Azattyq jolyndaǧy arpalys nemese Kenesary ruhy jäne Täuelsızdık

Kene sarbazdaryn emeurınmen, eşqandai öktemdıksız basqardy. Jūrtty onyŋ mysy basyp, ärkez aibynynan imendı. Kenesary halqynyŋ ıltipatyna bölengen, elınıŋ oǧan degen şeksız süiıspenşılıgı men taŋdanysy ǧana bar. Onyŋ esımın estıgende orys gubernatorlary kabinetınde otyryp, tızesı qaltyrady. Töreler men biler, mansaby juandar oǧan ıştei süiınıp, taiynyp tūrdy. Kedeiler ony töbelerıne köterıp, ol turaly aŋyzǧa bergısız hikaiany jalyqpai aitady.

Kenesary şynaiy köŋılın ūsynǧandarmen öte jaqsy dos bola bıldı, al qastassa – eşkım onyŋ qatygezdıgımen şendese almady. İmperşıl aq patşa üşın Orta Aziiada Kene hannan asqan quatty jäne tym qaterlı dūşpan bolmady. Sebebı ol ūltynyŋ müddesın bırınşı kezekke qoiyp, bilık jürgızgen älemdegı at töbelındei ǧana jandardyŋ qatarynan.

Kene han: «Eger bız özımız bolaşaqtyŋ ırgesın qalamasaq, oǧan eşqaşan qol jetkıze almaimyz, qazırgı otarşyldyqta mäŋgılıkke qalyp qoiamyz. Tıptı, būrynǧy ötkennen de naşar ömır süruımız mümkın. Eşqaida asyqpaǧan alaŋǧasar – eşqaida ılınbeidı» degen edı…

Abylaidy orystar men sart-sauandar jabylyp jürıp u berıp öltırgennen keiın, qaraqalpaq äielınen tuǧan ūly Uäli äkesınıŋ ornyna aq kiızge köterıldı. Äuel­den Sıbırge şeŋgelın salǧan aq patşa arqa-basy keŋ, beiqamdyǧy mol Uälidıŋ biiazylyǧyn paidalanyp baqty. Ejelden qūlqy ketken qūzǧyn niettıler qazaq jerıne sūǧyna kırıp, öz qaǧynan bezgen kazak-orystaryn aş bittei örgızıp jıberdı. Olar şūraily jerlerge jailana qonystanyp, jaibaraqat tırlık keşe bastady. Orystardyŋ oǧaş piǧyly men ospadar ısıne türşıge qaraǧan ınısı Qasym men Uäli hannyŋ öz ūly Ǧūbaidolla sūltan boldy. El şetıne jau tiıp, jymysqylyqpen baspalai keulep kele jatqanyna şydamaǧan Qasym töŋırektegı jıbı tüzu törelerdı, ılgerı kündı aŋdaityn örelılerdı ertıp, aǧasy Uälige bardy.

Uäli naqty jaittyŋ tıgısın jatqyzyp maidalai söilep, bauyrynyŋ aşuyn basty da, mysyqtabandap jyljyp kele jatqan qaterge jete den qoimady. Aǧasynan qairan bolmaitynyn ūǧyp, Qasym qam-qaraketke öz betterınşe köşudı oilady. Uäli han kerı tartqanmen, onyŋ ūly Ǧūbaidolla el qamy üşın janynan tabyldy. Qasymnyŋ ūldary Sarjan men Esengeldı onyŋ oŋ qolyna ainaldy. Orystyŋ basqynşylyǧyna qarsy arǧyn, kerei, uaqtan qol jidy. Mūnyŋ bärın bozbala Kenesary köz aldynan ötkızdı, özı de eldık ıske qyzu aralasty.

El şetıne emeksıne engen dūşpanǧa aibat şege dübıngen Ǧūbaidolla men Sarjan bastaǧan jasaq dürk köterıldı. Auzy tüktılerdıŋ ūilyqqan qystauyn şauyp, atamekennen tyqsyra qudy. Osyny kütıp otyrǧan aq patşanyŋ üstemdıgın közdegen guberniia basşylary qaruly otriad şyǧaryp, Qasym auylyn ūlardai şulatyp, üiınıŋ şaŋyraǧyn ortasyna tüsırıp, tuyrylyǧyn tılgıledı. Pasyq niettı tüktıler boijetken men kelınşekterdı oljalap äkettı. Öitkenı basqynşylyq piǧylmen tūs-tūstan antalaǧan kazak-orystarda äiel zaty tym az edı. Işteserı bar myltyq kezengen qasköilerden taiynyp qalmai, qazaqtar qaita orystardy şapty. Alma-kezek şaiqas jiılep, orys pen qazaqtyŋ arasy uşyqty.

Resei patşasy köpe-körıneu tüzemdıkterdı ezıp-janşyp, otarlauǧa köştı. Būryn mūjyqtaryn jymysqy äreketpen ışkerıge dendetıp qonys­tandyruǧa jaǧdai jasasa, endı qoldaryna qaru alyp qazaqtardy ata-qonysynan, tübın tartsa tügı şyqqan jaiylymdarynan ürkıtıp-qorqytyp, yǧystyrdy. Būl qaraketke qarsy tūrar el ielerınıŋ auyz bırlıgı bolmady. Ärkım ärtürlı uäj aityp, söz bır jerden şyqpady. Aqyrynda, oq därımen qarulanǧan patşa otriadtaryna tötep bere almaǧan Qasymnyŋ basyna qauıp töndı. Aǧaiynnyŋ salqyn qabaǧy men orystyŋ tepkısınen oǧan tuyp-ösken Kökşetau öŋırınen köşuge tura keldı.

