Baianauyldaǧy Qoŋyr äulie ǧajaiyp üŋgırı elımızdıŋ jalpyūlttyq qasiettı oryndary retınde erekşe baǧalanatyn tabiǧi mūra eskertkışterı qataryna engızıldı. Qoŋyr äulie üŋgırı Baianauyl memlekettık ūlttyq parkı aumaǧyndaǧy Jambaqy jotasynan soltüstık-batysyna qarai Jasybai kölınen üş şaqyrymdai jerde ornalasqan. Üŋgırdıŋ ūzyndyǧy – 30 metr, enı 1,8-2,5 metrdei, biıktıgı 5-7 metr kelgen enı tar quys.
Aŋyz boiynşa Qoŋyr äulie üŋgırınıŋ paida boluy bylaişa tüsındırıledı: älemdı topan su basyp, Nūq paiǧambar kemesıne küllı haiuandy jūbymen tiegen kezde bırazyna oryn bolmai qalady. Olardyŋ qatarynda Qūlan, Qyran, Qoŋyr äulieler oryn bolmaǧan soŋ aǧaştan sal jasap, Nūqtyŋ kemesıne tırkeledı. Aǧynmen kele jatqan kezde üş äulienıŋ saly üş jaqqa ketken eken deidı. Topan su qaityp, tau-tastar körıne bastaǧan kezde äulielerdıŋ saly üş tauǧa bögelıp qalypty: Qyzyl tauda – Qūlan äulie, Aqbet tauda Qyran äulie qalypty. Qoŋyr äulienıŋ saly eŋ soŋǧy bolyp osy üŋgırge tırelgen körınedı deidı.
Taudyŋ qūpiia qaltarysynyŋ qalai, qaşan paida bolǧanyn tauyp aitu qiyn ǧoi. Bıraq tabiǧattyŋ tamaşa jaratylysyn meken etkender turaly az-kem mälımetterge qanyqtyq. Sol derekterge süiensek, ötken ǧasyrlarda būl üŋgır Äulie tas dep atalǧan siiaqty. İslamtanuşy Törälı Qydyr üŋgırdıŋ sopylyq belgısı dep «uzlat» degen arab sözımen bailanystyrady. Erte zamandardan qasiettı äulieler üŋgırler jasap, Allaǧa qūlşylyq etken. Sopylyq – künı bügınge deiın eŋ bır qūpiia ärı az zerttelgen dın aǧymdarynyŋ bırı. Eger ǧalymdarǧa sensek, ol VIII ǧasyrda, şamamen islamnyŋ özı paida bolǧannan keiın jüz jyldan keiın paida bolǧan deidı. Sopylar tek taŋdaulylarǧa mälım asa qūpiia ılımnıŋ ielerı dep aitylady.
Bızderdıŋ Baianauylǧa barǧan saparymyzda köp jyldary memlekettık qoryqtyŋ direktory bolǧan, bügınde turistık-aqparattyq ortalyqtyŋ jetekşısı Jūmageldı Düisekeevke jolyqtyq. Dala akademigı atanǧan Jūmageldı Hasenūly el auzynda jürgen taǧy bır aŋyzdy aityp bergen edı.
«Osy Baiandy ölkege islam dının taratu üşın arab elınen 40 dındar kelıptı. Olar kündız el aralap, tünde osy üŋgırdı panalapty. Jergılıktı halyq tyŋ-tyŋdap, dındarlardyŋ sözın tyŋdaidy eken. Söitıp jürıp, dındarlardyŋ böten oiy joq, halyqty ızgılıkke bastaǧan nietıne közı jetıp, islam dının qabyldapty-mys».
