Keşegı aq qaşyp, qyzyl quǧan zamanda qazaq jerınde sürgın salyp, jergılıktı halyqty qynadai qyrǧan qanqūily qaraqşylar az bolmaǧan. Solardyŋ ışınde adamdy azaptap öltırude ataman Boris Annenkov degen qanypezerden eşkım asyp tüse alǧan joq. Bıraq jaratqannyŋ közı tüzu eken, kezınde Aqmola öŋırınde, Kökşetau saiasynda, Jetısu ölkesınde, Semei tanabynda qazaqtyŋ qanyn suşa şaşqan sol aq kazaktardyŋ generaly aqyry ajalyn bızdıŋ topyraqta tapty. Onyŋ Qytaiǧa qaşyp ketken jerınen ūstap äkelınıp, Semeide ötken äskeri sot prosesınıŋ ükımımen atylǧanyna biylǧy jazda 90 jyl toldy.
Bız ataman Annenkovtyŋ atyn alǧaş ret sūŋqar aqyn, asa ırı qairatker Säken Seifullinnıŋ osydan tura toqsan jyl būryn jaryq körgen «Tar jol, taiǧaq keşu» atty roman-essesınen oqyp edık. Revoliusiia dauylpazy özınıŋ kıtabynda aldymen serıkterımen qalai Aqmola türmesıne qamalǧanyn, sodan keiın Ombydan arnaiy kelgen Annenkov jendetterınıŋ aidauymen jaiau-jalpylai äketılgenderın, Qyzyljardan ary qarai Arqanyŋ qaqaǧan qysynda «Annenkovtyŋ azap vagonynda» qandai teperışterdı bastan keşkenderın täptıştep suretteidı. Osy taqyrypqa kölemdı şyǧarmanyŋ ekı tarauy arnalǧan. Olar «Ataman Annenkov otriadynyŋ qolynda» jäne «Ataman Annenkovtyŋ azap vagonynda» dep atalady. «Ombydan Aqmolaǧa Annenkovtyŋ on bes şamaly partizan soldaty kelıptı. Annenkovtyŋ partizandarynyŋ bärı – özderı tılenıp kırgen būzyqtar» deidı jazuşy. 1919 jylǧy qaŋtardyŋ 5-ınde Aqmoladan şyqqan būlar köp jer jaiau aidalady. «Bızdı qai qazaqqa äkelıp tüsırse de, tüsken üidıŋ erkekterı joq bolady. Annenkovtyŋ soldattaryna körınuge qorqatyn tärızdı» dep jazady ol. Osynyŋ özı ataman sarbazdarynyŋ qysqa uaqyttyŋ ışınde jergılıktı halyqqa qalai qyrǧyn salǧanyn baiqatady.
«Vagonnyŋ halqy bır qalypta, naşar. Qyrau, mūz, dym, su, yzǧar. Uıldegen suyq. Peşke ot jaqsaq, qainap ysyp ketedı. Tūs-tūstan su aǧady. Peş sönse, ainala qyrau, mūz qatady. Yzǧarly suyq aŋyraidy. Vagonnyŋ qasynda türme ūjmaq tärızdı. Vagon – dozaq» dep suretteidı Säken Seifullin.
Roman-essede mynadai joldar bar: «Mıne, atamannyŋ otriadynyŋ mınezı!.. Orynborda atamandardyŋ aqsaqaly Dutov pen «Alaşordanyŋ» aqsaqaly kezdeskende, qazaqtyŋ qariialarynşa qūşaqtasyp amandasady! Al atamannyŋ jıgıtterı aulaqta el qazaǧymen kez bolsa, qazaqty nysana qylyp atady! Atqanda, Mūstafa Şoqaiūlyn qorqytqan özbek basmaşy joldastarynşa qūr därılep atpaidy, qorǧasyn oqpen atady.