Qaratauǧa barǧanda da qater kütıp tūr edı. Qoqandyqtar «orysqa qarsy bırlesıp soǧysudyŋ jaiyn aqyldasaiyq» dep, Sarjan men Esengeldını Täşkenge şaqyryp ap, öltırıp jıberdı. Osy qasırettı basynan keşken Qasym sūltan:

– Ker baqqyr, kesır şaldy – handyqtan aiyryldyq, täuelsızdıktıŋ daŋǧyl jolynan adastyq, bilık tızgının özgege berdık. Kömek dämete ärkımge bır jaltaqtaityn kırıptarǧa ūşyradyq. Aqyry arystai ūldarymnan köz jazyp otyrmyn. Osynyŋ bärı ata jolyn ūstai almaǧan menıŋ kesırım, – dep, özın kınälai küŋırendı. – Han Abylai tūqymynyŋ basyn aldap aparyp şapsa da, menıŋ örenderım, alǧan betınen qaitpaidy. Ata-baba ūstanǧan joldan auytqi almaidy. Eldık mūrat üşın at jalynda arpalysyp jürıp Sarjan men Esenkeldı qyrşynynan qiylsa, kelesı bır qyranym kök jüzıne saŋqyldap şyǧady. Tek mındet jüktep, ­amanat arqalatu kerek. Endıgı alty alaştyŋ aldyna şyǧatyn kezek – senıkı, Kenesary! – dedı solǧyn tartqan qaraşyǧyna qaita nūr bailanyp. Törde maldas qūrǧan kärlı töre ornynan türegelıp, kıse beldıgın şeştı. Kısesı men kümıs qyndy sapysyn ūlynyŋ aldyna tastady. – El tızgının, Kenesary, saǧan tabys­taimyn, qoldy da sen basqar!

Kenesary moldasoqynǧan ornynan atyp tūryp, bır tızerlep qaita şöktı de, qylpyldaǧan sapyny kümıs qynynan suyryp ap maŋdaiyna tigızıp, jüzınen süidı.

– Osy ot pen suǧa suaryl­ǧan almas­tyŋ jü­zındei qas-jaularymdy aiamai bauyz­dauǧa ant etemın! – Qos janary kek pen öşpendılıkke tūnyp, semserdıŋ jüzımen serttestı.

– Qos bauyryŋ men on segız töleŋgıttıŋ kegın äper maǧan. Tūtas Qoqanǧa şamaŋ kelmegenmen, Täşkendı bır sılkıp aluǧa küşıŋ jetedı. Erteŋ sypailaryŋdy sapqa tız, arǧy ataŋ Täuekel handai Täşkendegı myŋ ailaly qūrama şūrattardy (ūiǧyr-täjık-özbek şatys sarttar) janşyp, tızeme sal – sonda men rizamyn!

Kenesarynyŋ ekı közı ekı türlı janyp, tanauy deldiıp apty. Oŋ qolyn keudesıne qoiyp, äkesınıŋ aldynda basyn idı.

– Kek qaitarudy Taşkentten bastau kerek pe, älde basqa ailasyn qarastyru kerek pe, bügın aqyldasyp, erteŋ jauabyn bereiık.

– Maqūl.

***

Qasymnyŋ balalary Qaraqoiynǧa ırge tepkenın estıp, köp uaqyt ötpei-aq, tüp atasy bır töreler qauymy ystyq qūşaqtaryn aiqara aşyp, saǧynysa jettı. At jaǧy odan saiyn quşiyp, tanauy säl deldiıŋkırep, qyran közı jalt oinap, Kene aǧaiyn-tuǧanǧa yqylas bıldırdı.

– «Asyldyŋ – synyǧy, şūǧanyŋ – qiyǧy» dep, sızder attyŋ belın taldyra aişylyq jerden körıse kelıp jatyrsyzdar. Būl – tüsıngen adamǧa ata-baba amanatyn arqalaǧandyq. Endı menıŋ aldymda, jalpy, Abylai ūryǧynyŋ aldynda qazaq halqyn bodandyqqa bermeitın, basyn bırıktıretın, esesın qaitaryp, nesıbesın tügendeitın ıs tūr. Soǧan bırjola bekınıp keldım. Abylai atamnyŋ aq tuyn qaita köterem, halqyma teŋdıgın äperem!

– Oi, ainalaiyn, degenıŋe jet!

– Alla jar bolsyn!

Tūs-tūstan keu-keulegen qamqor köŋıldegı dauystar şyǧyp jatty.