Būl üŋgır Äulienıŋ mekenı bolǧanyn basqa da derekközder däleldeidı. Osydan ekı jyl būryn älemdık aty bar arabist jäne islamtanuşy, RǦA Ūly Petr atyndaǧy antropologiia jäne etnografiia muzeiınıŋ (Kunstkamera) direktory orynbasarymen az-kem sūhbattasudyŋ sätı tüstı. Efim Rezvan Resei-Qazaqstan tarihi-etnografiialyq ekspedisiiasynyŋ nätijesınde «Türkıstan» eŋbegı jaryq körıp, quanyp tūrǧan sätı edı. Osyndai äserde bızge de bır kıtabyn syiǧa berdı. Onda bylai dep jazady. «…UAZik netoroplivo i uverenno probiralsia skvoz skopleniia granitnyh valunov. Skaly prichudlivyh form, ishlestannye vetrom sosny, vse eto chasto napominalo rodnoi Karelskii pereşeek. My ehali k sviatoi peşere, odnomu iz drevneişih sakralnyh mest na territorii Kazahstana…
Iа prochital nadpis udivleniem, tak kak vo vseh izvestnyh mne istochnikah eta peşera nazyvalas Aulie-Tas. Eşe v 1903 g. gazeta «Kirgizskii krai» pisala, chto Aulie-Tas predstavliaet iz sebia dlinnuiu, sajen v desiat, peşeru, u zapadnoi steny kotoroi lejit bolşoi, s uglubleniem v seredine kamen. V nem postoianno skaplivaetsia stekaiuşaia so sten i potolka peşery holodnaia voda, otlichaiuşaiasia, po mneniiu kirgizov, ochen selebnymi svoistvami. Poseşaiuşie peşeru kirgizy piut etu vodu, obmyvaiut eiu bolnye chasti svoego tela i upotrebliaiut dlia ustanovlennyh u magometan omovenii. V peşere, po predaniiu kirgizov, jil kogda-to sviatoi chelovek. Naroda sezjaetsia k Aulie-Tas vremenami ochen mnogo; osobenno mnogo byvaet jenşin, tak kak sviataia voda peşery unichtojaet, po mneniiu teh kirgizov, besplodie jenşin». Efim Rezvan. Samuil Dudin – fotograf, hudojnik, etnograf (materialy ekspedisii v Kazahstan 1899 g. i 2010 g. 18-19 str).
Äulie tas kielı üŋgırı turaly belgılı ölketanuşy N.Konşin HIH ǧasyrdyŋ soŋynda «Kerekuden Qarqaralyǧa deiın» atalatyn joljazbasynda tamsana jazady. «Būl jerge köbıne äielder, kedei qyrǧyzdar keledı. Tatarlar mūnda syiynbaidy, eger kele qalsa, orystar siiaqty tek tamaşalauǧa keledı. «Ot nekotoryh ia slyşal rasskaz o sviatom, kotoryi jil v peşere – na vysokom potolke i teper vitaet, budto by ego duşa, a po slovam drugih, tam est daje opochivalnia sviatogo… Peşera nahoditsia vyşe, chem na seredine gory i kajetsia izdali kakoi-to chernoi dyroi. Vhod v peşeru znachitelno vyşe rosta cheloveka, imeet treugolnuiu formu. Peşera nosit iasnye sledy chastogo poseşeniia ee kazahami» dep äserın qaldyrypty.
Aita ketsek, Semeidıŋ Şyŋǧystauynda da osyndai üŋgır bar. Ol da kielı üŋgır. Dertıne daua tılep baratyndardyŋ aiaǧy ol jerde de tolastamaidy. Onyŋ da atyna qatysty Nūq paiǧambardyŋ zamanynan aŋyz jetken.
Eger saraptap qarasaq, şyǧystaǧy Qoŋyr äulie üŋgırınen görı, äuliemen tyǧyz bailanysty – Baianauyldaǧy üŋgır.
Demek, qazaqtyŋ kielı qos Qoŋyr äulie mekenınıŋ bırın Äulie tas dep qaita atasa, qasietı artpasa, kemımes edı.
Aigül UAISOVA