İä! Ataman otriadynyŋ ısterı osy. Būlar büitıp kele jatqanda, ataman Annenkovtyŋ basqa otriadtary Semei jaqta, Jetısu maidanynda, «Alaşordanyŋ» qazaq otriadymen bırge tıze qosyp bolşeviktermen soǧysyp jatyr. Semeide «Alaşorda» men ataman Annenkov bolşevikterdı qūrtuǧa qazaqtan «köŋıldı» äsker jasap jatyr». Būl tırkester saiasattyŋ äserımen, qyzyl bilıktıŋ yqpalymen jazyldy ma, ol jaǧy bızge beimälım. Oǧan tarihşylar, alaştanuşylar uaqtysynda öz baǧasyn bere jatar.
Sonymen, ainaldyrǧan ekı jyldyŋ ışınde Batys Sıbır oipaty men Qazaqstannyŋ soltüstık jäne oŋtüstık-şyǧys öŋırlerın topalaŋ kelgendei dürbeleŋge salyp, qandy terror ornatqan ataman Annenkov kım edı? «Tar jol, taiǧaq keşude» būǧan tiianaqty jauap berılmegen.
Qazır tarihşylar tap osy tūlǧadai qarama-qaişy ataman bolmaǧanyn aitady. Şynynda, onyŋ bır basynda közsız batyrlyq pen keremet ūiymdastyruşylyq ta, sonymen bırge auyzdyqtauǧa kelmeitın jügensız basşylyq pen qandyqol qaraqşylyq ta qatar ūştasyp jatqan. Tarihşylardyŋ paiymynşa, ataman Boris Vladimirovich Annenkov jeke basynyŋ azattyǧy bärınen, tıptı, zaŋ men tärtıpten de joǧary qoiylatyn erıktı kazaktar qauymynan şyqqan. Osy ūstanymdar köp jaǧdaida adam aitsa nanǧysyz qatygezdık pen aiuandyqqa ūlasyp ketıp otyrǧan.
Annenkov keremet sportşy da bolǧan eken. Qylyştasu önerınıŋ şeberı atanǧan, attyŋ üstınde neşe türlı öner körsete bılgen, myltyq atuda da keremet mergendıgımen körıngen. Özınıŋ polktas qarulasy horunjii Bernikovpen bırge Joŋǧar Alatauynyŋ bır şyŋyna şyǧyp, alpinist retınde de tanylǧan. Onyŋ bır basyna bır-bırıne qarama-qaişy osy qasietterdıŋ bärı qalai syiyp kelgenı zertteuşılerdı älı taŋǧaldyrady.
Boris Annenkov 1889 jyly 21 aqpanda Kievtıŋ tübınde tūratyn otstavkadaǧy polkovnik Vasilii Annenkovtyŋ otbasynda düniege kelgen. Ömırge qadam basqan bırınşı künınen ol äulettık äskeri ruhtyŋ aiasynda ösedı. Tua-bıttı dvorianin bolyp tabylatyn bala jastaiynan ılım-bılımge de qūştar eken. Äsırese, tıl üirenuge kelgende erekşe alǧyrlyq tanytady. Ol alty tıldı erkın igergen. Osylaişa orys tılınen bölek, aǧylşyn, fransuz, nemıs tılderınde kösılıp söilegen ol keiın öte qysqa uaqyt ışınde qazaq jäne hanzu (qytai) tılderın de jaqsy meŋgerıp şyǧady.
Bolaşaq ataman 8 jasynda özı titteiınen armandaǧan äskeri kiım – kadet korpusy kursantynyŋ formasyn üstıne ılıp, būdan keiın ony eşqaşan tastaǧan emes. Būdan keiın, 1906 jyly 17 jasynda Mäskeudegı Aleksandr äskeri uchilişesın bıtırıp, horunjii şenımen kazaktar jüzdıgın bastap Türkıstan aimaǧyna attanady. Al 1914 jyly bastalǧan Bırınşı düniejüzılık soǧysqa esaul şenınde qatysady.