– Qazaq halqynyŋ bırtūtas­tyǧyn, orysiia imperiiasynyŋ ezgısıne tüspegen erkın el därejesınde saqtaluyn köksemeitın qazaq joq şyǧar. Äkem Qasym sūltan, aǧalarym Sarjan men Esenkeldı patşaǧa talai märte hat jazyp, basqynşy Reseidı beibıt ömır süruge şaqyrdy. Alaida patşa ökımetı täuelsızdıktı tügendegen talaptarǧa nazar da audarmady. Öitkenı olardyŋ kökeiınde tüpkılıktı ornap qalǧan piǧyl – qazaq dalasyna sūǧyna enıp, erkın jailap, tūtastai basyp alyp, basybaily bodan jūrtqa ainaldyru bolatyn. Halyq äste-­ästemen tabanǧa janşylyp, qolyndaǧy barynan aiyrylyp, ata mekenınen alastalyp, jalşylyq ǧūmyr keşe bastady. Elınıŋ joǧyn tügendeitın töre käne, jūrtynyŋ saǧyn syndyr­mai sybaǧasyn alyp beretın sūltan qaisy? Joq. Olar da quşykeş dünienıŋ qūlyna ainalyp, satylyp kettı. Tüsıngenge ata-baba amanatyn aiaqqa basty, alty alaştyŋ balasy uysynda ūstap kele jatqan el tızgının mansapqa satty. Endı bızde halyqtyŋ köksegen müdde­sıne küşpen ǧana qol jetkızu mümkındıgı bar. Osyny ūǧyp, ūly maqsatty jüzege asyruǧa jeŋ sybana kırıspekpın.

– Dūrys-aq!

– Azattyq jolyndaǧy küreske aimauyt kiıp, aqboz at mınıp şyǧuǧa bırjola bet būrdym. Eŋ äuelgı jäne tüpkılıktı ūstanǧanym – russtıŋ bodandyǧyna moiynsūna qoimaǧan el-jūrttyŋ derbestıgın saqtap qalu. Qazaq jerlerıne basa-köktep bekınıs­ter salyp, üstemdık jürgızetın jaŋa ökırıktık qūryp, solar arqyly tūs-tūstan otarlauǧa jan ūşyrǧan obyr ärekettıŋ jolyn kesu.

– Ua, aruaq! Aqsarbas, aqsarbas!

– Abylaidyŋ ruhy ölmegen eken!

– Er qazaq! Er, qazaq!

El odan saiyn dürlıgıp, qazır atqa qonatyndai seŋdei soǧysty.

Būl uaqta Arqa men terıskei, batys aimaqtar segız duanǧa bölınıp, orystardyŋ bodanyna ainalyp ketken kez. Aqmola ökırıgınen Törtūǧūl bolysynyŋ sūltandary – Küşık, Jadai, Janai Aişuaqovtar, bilerı – Seidaly Janmurzin, Aqqoşqar Kışpentaevtar Qasymūlynyŋ qaisarlyǧyn qyzu qoldady. Kökşetau ökırıgınen özınıŋ jaqyndary Nigen Uäliūly, Tany Tortaiūly, Qanqoja Uäli­ūly Abylai kötergen aq tudyŋ astyna jiyldy.

Baianauyl ökırıgınen Maman, Toqtamys, Taimas, Düisenbı, aǧaiyndy Abylaevtar men Rüstemovter, Jänıbek Abylpaiyzov sūltandar Kenesary qolyna qosyldy. Barlyǧy on segız sūltan, on segız bi, jetı starşyn Qasym ūldarynyŋ ūiǧarymyn maqūldap, jandarynan tabyldy.

Äsırese, seksennıŋ juan ortasyna taianǧan, el arasynda bedelı biık qarauyl Bögenbai bidıŋ bırqauym aǧaiyn-tuǧanyn ertıp, sūltannyŋ oŋ jaǧynan tabyluy ısıne jan bıtırdı. Kezınde beimälım jylqyşy Äbılmansūrdy aibyndy «Abylai han» därejesıne kötergen ärı onyŋ qamqorlyǧy men qorǧanyn körgen el «Abylai atamnyŋ aq tuyn qaita köterem, halqyma teŋdıgın äperem!» degen han nemeresınıŋ sözın eleusız qoiyp, mız baqpai qarap otyra almaǧan.

«Otyz tısten şyqqan söz otyz ruly elge tarady». Şonjarlardan japa şekken halyq Kenenıŋ azattyq jolyndaǧy uäjınen qūlaqtandy. Sodan keiın-aq Kenesary törenı qaraşynyŋ qamqorşysy körıp, ol kötergen jasyl tudyŋ astyna jappai aǧyldy. Bes qaruyn asynyp, azattyq ızdegen jasaqtardyŋ basynda Nauryzbai, Äbılǧazy sūltan, Bopai hanymdarmen bırge halyq batyrlary – Aǧybai, Janaidar, İman, Jolaman, Būqarbailar tūrdy. Qazaqtyŋ ardager ūldary Şäkır, Jäuke, Tölebai, Köbek, Börşı, Bazar, Basyqara, Tanaş batyr, Sarmantai, Nūrabai, Qarabai batyrlar jäne Qarabas siiaqty bekınıs būzyp, qamal alǧan kıl erjürekter Kenenıŋ qol astyna jinaldy.

Basqynşylyqqa qarsy baǧyttalǧan köterılıstı Saryarqanyŋ ataqty bailary Azynabai, Sapaq, Aldajūmandar da qoldady. Sondai-aq, Kenesarynyŋ qaharynan taiynǧan orys qyzmetındegı sūltandar men biler de, qol qūralǧan bastapqy kezeŋderde dübırge qosylǧandai syŋai tanytyp, jaqauratty.

