«Qaida barsaŋ da Qorqyttyŋ körı» degen sözdıŋ maǧynasy tek ölımdı ǧana eske saluda emes. Ǧalymdar būl tūjyrymnyŋ maǧynasy tereŋde deidı. Soǧan orai Qorqyttyŋ körden qaşuy ajaldan emes, aldamşy adam ısınen ärı paidasyz keşken künnen qaşuynda eken. Demek, qazırgı elımızdegı sandaǧan keleŋsız jaiǧa nazar salsaq, «Qaida barsaŋ da Qorqyttyŋ körı» degen şarasyzdyqqa tap bolasyŋ. Onyŋ köptıgı sondai, qanşa aitylsa da, kemşılık kernegen ıstı jaba toqu jalǧasa beretın sekıldı.
Al ol nendei kemşılık deisız ǧoi? Ol şeşımın tabu üşın tüpkılıktı tiımdı şara qoldanylmaitynyna bailanysty qoǧamdy aşyndyratyn kesırlı ıster keruenı bolyp tūr. Mūndai kesırlı sipaty mol kemşılıkter öte köp. Sondyqtan olardy bırtındep taldap aitu – Qorqyttyŋ körınen saqtandyru. Ärı ol halyq tarapynan bolyp jatqan kemşılık emes. Asyra sılteu men asyǧystyqtan, halyq sengen bilık ökılderınıŋ nemqūraidy ıs-äreketınıŋ nätijesınen körınıp jatyr. Olai demeske ne şara? Aldymen bärın ret-retımen baiandaiyq.
Mäselen, Prezident Ükımettıŋ ötken keŋeitılgen otyrysynda bilık qūrylymdarynyŋ şynaiy jūmysyn paş ettı. Sonda baiqap qarasaq, Ükımet pen äkımderdıŋ jūmys ısteu täsılı bır ūstanymda emes eken. Jüielı ūstanym bolmaǧan soŋ jüiesızdık beleŋ alady. Mäselenı jedel şeşumen qatar, ekonomikanyŋ ūzaq merzımdı damuyn qamtamasyz etu öte maŋyzdy deimız. Osy oraida Prezidenttıŋ özı: «Aldaǧy mındetterdı oryndau üşın Ükımetke de, äkımderge de tiıstı qūzyret berılgen. Alaida būl mümkındıkter köp jaǧdaida dūrys qoldanylmai jatady. Sonyŋ kesırınen reformalardy jüzege asyru qarqyny bäseŋdep kettı. Mūndaidy doǧaru qajet» dep qataŋ eskertu jasady.
Aitalyq, respublikanyŋ qai qalasyna barsaŋyz da, tıptı şaǧyn eldı mekenderdıŋ özınde de atoilap aldyŋyzdan «saqaldy qūrylystar» şyǧa keledı. Būl nenı bıldıredı? Sol qaladaǧy qojaiynnyŋ osaldyǧyn ba, älde bilık salalarynyŋ bır jūdyryqtai jūmyla almaǧan jüie tırlıgın körsete me? Qalai desek te, mūnda jappai beleŋ alǧan ıstıŋ saldaryna tabylar sebep köp. Ol sebeptıŋ bastauyna jetu de mümkın emes. Sebebı (taǧy da sebep) naqty qojaiyn joq, iaǧni esebın sūrar jan joq. Ol bolmaǧan soŋ jauapkerşılık te joq. Ainalyp kelgende, keleŋsız ısterdıŋ qaptauyna halyqtyŋ özı kınälı bolyp şyǧady. Būl oraida Prezident: «Būl salada üleskerlık qūrylysqa, ǧimarattardyŋ zaŋsyz ärı orynsyz salynuyna, mülık ielerınıŋ bırlestıgın reformalauǧa qatysty qordalanǧan mäseleler bar. Azamattar ünemı şaǧymdanyp jatady. Alaida qūzyrly organdar älı künge deiın tiıstı şara qoldanbai otyr» dedı.