Annenkov Aqpan revoliusiiasynan keiın Belorussiianyŋ Osipovichi, Baranovichi, Slusk qalalarynda polisei-komendant qyzmetın atqardy. Qazan töŋkerısınen keiın bolşevikter būl jasaqqa Omby qalasyna baryp, qaru-jaraǧyn tapsyryp, tarap ketudı tapsyrady. Sol būiryqqa säikes, Annenkov Sıbırge jol tartady. Bıraq onda barǧannan keiın qaruyn ötkızbeidı. Ombydaǧy kazak deputattary keŋesı tez arada qarudy tapsyrudy talap etkesın Annenkov özınıŋ jasaǧymen bırge astyrtyn jūmysqa ketedı. Ol keŋesterde äskeri küştıŋ jetkılıksız ekenın paidalanyp, qalanyŋ tübınen jertöle qazdyryp alyp, aq gvardiiaşylardyŋ «On üş» degen ūiymymen bailanys ornatady. Alaida bır qaraǧanda, ūiymşyl bolyp körıngen otriadtyŋ ışınde köp ūzamai alauyzdyq paida bolyp, bır-bırımen qyrqysuǧa ainalady. Jaqyn maŋda üiler tūrǧanda tar qapasta tyǧylyp otyruǧa köndıkpeitın kazaktardyŋ bır bölıgı sonyŋ ekpınımen qyzyldarǧa baryp qosylady. Osydan keiın Annenkov öz sarbazdarynyŋ «eŋselerın köteru» üşın Ombydaǧy kazak äskerlerı soboryna şabuyl jasap, bıraz närse alyp, Ertıstıŋ arǧy betındegı dalaǧa ketıp qalady.
Atamannyŋ ışkı esebı aqtalǧan eken, osydan keiın būl öŋırdıŋ kulaktary men kazaktary oǧan qoldau körsete bastaidy. Otriad ta bırte-bırte tolyǧa tüsedı. Söitıp, Ombyda aq chehtardyŋ bülıgı būrq etkenıne deiın jasaqqa 200 qylyşgerdı jiyp ülgeredı.
Būl kezde toptasqan tobyrdyŋ «naǧyz ıske» kırısetın şaǧyna da tym köp qalmaǧan edı. Jauyngerlık qylyş tüiıstırulerın admiral Aleksandr Kolchaktyŋ armiiasy qūramynda Joǧarǧy Oral maidanynda bastap, Sıbırdegı Chernyi Dol men Slavgorodta bas kötergen şarualardy tynyştandyruǧa qatysty, būdan ary Qazaqstandaǧy Jetısu öŋırınde eşkımge bet qaratpai bilık jürgızdı. Şaǧyn otriad uaqyt öte kele qūramyn köbeite otyryp, polk, diviziia, armiia därejesıne jettı.
Annenkov arqa süiegen admiral Kolchak Qazannan şetelge alyp ketken altyn qorynyŋ esebınen AQŞ pen Angliiadan şetel firmalary jetkızıp beretın qaru-jaraqtar satyp alu üşın kredit alyp tūrdy. Sol kezde barlyq temır joldar, qarjy, metallurgiia önerkäsıbınıŋ negızgı bölıgı, jerasty qazba bailyqtaryn paidalanu qūqyǧy monopolister ielıgınde boldy. Şetel kapitalyna astyq, aǧaş, tıptı tūtas bır territoriialar eşbır kedergısız satylyp jatty. Älem kapitalynyŋ tyŋşylar armiiasy orys jerınıŋ bailyqtaryn satyp alyp, talan-tarajǧa saluǧa kırıstı. Būdan keiın Kolchak jeŋgen jaǧdaida bükıl Oral taulary aimaǧy men Sıbır tügeldei, sondai-aq būǧan qosymşa retınde Qazaqstan men Orta Aziia aumaǧy şeteldık basqynşylardyŋ qol astyna köşıp, Reseidıŋ özı Batystyŋ ırı derjavalaryna koloniia därejesındegı baǧynyşty aimaq bolyp qalar edı.
Üstıne ylǧi qara kiım kiıp jüretın bolǧandyqtan, qatarlastary ony «Qara baron» dep te ataǧan. Osyǧan sai kıleŋ qara jamylatyndai tırlıkter jasaǧan. Jan-jändıkterdı azaptauǧa qūmar naǧyz sadist bolǧan. Qarulastarynyŋ bırınıŋ aituynşa, qanışer ataman maşina aidap kele jatqanynda aldyn kesken mysyqty, ittı, qoidy basyp ötkendı, keide «qatty şabyttanǧan» kezınde «qazaq baldarynyŋ bırın qaǧyp» ketkendı jaqsy körgen.
