Mūrajai – mädeniettıŋ mäiegı, keşegınıŋ körınısı, bügındı erteŋge jetkızuşı. Iаǧni, ǧasyrdy ǧasyrǧa jalǧauşy. Dese de, el egemendıgın alǧan tūsta jürısınen jaŋyla bastaǧan bızdıŋ mūrajailarymyz bügınde baǧytyn tüzedı, ılgerıleuge köştı. Tıptı, elorda törındegı «Atameken» Qazaqstan kartasy etno-memorialdyq keşenı künı keşe halyqaralyq ärıptestıkke qol jetkızdı.
Keşen basşysy, Qazaqstan muzeilerı qauymdastyǧynyŋ töraiymy Ümıthan Mūŋalbaeva sonau Parijge baryp, tiıstı qūjattardy räsımdep te qaitty.
Elımızdegı ekı jüzden asa muzeidıŋ basyn qosyp, qyzmetterın ortaq arnaǧa tabystyrǧan qauymdastyq müşelerı endı Europa elderınıŋ mūrajailarymen qoiyn-qoltyq aralasyp, täjıribe almasa alady. Būl qūjattyŋ nätijelı jetıstıgı sol, qauymdastyq ırgesı keŋ IýNESKO tarapynan qūrylǧan, mūrajailar qyzmetın ūiymdastyratyn İKOM (International Council of Museums) halyqaralyq muzeiler keŋesıne resmi türde müşe bolyp qabyldandy. Osy arada tarqata ketsek, İKOM halyqaralyq ūiymy 1946 jyly käsıptık baǧytta qūrylǧan. Bas ştab päterı Parij qalasynda oryn tepken. Ūiymǧa professor Dora Piter basşylyq etedı. Al, negızgı maqsaty, mūraty – muzeiler qyzmetıne ädıstemelık kömek körsetu men mädeni mūralardy qorǧau, älemnıŋ är tükpırındegı muzeilerdı özara bailanystyru. Oǧan Orta Aziia muzeilerı arasynan tūŋǧyş ret «Atameken» etno-memorialdyq keşenı müşe bolyp otyr.
Endı, būl müşelıktıŋ qandai paidasy nemese artyqşylyǧy bar? Qazaqstandyq qauymdastyq aldaǧy uaqytta elımızdegı muzeilerge investorlar tarta alady. Jaŋa tehnologiialardy qoldana otyryp, mūrajai qyzmetın jandandyruǧa arnalǧan bırden-bır mümkındık – būl.
Bastamanyŋ qolǧa alynuyna qauymdastyq töraiymy, professor Ümıthan Däurenbekqyzynyŋ eresen eŋbek sıŋırgenın aitu kerek. «Men ülken şarua tyndyrdym dep aita almaimyn. Öitkenı, igı ıstıŋ jüzege asuyna aldymen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ mädenietke degen erekşe yqylasy jäne qala äkımı İmanǧali Tasmaǧambetovtyŋ ünemı qoldauy, janaşyrlyǧy yqpal ettı.
Qazaqstan muzeilerınıŋ halyqaralyq İKOM ūiymyna müşelıkke qabyldanuy – elımızdegı muzeiler qyzmetınıŋ tabysy. Būl tiımdı ärıptestık pen özara yqpaldastyqqa äserın tigızıp, muzeilerdıŋ qyzmetın halyqaralyq standarttarǧa sai boluyn qamtamasyz ete alady. Aldaǧy uaqytta ūiymnyŋ älem elderı qoldanyp otyrǧan täjıribelerın elımızdıŋ barlyq muzeilerıne taratamyz» deidı ol.
Söz basynda «Atameken» keşenı basşylyǧy Europa muzeilerımen özara tiımdı ärıptestık şarttarǧa qol jetkızdı dedık. Qazaqstan muzeiler qauymdastyǧynyŋ basşylyǧy Fransiianyŋ «Miniatiuradaǧy Fransiia» keşenınıŋ direktory Fabris Uotss pen İtaliia Respublikasynyŋ «İtaliia miniatiuralar parkı» basşylyǧymen resmi kezdesuler ötkızdı. Būdan bylai ünemı mädeni bailanysta boluǧa uaǧdalasty.
«Atameken» etno-memorialdy keşenınıŋ direktory Ümıthan Mūŋalbaevadan Parij saparyndaǧy äserımen bölısudı ötıngenbız, tamsana äŋgımeledı…
– Qazaqstan mūrajailarynyŋ būl qadamy qatty quantady. Endı mädeniettıŋ besıgı sanalatyn Fransiia astanasynan ne kördıŋız, ne tüidıŋız?
