımbaǧynda jasalypty. Budandastyruşylar būl sūrypty Elbasy men elordanyŋ qūrmetıne «Nur-Sultan» dep ataǧan. Atyraudyŋ topyraǧy būl jerge qaraǧanda anaǧūrlym tūzdyraq bolsa da, soǧan qaramastan onda nebır jemıs türlerı ösırılıp jatqan körınedı. Sondyqtan osynda egılgen alma aǧaştary 2 jyldan keiın jemıs beruı tiıs dep otyr mamandar. Boljam boiynşa, mūndaǧy 1 gektar jerden 20 tonna alma ösedı dep josparlanuda.
Aita ketu kerek, Seifullin men Uälihanov köşelerınıŋ qiylysynda alma aǧaşy ösıp tūr eken. Bır tüp aǧaş jemıstı molynan beretın körınedı. Bıraq bıren-saran adam bolmasa, tūrǧyndar būdan beihabar tärızdı. Byltyr küzde osy aǧaşty kezdeisoq körıp qalyp, kışkentai qyzyl almanyŋ qyzyǧyn körgen Näzira Sailauqyzy būl jemıstıŋ kölemı şaǧyn bolǧanmen, şyryny köp ekenın, al qainatpasy bal tatitynyn aitady. Bır qyzyǧy, jazdyŋ soŋynda, küzge qarai jemıs beretın būl aǧaştyŋ byltyrǧydan terılmei qalǧan almalary älı de būtaqtarynda ılınıp tūr eken. Mūnyŋ qandai sūryp ekenı, qaşan egılgenı äzırge belgısız. Degenmen jemısı terılmei, qarausyz tūrsa da önım berıp jatqanyna qaraǧanda elordanyŋ klimatyn jatsynbaityn siiaqty. Osyǧan ūqsas alma aǧaştaryn Şalqyma köşesı men «Bäiterek» monumentınıŋ Qonaev köşesı jaǧyndaǧy taldardyŋ arasynan da kezıktıruge bolady. Tek olardyŋ önımı azdau.
Ormandaǧy alma aǧaştary nege önım bermeidı?
2012-2013 jyldary elordadaǧy jasyl beldeudıŋ Oŋtüstık batys bölıgıne 2150 tüp alma aǧaşy eksperiment türınde egılgen bolatyn. Bıraq ökınışke qarai, alma aǧaştarynyŋ sūryptary orman şaruaşylyǧynyŋ jobasyna qosylmapty. Öitkenı jaz ailaryndaǧy vegetasiia kezınde alma aǧaştar jaqsy öskenımen, qystyŋ künderı qoiandar onyŋ bır jyl boiy ösken būtalaryn jep qoiady eken. Būǧan «Astana ormany» JŞS mamandary türlı qorǧau ädısterın qoldanyp körıptı. Mäselen, qys aldynda alma aǧaştarynyŋ dıŋderın qamyspen orap qoiǧan. Bıraq būl qareket aǧaştyŋ boiy alasa bolǧanda nätije bergenımen, boilap ösıp, jemıs beretın börıkbasy dami bastaǧanda ony qamyspen bailau mümkın bolmai ketıptı. Sondyqtan egılgen alma aǧaştary bügınge deiın jemıs bermegen.