Kenesarynyŋ ymyraǧa kelmeitın qarsylastary da öz qandastarynan şyqty. Aqmola ökırıgınıŋ aǧa sūltany Qoŋyrqūlja Qūdaimendin, kışı jüzdıŋ basqaruşy sūltandary Ahmed pen Arystan Jantörinder, sūltan Baimaǧambet Aişuaqov jäne özge de doiyr mınezdı dökırler köptep ūşyrasty.

– Qamqorlyǧyn aiamai, qūşaǧyn aiqara aşyp otyrǧan aq patşanyŋ ıltipatyna ses körsetu – ne sūmdyq?! Endıgı tūsta el bolsaq, oryspen ǧana el bolamyz. Ata-babaŋnyŋ uaqytyndaǧy handyq bügıngı tırlıkke aujal boludan qaldy. – Juanqaryn Qoŋyrqūlja alystan oraǧytyp, aibat şege mardymsi aqyl aitty. Dombyqtau bıtken tanauyn şüiıre, aspandata köterdı.

Äuelgıde rai tanytqan aǧa sūltandar men törelerdıŋ şeşuşı kezeŋde ainyp ketkenın körgen Kene tabansyzdyqqa tözbei, auyldaryn qan qaqsatty. Kürestı qoldaudan bas tartqan el şapqynşylyqqa ūşyrap, qatygezdık şektı. Būl – sertte tūrmaǧan, uäde – qūdai aty ekenın ūqpaǧan jūrtty jazalau – bır tūstan ädılettı körındı. Şymbaiyna batqany – aqsüiek­terdıŋ basym köpşılıgı patşa ükımetınıŋ şylbyryna oralyp, Kenesaryǧa qarsy attanǧan qaruly jasaqtardyŋ şaruasyn jeŋıldetuı. Alaida Kenenı qoldauşylardyŋ arasynda üş jüzdıŋ elı tügel bar edı. Onyŋ bärı özdıgınen qosyldy.

Kene Qaraötkeldıŋ iınıne boi kötergen Aqmola bekınısın aludy közdedı. Qamaldyŋ syrtyn ainaldyra or qazylǧan. Ekı kün şaiqasyp qaqpany būzdy. Qalanyŋ ışınde taǧy da qorşau bar eken. Jany tättı äbıletter älgı tosqauyldyŋ ar jaǧyna boi jasyryp ülgerıp, myltyqtaryn tars-gürs etkızedı. Tama Tanaş batyr şapanyn maiǧa būlǧap-būlǧap alyp, bır şetın otqa şaldyryp, naizasynyŋ ūşymen köterıp baryp qaqpanyŋ arǧy betıne atyp jıberdı. Borap tūrǧan oqty kerek qylmady. Izınşe soŋyndaǧy sarbazdary da otqa tez janatyn būiymdarǧa şala tigızıp, aparyp tastai berdı. Bekınıstıŋ ırgesı ot şalǧan qaudai lap etıp, dürkırei jöneldı. Baqyr­ǧan-şaqyrǧan äldekımderdıŋ ünı tūnşyǧa şyǧyp jatty. Sol joly tılmaş A.Chanyşev, uriadnik A.Morojnikov, kazaktar P.Taŋatarov pen İ.Alekseevskii örtenıp öldı. Al aǧaş üiler demde ottyŋ qyzyl tılıne orandy.

Şabuylşylar bie sauym uaqytta qalany aldy, ışkı qamal da qaqpasy aşylyp qoldaryna öttı. Tek kazak-orys äskerlerınıŋ bas panasy – kazarma yryqtaryna könbedı. Esauyldan tartyp, auzy tüktı orystar kazarmaǧa tyǧylyp, ainala oq boratyp jatyr. Älgındegıdei şapandy tūtatyp laqtyratyn jer emes, aşyq alaŋqaiǧa oqşau ornalasqan ülken üi – adam juytpaidy. Qyltiǧan basty qaǧyp tüsıredı. Aranyŋ ūiasyndai bälenı alystan baǧyp, qazaq sypailary bekınıstegı qalqaiǧan närselerdı qiratty, üilerge ot qoidy. Qala tūrǧyndary äsker men äskerilerge qyzmet etetın arnaiy adamdar tärızdı körındı. Tūiaqqa qyrdy, tek ekı orysty ǧana tırıdei tūtqyndap, Qaraötkelden ärı ötkızıp äkettı. Keŋ dalaǧa şyǧyp, Kenesary nökerlerımen at üstınde söilestı.

– Bügınşe qalany qorşauda ūstaŋdar, örtenıp bıtsın. Jauyzdardy ūiasynda tūnşyqtyraiyq, eşkımdı şyǧarmaŋdar. Kazarmadan atylyp jatqan oqqa qarsy jylqyny salamyz, Qoŋyrqūljanyŋ tabynyn aidap äkelıŋder! – dedı Nauryzbaiǧa.

Erteŋınde on ekı myŋ jylqyny üş jüz sarbaz quyp äkep, örteŋge ainalǧan şärını jermen-jeksen etıp, jaipap öttı. Tüz daladan basqa eşteme körmegen jabaiy januarlar közderı şatynap, aldyndaǧylaryn japyra jöŋkıldı. Orystardyŋ atqan oqtary nysanaǧa timei abdyrady. Kısınegen, şyŋǧyrǧan, omaqasa jyǧylǧan kıl asaular. Tabynnyŋ qalqasymen baryp, jyryndy jasaq kazarmaǧa jan-jaǧynan ot qoidy. Inıne tütın salǧan tülkıdei jauyzdardyŋ özderı syrtqa atyp şyǧyp, taǧy jylqynyŋ tūiaǧyna taptaldy. Keibıreuı zamatynda oqqa ūşty. Qaisybırı sol janǧan üimen qosa örtendı. Söitıp, et asym uaqyttyŋ şamasynda kazak-­orystardyŋ bärınıŋ közın joidy.