Annenkovtyŋ jeke jürgızuşısı Aleksei Larinnıŋ aituynşa, onyŋ komandirı bolşevikterge büiregı būratyn şarualardy ızdep, auyldar men selolarǧa jiı baryp tūrǧan. Sondai «ūstalyp» qalǧandardy ölgenşe ūrǧyzdyrǧan. Soŋynan qylyşpen şauyp, vintovkadan atyp, öltırıp ketıp otyrǧan. Bıraq būl qandy jazalauǧa atamannyŋ özı qatyspaǧan, bärın qarauyndaǧy jendetterıne tapsyryp, özı qyzyqtap qarap tūrǧan.
Būdan da sūmdyq körınıstı Sıbırdegı Chernyi Dol selosynda tūratyn äiel aityp bergen. Ol atamannyŋ eldı mekenge kezektı joryǧy kezınde bolǧan oqiǧa turaly bylai dep äŋgımeleidı: «Oilaryna kelgenderın ıstedı, jūrtty jinap alyp, üsterıne ot qoidy, äielder men qyzdardy mazaq ettı, jastary 10-nan asqan qyzdardy zorlady, menıŋ küieuımdı qalaǧa alyp ketıp, äbden qorlap, mūrny men tılın kestı, közın oiyp aldy, basynyŋ jartysyn şauyp tastady. Bız ony kömılıp qalǧan jerınen tauyp aldyq».
«Annenkovşylardyŋ» jügensızdıkterı jönındegı jaman aty tek bolşevikter men şarualardyŋ ǧana emes, sonymen bırge aq gvardiiaşylardyŋ da aralaryna keŋınen tarap, olardyŋ bärınıŋ jaǧalaryn ūstatqan. Keŋes ökımetın ölerdei jek körgen ataman balalardy, qart kısılerdı, äielderdı azaptap öltıruge kelgende, neşe türlı sūmdyqtardy oilap tabuymen erekşelendı. Ol 1920 jyly qyzyl äskerlerdıŋ quǧynynan qaşyp bara jatqanynda jolynda kezdesken eşkımdı tırı qaldyrmady.
Annenkov şamamen nauryzdyŋ 16-19-y künderı Qytaimen şekaradaǧy Selke asuyna kelıp toqtaidy. Osy kezde onyŋ otriadynda 5 myŋǧa juyq soldat bolady. Mūnda taǧy Annenkovtyŋ «ataman polkınen» bölek, general Dutovtyŋ Orynbor polkı, Eger polkı jäne bır batareiasy men saperler diviziony bar Manchjur polkı toǧysady. Ataman polkımen bırge şekaraǧa qarai bırneşe ofiserdıŋ otbasy da kele jatady. Mysaly, Orynbordan şyqqan polkovnik Lugovskiidıŋ üş qyzy men qartaŋ äielı, esaul Martemianovtyŋ äielı jäne vahmistr Petrovtyŋ 12 jasar qyzy osylarǧa arqa süieidı. Al ataman osy jerde olardyŋ bärın Vasilevtıŋ jüzdıgındegı partizandar men kazaktardyŋ qaraularyna berıp, zorlap bolǧasyn atyp tastaudy būiyrady. Mūndai zorlyq pen qorlyqtyŋ ne atasyn olar Sergiopolde de jasaǧan eken.
Annenkov osy asuda otriadtaǧy özıne ergısı kelmegen 3800 kazak pen soldatty 1920 jyldyŋ säuırınde jolda baudai tüsırıp, Qytaiǧa qarai ötıp ketedı. Keiın onyŋ ızıne tüsken Qyzyl Armiia polktary bırınıŋ basşysy Vasilii Dovbnia būl oqiǧaǧa qatysty öz estelıgıne bylai dep jazdy: «Masqara bolyp Qytaiǧa qaşyp bara jatqan Annenkov özınıŋ soŋynda keŋ de ūzyn qan sorǧalaǧan ız qaldyrdy. Alaköl men Jalaŋaşköl kölderınıŋ jaǧalauy boiymen Glinskoe selosynan bastap, Joŋǧar qaqpasyna (Qytaiǧa barar joldaǧy soŋǧy asu) deiıngı aralyqtaǧy ekı jüz şaqyrymnan artyq jerdıŋ üstı adamdar ölıgıne toldy… Körşı Gobi şölı jaqtan Jalaŋaşköl kölınıŋ maŋynda mäiıtterge «beibıtşılık men tärtıptı qalpyna keltıruşınıŋ» qandy älemın aiaqtau üşın kelgen myŋdaǧan qaraqūs ūşyp jürdı».