Al olai bolsa bilık sütten aq, sudan taza deuge ne kepıl? Memlekettıŋ özı halyq. Bilık azamattarynyŋ bärı aspannan tüsken joq, sol halyq ökılderı. Tek jüiege eŋısımen onyŋ terıs aǧasyna qarsy jüzuden qalady. Sebebı tereŋde. Belgılısı – eşteŋenı özgertu mümkın emes. Sondyqtan da bolar sebeptıŋ özımen emes, saldarymen küres qana jalǧasa beredı. Būl oraida özge qalany qoiyp, bas qalamyzdyŋ özınde ötken jyly 76 qūrylys nysanynyŋ jūmysy toqtatylǧany bar. Al onyŋ aldynda qala aumaǧynda 96 qūrylys nysany rūqsatsyz jürgızılgenı de barşaǧa belgılı. Sonda bıreu emes, ekeu emes, tıptı on, iaki jiyrma emes, baqandai jüzge tarta köp päterlı qūrylys nysany rūqsatsyz bastalǧan! Mūny o basta bılmeu jäne körmeu mümkın emes edı ǧoi. Tüiedei ıstı tüimedeige teŋep, o bastan elemeudıŋ saldary keiın san soqtyrary sözsız. Tek üleskerler emes, özgeler de sanyn soǧyp jatyr. Onyŋ saldary rūqsat berılmese de «rūqsatpen» salynyp, aiaqtalmai qalǧan üiler mäselesı. Onyŋ sapasy men qymbattyǧy turaly äŋgıme basqa. Ǧajap! Sonda iek astynda qaptaǧan zaŋsyzdyq bolyp jatsa da uaqytyly eşkım baiqamaidy. Tek üleskerler dabyl qaqqanda ǧana zaŋ «saltanat» qūra bastaidy. Ärı-berıden keiın rūqsat berılmeudı belden basudyŋ özı zaŋsyzdyq ekenın ekınıŋ bırı bıledı. Jäne mūny belden basyp otyrǧan jalǧyz qūrylys saluşylardyŋ soraqylyǧy emes. Ony eşkım bılmedı deu de bekerşılık. Mäsele sol zaŋsyzdyqtyŋ jolyn kesetın, aldyn alatyn tiıstı organdar qaida? Älde äkımnıŋ de tiıstı pärmen bere almaityn tūstary bola ma eken?! Būl oraida nauqasty emdei almaǧan därıgerdıŋ ısındei äkım ısı de nätije bermeitını oilandyrady.
Sonda baiyptai qarasaŋyz, äkım men därıgerdıŋ amaly bırdei sekıldı. Tek aiyrmaşylyq – äkımnıŋ ämırıne qarai älı jüredı, al terapevt därmenıne qarai nauqasty san salaǧa jügırtedı. Sosyn soŋǧy nätije adamnyŋ özıne ǧana bailanysty deidı. Iаǧni ägärki nauqastan adam sauyǧyp jatsa därıger emı şipa boldy, al därıger nauqas auruyna em qondyra almasa, onda sol dertke şaldyqqan jannyŋ öz aiyby. Sondyqtan qairan nauqasqa auruyna moiynsūnbasqa amal qalmaidy. Jalpy, būl sözımızdıŋ dälelındei, elımızdegı medisinalyq salanyŋ da oŋyp tūrǧany şamaly. Öitkenı Prezident būl turaly da: «Mındettı äleumettık medisinalyq saqtandyru jüiesınıŋ ıske qosylǧanyna bes jyl boldy. Sodan berı būl salanyŋ biudjetı 2 ese artty. Biyl 2,6 trln teŋge bölınedı. Alaida medisinalyq kömektıŋ sapasy aitarlyqtai jaqsardy dep aituǧa bolmaidy» dedı. Sondyqtan bar salany jailaǧan salǧyrttyq saldarynyŋ salqynyn tartyp jatqan halyq. Öitkenı Ükımetke sengen üleskerler baspanaly boludyŋ jolyn qarjy şamasyna qarai belgılı bır tūrǧyn üi qūrylysyna qūiady, al aldanyp üiden de, qarjydan da qaǧylyp jatsa bilıkke, jalpy memleketke sengenderı beker boldy deidı. Alaida sol mol qarjynyŋ qoldy bolmaityny üleskerlerdıŋ bilıkke degen jalǧyz senımı bolatyn. Sondyqtan mūndai jaǧdaiǧa duşar etetın ıstıŋ aldyn ala almaǧan bilıkke senım joǧalsa, halyq qaida baryp baspana tappaq? Būdan şyǧatyn qorytyndy: qaida barsaŋyz da Qorqyttyŋ körı demeske ne laj bar deidı üleskerler.
Ärine, zaŋsyz qūrylys saluşylar uaqyt öte kele ūstalyp, qamalyp jatqany da ras. Bıraq būl äreket üleskerlerdıŋ ümıtın jäne bilıkke degen senımdı eş aqtai almaidy. Öitkenı der uaqytynda zaŋ būzuşylyqty qūryqtai almaǧan jäne qūrylys saluşylardyŋ därmensızdıgın anyqtai almaǧan jergılıktı bilıktıŋ eş aiyby joq degenge kım sener?! Demek, mūndai san soqtyrar mäselege üleskerlerdı ūryndyrmas üşın ne ısteu kerek? Onyŋ şeşımın tabar jol qarapaiym, bıraq öte senımdı ärı tiımdı jol. Būl mäsele jemqorlyqtyŋ közın tudyrmas üşın är öŋırden sailanǧan Parlament Mäjılısı deputattarynyŋ iyǧyna aldyn ala artyluy tiıs. Halyq qalaulysy halyqtyŋ zardap şekkenın qalamaidy ǧoi. Jūrt älı solai senedı. Al qalaityn bolsa, onda būl jasandy tırlık qaitalana beredı. Sondyqtan astynda kölık, qolynda qauqar, basynda qorǧany, sözı pärmendı deputattyŋ zaŋsyzdyqty boldyrmauǧa, aldyn aluǧa därmenı jetedı dep oilaimyz. Sonda olar mūndai şaruany ynta-jıgerımen atqaratyn bolsa «jinalyp alyp ūiyqtap otyrady» degen jel sözden de arylar edı. Qolynan ıs keletın, sözıne bilık bas ietın, şynymen halyqqa janaşyr azamattar ırıktelgen eken degen ülken senım paida bolady. Al halyqtyŋ senımı qaita oralsa, ol – Jaŋa Qazaqstanǧa, sözsız, aiaq basqanymyzdyŋ naqty belgısı. Nartäuekel dep, sözden ıske köşetın uaqyt keldı degen osy.