– Al, jıgıtter! – dedı Kenesary saŋqyldaǧan ünımen közı ūşqyndap, – Deştı Qypşaq dalasynyŋ ortalyǧy, keşegı Abylai hannyŋ aibyny bolǧan Aqmolany jaudan azat ettık. Däl osy jerge atamnyŋ tuyn qaita tıksem dep edım, Alla degenıme jetkızdı, şükır! Sodan keiın negızgı qoldy «Ūly tu» dep ataǧam. Ūly tudy ūly mūratqa jetu üşın osynda qadaimyn!

Aŋǧal batyr buyryl atyn tebınıp kep, bairaqty Kenesaryǧa ūstatty. Abylaidyŋ aq tuy aqboz arǧymaqqa mıngen sūltannyŋ qolynda jelbıredı. Qap-qara örtengen üilerdıŋ ortasynda äppaq tu äuelei köterıldı.

– Aruaq, aruaq! Abylai! Abylai!

– Aqsarbas! Aqsarbas!

– Er qazaq! Er, qazaq!

Köŋılderıne jel bıtıp, ūran şaqyrǧan qol syrtqa qozǧaldy. Äuelı şeiıt bolǧan üş jüzge juyq üzeŋgılesterın Qaraötkel qabırstanynda jer qoinyna berdı. Sosyn, so betı olar qotaryla küzge deiın orystardyŋ yŋǧaiyna jyǧylǧan sūltandardyŋ auylyn şauyp, özderın jazalap, maldaryn aidap äketıp otyrdy. Beketter men prikazdarǧa şabuyldap, orystyŋ ūiasyn talqandady. Qoŋyr küz tüse Kenesary auyldary Torǧai men Yrǧyz boiyna qarai yǧysa köştı.

Qazaq dalasyna jer audarylyp kelgen poliak aqyny Adolf Iаnuşkevich älgı oqiǧadan soŋ araǧa bes-alty jyl salyp, «Aqmola – ūly dalanyŋ bolaşaq astanasy» degen sözın qaǧazǧa tüsırdı.

***

Kene qūlaǧan qazaq handyǧyn qalpyna keltırudı közdedı. Dualy auyzdy aqsaqaldar men el aǧalary Kenesarynyŋ han taǧyna otyruyn qoldady. 1841 jyly üş jüzdıŋ basy qosylǧan qūryltai öttı. Şaqşaq Jänıbektıŋ şöberesı, Torǧaidyŋ töbe biı atanǧan Şegen şeşen:

– Ua, halaiyq! Bas qūrasaq, ırgemızdı bütındesek, el bolsaq degen bır ǧana tılekpen Ūlytaudyŋ etegın ūlyjıŋgır jiyn jasadyq. Zamannyŋ aumaly-tökpelılıgınen alty arystyŋ balasy boi körsete almai qaltarystyŋ tübınde, aŋtarystyŋ ınınde tūr. Baiaǧy aqyryp aibat tanytqan, özge jūrttan üstem merei ışkı ırıŋgejıktıkten, alauyzdyqtan qalybynan tüsıp, päseidı. Halyqtyŋ ruhyn jyqqan dūşpannyŋ myqtylyǧy emes, bızdıŋ myqtylardyŋ osaldyǧy boldy. Kökıregın mūŋ şalǧan jasyŋ bar, közın torta, köŋılın kıreuke basqan kärıŋ bar, bärınıŋ ua­iymy – keleşek künnıŋ kelbetı. Ata-babalarymyz däl bızdei aldy-arty tūman zamanǧa tap keldı me eken, kelmedı me eken, äi bılmeimın. Asau basyŋdy būlǧaŋdatyp qoimai qaqpaily kezden, qyspaqty tezden ötkızıp, iınge salmaqqa alpauyttar alasūryp keledı. Qolyna tüsseŋ temır noqtany kigızıp, şalqaq keudeŋdı igızıp qūl etuge qūlşynyp otyr. El basqarar töre men sūltannyŋ peiılı solardyŋ yŋǧaiyna auyp, ūstaranyŋ jüzındei töŋkerıledı. Halyq bassyz qaldy, ärkım kep bölıp ap üstemdık etıp, tūtastyqty tu-­talaqai jasady. Qūl bolar eldıŋ taǧdyry ydyraudan bastalady. Ydyraǧan jūrt körıngennıŋ qoljaulyǧyna ainalyp, juyndysy men sarqytyn ışıp, tegı men kegın joǧaltady. Atasy men babasyn tanymaityn bolady. Ondai ören men ūrpaq kerek pe? Joq! Endeşe, mıne, bolaşaǧymyzdy bütındeitın, ese men teŋdıgımızdı eşkımge jıbermeitın kün tudy, alaş jūrty! Arǧy babalarymyz Kerei men Jänıbektıŋ kötergen bütındık bairaǧy Abylai hannan keiın siyrqūiymşaqtanyp, bügın soraby ǧana qalyp edı. Qazaq handyǧynyŋ ordasyn qaita köterıp, bairaǧyn äue­letıp, han sailaityn şaqqa jettık, aǧaiyn! Täuba! Halqy üşın qara basyn bäigege tıgetın Kenesarydai ūldaryŋdy el jaqsylary osy han taǧyna laiyq körıp otyr! El bolamyz desek ekı tızgın, bır şylbyrdy ūstataiyq Kenenıŋ qolyna! Asyldyŋ synyǧy, köşpelı altynnyŋ sarqyny! Barşamyz osy aq tıleuge jinaldyq! Köneden jaŋaǧa, babadan balaǧa miras salt-dästürımızben Kenenı han sailaiyq! – dedı.