Osylaişa jolynyŋ bärın qandy qasapqa ainaldyrǧan ataman Annenkov myŋdaǧan sarbazdan tūratyn armiiasynan 700-ge juyq jandaişaptaryn ǧana arǧy betke alyp öte alady. Ol aldymen Ürımşıge deiın jetıp, artynan Guchenge baryp jaiǧasady. Tap Guchende 1921 jyldyŋ nauryzynda qytai soldattary men atamannyŋ otriady arasynda qaruly qaqtyǧys oryn aldy. Tarihşylardyŋ pıkırı boiynşa, osyǧan ekı jaqty bolşevik tyŋşylary arandatqan. Jaǧdaidy qalpyna keltırmekşı bolyp kelgen Annenkovty qytai bilıgı sol boida tūtqynǧa alyp, türmege japqan.
Ainaldyrǧan ekı jyldyŋ ışınde Batys Sıbır oipaty men Qazaqstannyŋ soltüstık jäne oŋtüstık-şyǧys öŋırlerın topalaŋ kelgendei dürbeleŋge salyp, qandy terror ornatqan ataman Annenkov kım edı? «Tar jol, taiǧaq keşude» būǧan tiianaqty jauap berılmegen. Qazır tarihşylar tap osy tūlǧadai qarama-qaişy ataman bolmaǧanyn aitady. Şynynda, onyŋ bır basynda közsız batyrlyq pen keremet ūiymdastyruşylyq ta, sonymen bırge auyzdyqtauǧa kelmeitın jügensız basşylyq pen qandyqol qaraqşylyq ta qatar ūştasyp jatqan. Tarihşylardyŋ paiymynşa, ataman Boris Annenkov jeke basynyŋ azattyǧy bärınen, tıptı, zaŋ men tärtıpten de joǧary qoiylatyn erıktı kazaktar qauymynan şyqqan. Osy ūstanymdar köp jaǧdaida adam aitsa nanǧysyz qatygezdık pen aiuandyqqa ūlasyp ketıp otyrǧan
Annenkovtyŋ özınıŋ aituynşa, jüŋgo bilıgı onyŋ Reseiden alyp şyqqan asyl tastaryn bopsalaǧan. Al Qytai arhivınıŋ qūjattary boiynşa, ol qarauyndaǧylardy tonauşylyqpen ainalysqany üşın tūtqyndalǧan. Annenkov abaqtydan 1924 jylǧy aqpanda özınıŋ ştab bastyǧy, general-maior N.A.Denisov pen Antanta elderı ökılderınıŋ küş salulary arqasynda bosap şyǧady. Bıraq ataman bostandyqta köp uaqyt sairaŋdap ülgermedı. Arada ekı ai ötkesın qytailyq marşal Fen Iýisian ony qaita ūstap alyp, köp mölşerlı aqşalai syilyq üşın keŋes chekisterınıŋ qoldaryna tapsyrady. Osynda jürgen KSRO qauıpsızdık qyzmetkerlerı atamandy Moŋǧoliia arqyly Keŋes Odaǧy aumaǧyna alyp ötedı. Zertteuşılerdıŋ aitularynşa, būl Keŋes bilıgınıŋ şeteldegı «aqtar qozǧalysynyŋ» basşylaryn joiu jönındegı keŋ auqymdy operasiiasynyŋ basy bolǧan.
Ataman Boris Annenkovtyŋ ısı boiynşa sot prosesı 1927 jylǧy 12 şıldede bastaldy. Öte senımdı qorǧalǧan tūtqyndar vagony Transsıbır magistralı boiymen jürıp otyryp, Sıbırdıŋ tüstık betkeiın betke alyp, aqyr soŋynda Qazaqstan jerıne kelıp kırıp, Semeige toqtady. Jürıp kele jatqan poiyzdaǧy airyqşa maŋyzdy tūtqyn jolai talai jūrttyŋ aşu-yzasyn tuǧyzdy. Stansalarda jinalǧan qalyŋ köpşılık atamannyŋ atyna qarǧys jaudyryp, ony özderınıŋ qoldaryna berudı talap ettı.