Sol siiaqty qala men eldı mekenderdegı taǧy bır özektı mäselege köŋıl audarmasa, qaterlı qauıpke ädeiı jol bergendık sekıldı qabyldanuy mümkın. Ol ne deisız ǧoi. Ol – aldyŋyzdan qaŋǧybas itter şyǧa kelgende, şynymen, «ölımnen qaşqandai» küi keşetın jai. Özge qalalardy aitpaǧannyŋ özınde, Astananyŋ qaq törınde azuly itter azuyn aqsityp jürse, tıptı bala tügıl, eresek adamnyŋ özıne aibat şekse, ne dersız?! Mektebıne bara jatqan kışkene oquşy qyz balaǧa osyndai üiır itter şäuıldep tūra ūmtylǧanyn kördık. Kölıkpen köşe boilai kele jatqanbyz. Jedel toqtap, kölıkten tüse sala qolǧa ılıkken temır kılttı ūstai aiqailap jügırdık. Abyroi bolǧanda, it bızge qarsy şaba almady, bytyrai qaşty. Al ana kışkentai balanyŋ qoryqqanynan jan dauysy şyqty. Ekı közı jasqa tolyp ketken. Söilei almaidy, qalşyldap, üreiden dır-dır etıp, mekteptegı sabaǧyna bara jatqanyn zorǧa aitty.
Kım bolsaŋyz da, alaŋsyz kele jatqanda, jan-jaqtan azuyn aqsityp üre şapqan itterdı körgende ölımnen qaşardai küige tüsesız. Alaida būl itterdıŋ ne jazyǧy bar? İt tügıl, qauqarsyz qalǧan adam da qaŋǧybas küige tüsedı. Tek aiyrmaşylyq – adam bılıp ısteidı, it bılmei ısteidı. Endeşe mūndai arty ökınışke soqtyruy mümkın jaidyŋ aldyn almai otyrǧan kım kınälı? Tıptı mūny az deseŋız, sol köşede qaŋǧyǧan itterdı ūstap, astanalyq kafe, meiramhanalarǧa etke ötkızıp jatqandar bar körınedı. Būl ne?! Būl degenıŋız – talai adamnyŋ densaulyǧyna qauıp töndı degen söz. Ol jabaiy itterdıŋ qandai auru arqalap jürgenın kım bılsın?! Meiramhanaǧa bardyq, dämdı aspen auqattandyq, oidaǧydai demaldyq dep jürgender jazylmas dertke duşar bolsa kım kınälı? Bız qauıp etkennen soŋ aitamyz ǧoi. Qaida barsaŋ da Qorqyttyŋ körı degen osy-au.
Aumaǧy atşaptyrym Prezident saiabaǧy bar. Keiıngı kezde osyndai aty dardai saiabaqqa barǧan jūrt aialdaityn, balalar qūmartyp oinaityn oramdy oryndar boi körsettı. Büldırşınder qyzyǧa syrǧanaityn qyzyldy-jasyldy ülken syrǧanaq qūrylysy tıpten tartymdy. Prezident saiabaǧynyŋ bır artyqşylyǧy, ondaǧy aǧaştar Esıl özenın jaǧalai boi kötergen. Mūnda adam jasyl jelektı iısı jūpar aǧaştar arasymen seruendeu üşın, özennıŋ baiau aqqan aǧysynyŋ köŋılge quat berer demımen tynystau üşın keledı.
Onyŋ üstıne, kıreberısınde «Spirttı ışımdık ışuge bolmaidy, ittı qydyrtuǧa bolmaidy!» degen siiaqty eskertuler ılıngen. Keremet emes pe! Bıraq solai bola tūra, jetekte jürgen itterden köz sürınedı. Jetekte jürgen soŋ olardan eşkım ürke qoimaidy. Alaida olar it bolǧan soŋ ittıgın ısteidı. Bıteu emes. Tımıskılep jürıp, keide aǧaştyŋ tübıne baryp otyrady. Al sol aǧaş, özge aǧaştarmen bırge erteŋgı künı japyraǧyn jaiyp jaiqalǧan kezde onyŋ tübı künnıŋ közınen kölegeileitın jäne ainalasy jasyl şöpke bölengen körıktı jerge ainalady. Sonda mūnda seruenge asyqqan jandar ittıŋ näjısımen emes, jasyl jelektı taza auamen tynystauǧa keletını nege eskerılmeidı? Bırneşe ret iesız bos jürgen bırneşe ittı kezıktırdık. Mūndai kezde aǧaş arasymen alaŋsyz jalǧyz-jarym seruendep jürgen jan qaşyp ta ülgere almauy mümkın. Būǧan kım kınälı?
Särsenbai (Aleksandr) ZŪLQARNAIŪLY,
jurnalist, Astana qalasy