– İä, Parijge taban tıreu kım-kımnıŋ de armany. Al, sol ülken şahardaǧy ärıptesterıŋmen tyǧyz qarym-qatynasta jūmys ısteu – auyz toltyryp maqtana aitarlyq jetıstık. Mäselen, «Miniatiuradaǧy Fransiia» keşenı – älemge tanymal, eŋ ädemı ärı eŋ alyp saiabaqtardyŋ bırı. Bes gektar aumaqty alyp jatqan aşyq aspan astyndaǧy mūrajaidan sol eldıŋ bıregei nysandary men ǧajaiyp ǧimarattarynyŋ kışıreitılgen körınısın aiqyn köre alasyz. Köz jauyn alatyn, keudege säule qūiatyn keremet jauharlar bar eken-au!
Eŋ basty tüigenımdı aitaiyn, osy parktı körıp, bızdıŋ keşennıŋ de eşkımnıŋ düniesınen kem emes ekenıne quandym. Soǧan täuba dedım. Qyzyǧy, būl nysanǧa memleket tarapynan mülde qarajat bölınbeidı eken. Al, Qazaqstanda memleket qazynasynan muzeilerdıŋ damuyna, parkterdıŋ aşyluyna, olardyŋ ärı qarai ösuıne, önuıne köp qarjy jūmsalady. Būl – mädenietke degen memlekettıŋ qamqorlyǧy.
– Jaŋa älgı mūrajai direktorynyŋ bızdıŋ de keşenge taŋdanǧanyn aityp qaldyŋyz…
– İä, qūr qol jürmeitın ädetımız emes pe qanǧa sıŋgen. Özımmen bırge Elbasy özı bas bolyp aştyrǧan «Atameken» jaiyndaǧy kıtaptardy, tättılerımızden ala barǧan edım. Ärıptesım Fabris Uotss Qazaqstanda özderınıkınen eş kem tüspeitın keşennıŋ bar ekenın körıp, taŋdai qaqty. «Ädette, bız däl osyndai mūrajai jasaǧysy keletınderge aqyl-keŋes berıp, aşuǧa kömektesetınbız. Al, Qazaqstandaǧy «Atameken» keşenınıŋ suretterın körıp, taŋ qalyp tūrmyn. Neşe türlı tarihi eskertkışter, özen-kölder, tau-tas – tügel qamtylǧan. Tıptı, bızdıŋ sızderden üirenerımız köp siiaqty» dep aǧynan jaryldy ol.
Aitpaqşy, endıgı josparymyz – Avstriia mūrajaiymen yntymaqtastyq ornatu.
– Basqa qandai özgeşelıkterdı közıŋız şaldy?
– Fransiiadaǧy saiabaqtyŋ jiyrma ekı jyldyq tarihy bar. «Atamekennen» on jyl būryn ırgesı qalanǧan. Alaida, bızdıŋ mūrajai siiaqty jyldyŋ tört mezgılınde de qyzmet etıp tūrǧan joq. Qysta esıgıne qūlyp salynady. Tek köktem, jaz, küz mezgılderınde aşyq bolady. Sonyŋ özınde parktı ekı jüz myŋǧa tarta adam kelıp tamaşalaityn körınedı. Bilet qūny bızdegıdei 400 teŋge emes, 4 myŋ teŋge!
Ondaǧy ǧimarattardyŋ maketterın mamandar ūzaq, ailap-jyldap jasaidy eken. Mäselen, Eifel mūnarasynyŋ kışıreitılgen nūsqasyn qūrastyruǧa 150 myŋ evro men bır jarym jyl uaqyt jūmsalypty ǧoi. Al, tura osy kölemdegı ülgını qazaq säuletşılerı aiǧa jetkızbei jäne ekı-üş ese arzan baǧaǧa jasar…
Astananyŋ törınen Parijge qol sozǧan, jol salǧan «Atameken» keşenınıŋ būl bastamasy elımızdegı bar mūrajaiǧa jan bıtıredı, örkendetedı, ırgelı ıske jūmyldyrady degen senımdemız. Fransiiany bar-joǧy suretımen taŋdai qaqtyrǧan «Atameken» bırer jyldan keiın «EKSPO – 2017» körmesıne keletın bes million qonaqty da süisındırerı taǧy sözsız…
Ashat RAIQŪL