– Han sailadyq Kenenı! Er, qazaq, soŋynan!

– Qazaq halqynyŋ tuyn biık ete gör!

– Abylai! Abylai!

– Er qazaq! Er, qazaq!

Ūrandaǧan el teŋızdei tolqyp kettı.

Bır qauym arnaiy aldyn ala aldyrylǧan boz aiǧyr men boz bienı sonadaidan nöpırdıŋ aldyna qarai jetelep äkep, qūrbandyqqa şaldy.

Hanordanyŋ töŋıregıne jiylǧan iıntıresken halyq sol jaq tızelerın bügıp, tüstıkke bet būrǧan qalpy alaqandaryn jaia ūzaq uaqyt mınäjat qyldy. Būl uaqta bölek bır top Kenenı aq kiızge salyp, halyqty ainaldyryp jür edı. Olar aranyŋ qūjynasyndai byqyǧan qalpy handy töbelerıne köterıp, dübıne dürlıkken düiım eldı jetı ainaldyrdy. «Ainalaiyn» degen sözdıŋ şyn körınısı osy edı. «Halqymnyŋ jolynda qara basym – qūrban» degen ūǧym bar edı mūnda. Osy serttı ejelgı dästürmen bekıtken Kene, endı, elı üşın eŋ bırınşı ajalǧa moinyn ūsynuy tiıs.

Būqaranyŋ bıtımımen Kenesaryny taqqa otyrǧyzdy. Toptyŋ arasynan üstıne kıreuke kigen İman batyr şyǧyp, hannyŋ qolyna altyn qylyş ūstatty. Taqtan köterılgen Kene almasty qynynan suyryp ap, sūp-suyq jüzıne ernın tigızdı.

– Qazaq halqynyŋ azattyǧy üşın dūşpanyma qylyş bop sıltenem! Äşeiın jan tapsyrmai, ua jaratqan, ölsem – elım üşın küreste ajal qūşaiyn!

Osy kezde Taimas qymyz toltyrylǧan zeren ūsyndy. Susynǧa «bıssımıllä, – dep ernın tigızıp, – elımnıŋ su ışkılıgı eşqaşan tausylmasyn, u ışsek te ūlysymyzben bolaiyq! Bütındıgımız būzylmasyn! – dep qaita qaiyrdy. Taimas özı bır ūrttap, şüpıldegen zerendı qalyŋǧa qarai aralatyp jıberdı.

Dausy saŋqyldai şyqqan äz-Bögenbai:

– Halyqtyŋ peiılımen, būqaranyŋ bıtımımen Kenesary sūltan qazaq elı handyǧynyŋ taǧyna otyrdy. Ol – qazaq halqy men alty Alaştyŋ hany! – dep jariialady. Oŋ jaǧynda tūrǧan batyrdan üş şaşaqty jasyl tudy alyp, Kenege ūstatty. Han bairaqty ärı-berı būlǧady da bala Baubekke ūsyndy. Nyq basyp, tudy alǧan Baubek halyqqa taiau şyqty. Döŋestegı būqara aldyndaǧy Şegen bi:

– Ua, halqym, qadırlerıŋe jetetın han qūtty bolsyn! Hannyŋ qadırın halqy da bılsın! – dedı aiqailai.

Ädette būiyǧy jatatyn Han­ordasy alapat ünnen teŋselıp kettı. Bala Baubek aqboz atqa qonyp, üş şaşaqty jasyl tudy biıkke şaryqtata köterıp, ärı-berı būlǧai josylta jöneldı. Barşa halyq pen barlyq ūlyq tıze bügıp, memlekettık tuǧa ıltipat pen qūrmet körsettı.

Būryn el bastaǧan Kenege tiesılı bolǧan, endı memlekettık tuǧa ainalǧan jasyl bairaq zeŋgır kökte kölbei qalyqtady. Onyŋ üş şaşaǧy basy bır tudyŋ astyna bırıkken üş jüzdı bıldıretın edı.

Kenesarydai altyn ūryqtyŋ han därejesıne köterıluı eŋsesı tüsıp jürgen eldıŋ ruhyn bır asqaqtatty. Qūlaǧan qazaq handyǧy 21 jyldan soŋ qaita ömırge keldı. Han bolyp sailanǧan Kenesary bır künnen keiın qoqan basqynşylyǧyna qarsy maidanǧa attandy.

Kene han bastaǧan qol on jyl şaiqasynda eşkımnen, sonyŋ ışınde aq patşa äskerınen jeŋılmedı. Tek el igılerınıŋ alauyzdyǧynan, satqyndyǧynan jeŋılıp otyrdy. Aqyry sonyŋ saldarynan kışı jüz ben orta jüz aimaǧynan Jetısuǧa qarai qonys audardy.