Sotta oǧan kontrrevoliusiialyq äreketterı emes, tūtqyndar men beibıt tūrǧyndardy jappai qyryp, ainalany topalaŋǧa ainaldyrǧany ülken aiyp bolyp taǧyldy. Sonda Annenkov terrory qūrbandarynyŋ sany äldeneşe myŋdaǧan adam bolyp ketetının belgılı boldy. Ol bır ǧana Sergiopol (Aiagöz) töŋıregınde 800 adamdy jer jastandyrsa, Alaköl kölınıŋ maŋynda atamannyŋ būiryǧymen 4 myŋǧa juyq soldat pen kazak jer qūşqan.
Aiyptau qorytyndysynda bylai delıngen:
«…Annenkov Boris Vladimirovich, 37 jasta, būrynǧy general-maior, Novgorod guberniiasyndaǧy dvoriandar äuletınen şyqqan, Semirechop jekelegen armiiasynyŋ būrynǧy qolbasşysy, boidaq, partiiada joq, 1906 jyly Odessa kadet korpusyn, 1908 jyly Mäskeudıŋ Aleksandr uchilişesın bıtırgen;
aiyptalady:
Annenkov, Qazan revoliusiiasynan bastap özderı ūiymdasyrǧan qaruly jasaqtardy basqara jürıp, 1917-1920 jyldary Keŋes ökımetın qūlatu maqsatynda tūraqty türde qaruly küres jürgızıp, iaǧni memlekettık qylmystar turaly erejede qarastyrylǧan 3-bap boiynşa qylmys jasaǧany üşın»…
Sot prosesınde atamannyŋ qanqūily qylmystaryn moinyna qoiyp bergen kuälar da az bolǧan joq. Solardyŋ bırı – Olga Kolenkova esımdı qartaŋ şarua äiel.
– Aqtar, mynanyŋ jandaişaptary, – dep äiel atamandy qolymen körsettı, menıŋ ekı bırdei azamat ūlymdy öltırdı. Bırınıŋ jasy jiyrma ekıde, ekınşısı on beste edı. Al menıŋ aiaǧymdy attyŋ qūiryǧyna bailap qoidy. Söitıp, atty qamysqa qarai aidady. Bır balamnyŋ qolyn şauyp tüsırdı. Sosyn ol auruhanada öldı.
– Onyŋ jasy neşede edı? – dep sūrady töraǧalyq etuşı.
– Ekıde, al ekınşısı törtte bolatyn. Ekınşısınıŋ arqasyn syndyryp jıberdı. Qazır bükır bolyp qaldy.
Qaiǧydan äbden qaljyraǧan äiel küşın jinap alyp, soŋǧy sözın aitty:
– Odan ary ne bolǧanyn bılmeimın… Es-tüssız qūlappyn… Bıraq tırı qaldym. Şamasy, balalarymdy azaptap jatqandarynda menı ūmytyp ketse kerek…
Mūndai sūmdyq körınısterdı basqa kuälar da sot aldynda jaiyp saldy.
Äskeri sot alqasy B.V.Annenkov pen onyŋ jaqyn jandaişaby N.A.Denisovtıŋ qandy joldarynyŋ qorytyndysyn şyǧara kelıp, ekeuın de eŋ joǧary jaza – atuǧa ükım ettı. Qazaqstanda Azamat soǧysy jyldarynda oryn alǧan meilınşe tūnjyraŋqy tarih betterınıŋ bırı osylai aiaqtaldy.
1927 jyly 24 tamyzda qylmyskerlerdı atu jönındegı ükım oryndaldy.
Mıne, qanqūily atamannyŋ aqyry osylai boldy. Resei Joǧarǧy sotynyŋ äskeri alqasy 1999 jyly 7 qyrküiekte Boris Annenkovty aqtauǧa bailanysty ūsynysty qabyldamai tastady.
Erkın QYDYR