– Jospar boiynşa būl aǧaştar 2017 jyldan bastap jemıs bere bastauy tiıs edı. Būǧan qoiandar özındık kesırın tigızıp jatyr. Osy rette «qoiandarmen nege küres jürgızılmeidı?» degen sūraq tuyndauy mümkın. Alaida bızdıŋ orman tolyǧymen jasandy orman bolǧandyqtan, onda januarlar älemı öte az. Qoian özdıgınen paida bolyp jatqan orman biosenozınıŋ bırı bolǧandyqtan, bız onyŋ közın joia almaimyz. Al jabaiy ormandarda qoiandardyŋ sanyn retteitın januarlar köp bolady. Sondyqtan da ondai ormandarda jemıs aǧaştaryna asa ziian kelmeidı. Qazırgı uaqytta bızdıŋ ormanda qoiandardyŋ tabiǧi jaulary tülkı, qarsaqtar da paida bolyp jatqanmen, olardyŋ sany älı de tym az. Sol sebeptı de alma aǧaştaryn orman ösıru jobasyna engızudı keiınge qaldyruǧa tura kelıp tūr, – deidı «Astana ormany» JŞS bas agronomy Ardaq Hasenov. – Bızdıŋ öndırıstık täjıribenıŋ nätijesı boiynşa elordanyŋ jasyl beldeuınıŋ territoriiasynda telıp budandastyrylǧan alma aǧaşynyŋ qysqa tözımdı sūryptaryn ösıruge tolyq mümkındık bar. Mūndai köşetterdı qalamyzdyŋ aǧaş pen būtalardy ösıruge qolaily topyraǧy bar jerlerge, iaǧni saiabaq, bau-baqşa jäne jeke üilerdıŋ janyndaǧy uchaskelerge otyrǧyzyp, jemıs aluǧa bolady. Tek oŋtüstık jaqtan äkelıngen alma köşetterı elordanyŋ qysyna şydamaidy. Sondyqtan alma köşetterın satyp alǧanda saq bolu kerek. Jalpy, aǧaş otyrǧyzu oŋai jūmys emes, bıraq otyrǧyzylǧan aǧaşty ösıru odan da qiyn.
Şetel jemısıne täueldılıkten qalai aryluǧa bolady?
Är adam bır jylda, iaǧni 365 kün ışınde 100 kelı jemıs-jidek daqylyn tūtynuy tiıs. Būl – bızdıŋ as qorytu qabıletımızge bailanysty eŋbektegen baladan, eŋkeigen qartqa deiıngı är adamnyŋ ösuı, ärı qarai jetıluı üşın taǧam instituty men därıgerler ūsynǧan keŋes negızınde bekıtılgen normativ. Sondyqtan elımızdegı 18 million adamnyŋ ärqaisysyn jemıs-jidekpen qamtamasyz etu üşın kem degende jylyna 800 myŋ tonna jemıs-jidek ösırıluı kerek. Alaida 2017 jylǧy esepke säikes, Qazaqstan boiynşa almanyŋ 74 paiyzy syrttan satylyp alynypty.
Statistikalyq mälımetke süiensek, alma ösıruden älem boiynşa AQŞ pen Qytai köş bastap tūr. Irgemız tiıp tūrǧandyqtan, Qytai almalary bızge köp tasymaldanady. Sodan soŋ Resei, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Türkiianyŋ almalary äkelınedı. Alaida Qytai önımı dese, sapasyna kümänmen qarap, sanamyzda qorqynyştyŋ qylaŋ beretını de jasyryn emes.
Qytai almasynyŋ bızdıŋ bazarlardy jaulap alǧany ötırık emes. Degenmen älı de eldı otandyq önımmen tolyq qamtamasyz etetın mümkındıgımız bar ekenın aitady sarapşylar. Ol üşın baqty suarmaly jerlerge salu qajet desedı. Alaida suarmaly jerler bızde öte az, bolsa da ondai jerdıŋ köbı jekenıŋ qolynda tärızdı. Būl jaǧy qolbailau bolyp otyrsa kerek. Sondyqtan aldaǧy uaqytta suarmaly jerlerdı memleket menşıgıne qaitaru qajet. Öitkenı alma – qai jer bolsa, sol jerge öse bermeitın kırpiiaz daqyl.
– Būl şaruaşylyq alǧa basu üşın köşet ösıretın pitomnikterdı damytyp, daiyn önımdı saqtaityn zamanaui qoimalar salu kerek. Sol siiaqty almany satudan görı ony qaita öŋdeuden köbırek paida tabuǧa bolady. Mysaly, şyryn öndırısı. Dükendegı tetropaket şyryny qymbat. Onyŋ üstıne, ol – taza emes, ärtürlı dämdeuışter qosylǧan himikat. Ökınışke qarai, elımızde tonnalap şyryn öndıretın zauyt joqtyŋ qasy. Osy baǧyt jaqsylap qolǧa alynyp, salanyŋ fitosanitarlyq jaǧdaiy jaqsartylyp, baq şaruaşylyǧyn ūzaq merzımge qarjylandyru ūiymdastyrylsa, şetel almasyna täueldılıkten aryla alamyz, – deidı sarapşylar.
Osyǧan deiın alma şaruaşylyǧyna Ükımet tarapynan tiıstı deŋgeide qoldau körsetılmegen körınedı. Mümkın endı qolǧa alynar…