Ondaǧy oiy aq patşanyŋ yqpaly jüre qoimaǧan qoqandyqtardyŋ därgeiındegı Jetısudy özıne qaratu edı. Äuelden qazaq hanynyŋ bır ūlysy bolyp sanalatyn qyrǧyz elın bauyryna tartyp, qoqan küşıne qarsy küresuge jūmyldyrudy oilady. Olardyŋ sözıne toqtaitynyna sendı. Öitkenı qyrǧyzdy Şaǧatai äuletınıŋ ūrpaǧy bilegen Moǧolstan­nan qorǧaimyn dep qazaqtyŋ Momyş hany, Taiyr hany, Toǧym hany bärı köz jūmǧan. Qyrǧyzdar tabanǧa taptalyp, ileuge tüskende Haqnazar han moǧoldy tūralatyp bas kötermeitındei etıp, jerın keŋeitıp, ırgesın bekıtken. Keşegı Salqam Jäŋgır han da qyrǧyz üşın opat boldy. Täuekel hannyŋ tūsynda qyrǧyzdar qazaqtyŋ bır ūlysy retınde jüretınıne sert etken. Abylaidyŋ tūsynda da «Jaiyl qyrǧynynan» keiın aiyr qalpaqtyŋ igı jaqsylaryn Kebek bi bastap kep, «Taqsyr, han iem, aqtyq sözımız. Şylbyrymyzdy qazaqtyŋ qolyna bırjola ūstatyp, soŋynan eremız. Aldyŋyzǧa jazyp-jaŋylǧanymyzdy moiyn­dap, bas ūryp kelıp otyrmyz» dep, yrqy men peiılın tüpkılıktı qazaqqa bergen edı. Osyǧan qapysyz sendı. Bıraq aq ainalyp, qara bailanyp, tanyp kettı. Kenesary han basyna qaradan ükım şyǧyp, ajal auzynda tūrǧanda qatygez ozbyrlarǧa «Bıraq sender astymdaǧy atymnan, qoinymdaǧy qatynnan, aldymdaǧy asymnan, iyǧymdaǧy basymnan aiyrsaŋdar da, boiymdaǧy qazaq degen ruhtan aiyra almaisyŋdar! Qylşa moinym semserdıŋ jüzınde tūrǧanda sert etem, oryndalmaǧan armanym – ūrpaǧyma amanat! Solar ruhymdy qaita tırıltedı, basqynşylyqqa qarsy küresımdı qaita jalǧastyrady! Qazaqty osal jūrt demeŋder, jauyn almai qoimaidy! Han Kene qūlasa da, qazaqtyŋ tuy jyǧylmaidy! Qazaq tübı derbes şaŋyraq köteredı!» dep, qalyŋ dūşpan ortasynda ūrpaǧyna täuelsızdık qaqynda amanat qaldyrdy. Ruhty sözınıŋ salmaǧyna, armanynyŋ asqaqtyǧyna jetı qat şaiqalyp, Alataudyŋ süiegı syrqyrady. Onyŋ ünımen jalǧasqan küres toqtamady.

Tarihtyŋ kezeŋderımen jalǧasqan küreskerlık, aqyrynda, tūtas bır qūrlyqty alyp jatqan temır qūrsaudy tas-talqan etken qasiettı Jeltoqsan oqiǧasyna kelıp tıreledı. Kenesary hannyŋ öler sätınde:

«Ruhymdy menıŋ oiatar, Qara jer-besık terbetse» dep aitqanyndai, şyrqyrap elınıŋ bolaşaǧyn qorǧaǧan Jeltoqsandaǧy jastardyŋ azaly ünı qara jerdı terbedı. Han kenenıŋ ruhy oiandy. Onyŋ aqtyq sözınde «Sendermen bırge jüregım» degenındei, halqynyŋ jüregıne jerlengen qaisar tūlǧa üş ǧasyrdai ezıp-janşylǧan qazaqtyŋ sanasyna täuelsızdık säulesın sebezgılettı. Kök Täŋırıdei kielı aruaǧy halqynyŋ desın jürgızıp, sesın arttyrdy.

Osynyŋ bärın «Semser jüzındegı sert» roman-trilogiiasynda qamtuǧa ūmtyldyq. Būl kıtap Kenesary ajalyn kötere otyryp, qazaq pen qyrǧyz arasynda arazdyqty qozdyru maqsatynda jazylmaǧan. Kerısınşe ekı eldıŋ ortaq tragediiasyn körsetuge arnalǧan.

«Jaiyl qyrǧynynan» keiın qyrǧyzben aradaǧy janjal toqtaǧan edı. Äitkenmen ekı eldıŋ tatulyq pen ymyrada ömır süruı syrtqy alarǧan közge tiımdı bolmady. Olar qaita araǧa ot tastap, bır kezde öşken küldı qolamtaǧa ainaldyryp, qolamtadan ört tūtatty. Qazaqtyŋ täuelsızdık tuyn jyqpaǧan, ot pen sudan taiynbaityn kökjaly – han Kenege qarsy aidap saldy. Aqyry, boz üilı qos aǧaiyndynyŋ arasynan qisapsyz şyǧyn şyǧyp, aiausyz qan tögıldı.

Bügınde, ömırden ozǧanyna ekı ǧasyrǧa taiau uaqyt ötkende Kenesary han men onyŋ jaqyn üzeŋgılesterıne kesılgen ölım jazasyn ekşeu ärı qiyn, ärı oŋai. Qiyn bolatyny – ekı jaqtyŋ bırın aqtap, bırın qaralauǧa ūrynatynymyz. Qatygez de qasırettı ükımnıŋ bızdıŋ däuırımızden alşaq jatuy – sol bır qym-quyt şaqqa salqynqandylyqpen qarauǧa mümkındık beredı. Oŋai jaǧy – osy.

Basqynşylyqqa ūmtylǧan otarlau saiasatynyŋ arandatuy men satqyndyqqa, jaǧympazdyqqa, tabansyzdyqqa közımız jetken saiyn, Kenesarynyŋ qazasy qos halyqty odan ärı arazdastyrmai, tatulastyra tüsetın ortaq tragediia ekenın ūǧynamyz…

Kenesary hannyŋ ūlt-azattyq köterılısıne qyrǧyz aǧaiyndar da basqaşa qarai bastady. 2020 jyly Zämırbek Osorov degen tarihşysy «Eger Kenesary Şu jazyǧynda qyrǧyzdarmen soǧyssa, özı de ölım qūşty. Al qyrǧyzdar patşalyq Resei bilıgınıŋ aldynda qūrdai jorǧalap, qūldyq ūryp, hannyŋ mäiıtın qorlady.

Men «bızdıŋ jerge Kenesarynyŋ soǧys aşa keldı» degenıne öte kümändımın. Aq patşaǧa qarsy küresken erjürek kösemnıŋ ondaiǧa bara qoiuy ekıtalai… Şyntuaitynda, ol qyrǧyz halqy men bi-manaptarynan kömek sūrap kelse kerek. Bıraq onyŋ tu syrtynan qanjar sūǧyp, ölım keştırdı. Al hannyŋ basyn eŋ qūndy olja retınde oryssiia bilıgıne aparyp beruı – osynyŋ dälelı.

Özınıŋ küllı sanaly ömırınde basqynşylarmen soǧysqan būl qaharman adam patşa quǧyndauşylarynan ız suytyp, eŋ jaqyn tuystary bızdı pana tūtyp keldı. Bız bolsaq qorǧaştaudyŋ ornyna onyŋ basyn kesıp ap, patşa bilıgıne tartu ettık. Osyǧan qaramai qazaqtar bızge bauyrmaldyq sezımın körsetıp keledı. Eger, bız, qazaqtardyŋ ūly hanyna eskertkış tūrǧyzyp, bauyrlas qazaq halqynan keşırım sūrasaq, Bışkektıŋ ortalyq köşelerınıŋ bırın Kenesary hannyŋ atymen atasaq, dūrys bolar edı. Būl qadam qazaqtarmen qarym-qatynasymyzdyŋ jaqsaruyna yqpalyn tigızetını haq» dep qūdaiylyq sözın aityp, hatqa tüsırdı. Sondyqtan halyqtyŋ eş kınäsı joq. Ärı-berıden keiın, Kenesaryny öltırtken qazaq şonjarlarynyŋ alauyzdyǧy. Bilık dese esı auyp ketetın töreler men baişykeşter bır-bır aǧa sūltan bolǧannan soŋ, ejelgı handyq däuırge oralǧylary kelmedı. Oralsa, qaita sol köptıŋ bırıne ainalmaq. Osyndai piǧylmen halqyn bodandyqqa bailap bergenın bılgen joq. Aqyrynda, halyq öz qaharmandaryn ūmytyp, olardyŋ ornyna būratara (qazaqtyŋ elı men jerıne közın tıgıp, şeŋgelın salǧan basqynşy jūrt) batyrlaryn bastaryna kötere täu ettı. Soŋynan jattyŋ imanyna üiırılıp, bögdenıŋ tılı, bötennıŋ mädenietıne audy. Qazaqtyŋ basy qyzyl imperiianyŋ būǧauynda jürgen kezde-aq batyr Bauyrjan «Kenesarynyŋ ruhyn tırıltuımız kerek» dep soŋyna ün qatqan. Öitkenı Kenesarynyŋ maqsat-mūraty qazaqty derbes el jasau bolatyn. Sondyqtan täuelsızdıktıŋ tūǧyry, azattyqtyŋ aibyny retınde Kenesary hanǧa ärbır oblys ortalyǧynda, audandarǧa deiın eŋselı eskertkış ornatqan jön. Onyŋ tas müsınge ainalǧan ruhy täuelsızdıgımızdı qorǧap tūrady.

Abylai han «Būtaqqa su, ūrpaqqa ruh bermeseŋ – kögermeidı» degen ösiet qaldyrypty. Mıne, babalar ösietıne memlekettık ıspen jauap beretın uaqyt äldeqaşan keldı. Aramyzdaǧy tılı men sanasynan ainyǧan ūltsyz ūrpaq – araşaǧa zäru. Ūlttyq ruh pen täuelsızdık bostan sanany asqaq ūstap otyru – mäŋgı-baqilyq boryş.

Täŋır bızge täuelsızdıktı sol üşın maŋdaiymyzǧa jazǧan!

Ädılbek YBYRAIYMŪLY,

halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty