Qazaq halqy – tarih tolqynynda talai «tar jol taiǧaq keşulerden» ötken batyr da qaisar halyq. Bahadür batyr babalarymyzdan sıŋgen tabandylyq pen tegeurındılık – syndarly sätterden sürınbei ötıp, osy künderge jetuımızge septıgın tigızse kerek. Sonyŋ bırı de bıregeiı 1916 j. ūlt-azattyq köterılıs deuge bolady.
Bırınşı düniejüzılık soǧys qarjylyq-materialdyq şyǧyndarǧa bytyryp, milliondaǧan adam ömırın qiyp kettı. Sūrapyl soǧys alǧyşarttarynan bırer mysal keltırer bolsaq: 1) Resei imperiiasynyŋ Europalyq bölıgınen şarualardyŋ jappai qonys audaruy jalǧasty; 2) Qazaqstannyŋ baiyrǧy tūrǧyndarynyŋ eŋ qūnarly jerlerın küşpen tartyp alu beleŋ aldy; 3) Salyqtar 3-4 esege östı. Qazaq halqy maidan mūqtajdyǧy üşın üzdıksız et beruge mındetteldı. Tütın salyǧy 1 rubl 84 tiyn mölşerınde belgılendı; 4) Köne jer-su ataulary tūtastai derlık orysşaǧa özgertıldı; 5) Patşa qabyldaǧan jaŋa zaŋǧa säikes ölkenıŋ avtohtondy tūrǧyndary öz rulastary jylqy ūrlaǧan jaǧdaida qonystanuşy şarualarǧa malyn öz erkımen beruge mındetteldı jäne taǧy basqa da ūlt müddesıne qaişy saiasi şeşımder qabyldanyp jatty.
Ūlt-azattyq köterılıstıŋ jappai jalpy halyqtyq sipatqa enuınıŋ negızgı sebepterı de boldy. 1916 j. 25 mausymda «O rekvizisii na tylovye raboty inorodcheskogo mujskogo naseleniia» atty patşa jarlyǧy şyǧyp, 19 ben 43 jas aralyǧynda «būratana» halyqtardy aldyŋǧy şepte qorǧanys qūrylystaryn saluǧa tartu turaly şeşım qabyldandy. Köterılıs sebepterı:
- Qazaqstanǧa şarualardyŋ jappai qonys audaruy;
- Jergılıktı halyqty ǧasyrlar boiy otyrǧan jerınen küştep qonys audartqyzuy;
- Qazaqtardyŋ ırı-qara maldary men kiız üilerınıŋ tartylyp alynuy;
- Otbasy salyǧyn jäne basqa da salyq türlerın engızıluı;
- Qazaqtardan qūnarly jerlerınıŋ küştep tartyp alynuy;
- Mūsylman qūqyqtarynyŋ şekteluı;
- Biler sotynyŋ älsıreuı;
- Pravoslavie dınınıŋ keŋınen uaǧyzdaluy;
- Jergılıktı qazaq halqynyŋ ädet-ǧūryp, salt-dästürıne qūrmetsızdık tanytyluy;
- Ūltaralyq kikıljıŋderdıŋ barlyǧynda patşalyq ükımet qonys audaruşy şarualar jaǧynda boluy t.b.
Patşalyq Reseidıŋ ışkı saiasi ahualynyŋ şielenısuıne äkımşılık jarlyqtar yqpal ettı. Türkıstan general-gubernatory A.N.Kuropatkinnıŋ 1916 jyly 23 tamyzdaǧy jarlyǧy boiynşa lauazymdy tūlǧalar: ärtürlı deŋgeidegı basşylar, tärtıp saqşylary, imamdar, oqytuşylar, esepşıler auyr jūmystan bosatylyp, qalǧan lauazymy joq būqara halyq jappai tyl jūmystaryna tartyldy. Onyŋ saldary:
Mūndai jüie paraqorlyq pen bilıktı asyra paidalanudyŋ zardaptaryna alyp keldı;
Halyq taptyq alauyzdyqqa tüstı: «60 jastaǧy qarapaiym qariialardy 30 jastaǧylar dep, al 25-30 jastaǧy bai-şonjarlardyŋ balalaryn 50 jasta dep jazady».
Bostandyq üşın bas kötergen halyqqa qarsy jazalauşy jasaqtar jaǧynda 400 bai quatty qazaqtar da soǧysty (Arhiv, SGA RK, F. 544, D.131)
Halyq qaharmany, batyr babamyzdyŋ erlıgı bızdıŋ täuelsız el boluymyzda qosqan ülesı orasan zor. Amangeldı İmanov halyqtyŋ ruhyn köterıp, bırtūtas memleket boluda eldı ūiystyryp azattyqqa ūmtylatyn asyl dıŋgektei röl oinady. Osyndai batyrlar keleşek ūrpaq jadynda jaŋǧyryp tūruy üşın qazırgı taŋda köptegen ǧylymi qoǧamdyq ıs-şaralar ūiymdastyryluy qajet
Qazaq halqy taptyq teŋsızdıktıŋ saiasi şeşımderdegı ädıletsızdıgıne köz jūmyp qarap otyra almady. Ziialy qauym ökılderınıŋ ūstanymdary da el müddesı jolynda ärqily bolsa da, barlyǧynyŋ maqsaty bır – qazaq halqynyŋ amandyǧy. Patşa jarlyǧyna qatysty qazaq ziialylary arasynda ortaq ūstanym bolmady. Barlyǧy da eldıŋ amandyǧy üşın ärtürlı pıkırlerın ortaǧa saldy:
Jarlyqqa aşyq qarsylyq tanytuşy revoliusiialyq baǧytta – T.Bokin, A.Maiqūtov, S.Seifullin, S.Meŋdeşev, Ä.Jangeldin jäne t.b. ziialylar boldy.
Ūlttyq-liberaldyq baǧytta – Ä. Bökeihan, M. Dulatūly, A. Baitūrsynūly jäne t.b. ziialylyr orasan zor adam şyǧynyn boldyrmau üşın qaruly küresten bas tartuǧa şaqyrdy, patşa ökımetımen kelıssözder jürgızuge tyrysty.
Ozbyr saiasi şeşımder halyqtyŋ jappai narazylyǧyn örşıte tüstı. Patşanyŋ aiausyz jarlyqtary būqara halyqty ūlt-azattyq köterılıske alyp şyqty. El arasynan patşa ezgısıne qarsy Amangeldı İmanovtyŋ äskeri jasaqtary qūryldy. Onyŋ ūiymdastyruşylyq qabıletı men talanty köterılıstıŋ alǧaşqy künderınen-aq körındı. Ortalyq Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınde onyŋ jetekşılıgımen köterılısşıler jasaqtary ūiymdastyryldy: Baiqoŋyr jäne Şoqparqūl kömır kenışterınen, sondai-aq Orynbor-Taşkent temırjol jūmysşylary jäne t.b. qosyldy.
Qazan aiynyŋ basynda Amangeldı İman
ov jetekşılıgındegı köterılısşılerdıŋ sany 5 myŋǧa juyq bolsa, 15-20 künnıŋ ışınde olardyŋ sany 50 myŋ adamǧa jettı (Arhiv, RGVİA, F. Glav.upr.gen.ştaba, s. t. 1, D. 139, L. 30).
Amangelı İmanov bastaǧan 1916 j. ūlt-azattyq köterılıs – patşalyq Reseidıŋ qūlauyna türtkı bolǧan ırı tarihi oqiǧa. Torǧai dalasynyŋ qoinauyndaǧy Batpaqqara öŋırınde köterılısşılerdıŋ äskeri qūrylymy naqty jūmys ıstedı. Mysaly, jasaqtardyŋ qūramynda 10, 50, 100 jäne 1000 adam boldy. Olardyŋ ärqaisysyn öz qolbasşylary – onbasy, elubasy, jüzbasy, myŋbasy basqardy. Amangeldınıŋ özı bas qolbasşy – sardarbek atandy. Äskeri keŋes qūrylyp, salyq jinauşy, qazynaşy lauazymdary engızıldı. Poşta men tyl qyzmetı ıske asyryldy.
Patşa ökımetı jazalauşy äskerınıŋ qarulanuy köterılısşılerdıŋ qarularynan äldeqaida myqtyraq bolsa da, qazaq jıgıtterınıŋ saǧy synbady. El azattyǧy üşın bolǧan qandy küreste eşkım tartynyp qalmady. Köterılısşılerdıŋ qaru-jaraǧy qarapaiym aŋşylyq myltyqtar boldy. Amangeldı İmanov körşı auyldardaǧy barlyq ūstalardy jinap, tez arada myltyq, qylyş, qanjar sekıldı suyq qaru jasaudy tapsyrdy. Köterılıske qatysuşy Jalil Bekmurzin «Amangeldı İmanov qaru-jaraq jasauǧa on ekı ūstany jūmyldyrdy. Bärımız de Amangeldınıŋ ştaby ornalasqan Batpaqqaradan segız şaqyrymdai jerge qonystandyq. Kündız-tünı jaŋa qaru soǧyp, eskı qarulardy jöndedık. 1916 jyldyŋ qaraşasynan 1917 jyldyŋ aqpanyna deiın ūstahanada tört aiǧa juyq jūmys ıstedık. Kündızgı uaqytta 10-15 qaiqy qylyş, 5-8 aibalta jäne 25-ke deiın üşkır süŋgıler jasadyq» dep eske alady.
Qazaqstandaǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ bırneşe ırı oşaqtary boldy. Olardyŋ basşylary men qaruly jasaqtary:
Torǧai oblysyndaǧy köterılıs. Basşylary A.İmanov, Ä.Jangeldin jäne t.b. Äbdıǧappar Janbosynov han bolyp sailandy. Qaruly köterılısşıler sany 50 myŋ adamǧa jettı.
Jetısudaǧy köterılıs. Köterılıske ūiǧyrlar, düngender, qyrǧyzdar da qatysty. Basşylary Ū.Sauryqov, J.Mämbetov, T.Bokin, B.Äşekeev, t.b. Jetısudaǧy köterılıske qatysuşylardyŋ sany 5 myŋ adamdy qūrady.
Aqmola oblysyndaǧy köterılıs. Basşylary Raqymjan Madin men etnikalyq ukrain Iаkov Latuta (Jaqyp Jolamanov) boldy. Köterılısşıler sany – 30 myŋ adam. Olar qaru-jaraq öndırısın jasap, mergender jasaǧyn qūrdy (Omarov, Pankratova, 1949: 582-583).
Amangeldı İmanov jasaqtary qaru-jaraqtarynyŋ patşa äskerımen salystyrǧanda älsız bolǧanymen, şaiqas barysynda öte jyldam ärı keremet soǧys önerın körsete bıldı. Mysaly: 1916 j. qazan aiyna qarai Torǧai jäne Yrǧyz uezderınde 20-ǧa deiın köterılısşıler otriady boldy. Torǧai köterılısşıler otriadtary üş topqa bırıktırıldı. Yrǧyz uezıne qarasty Qyzyljar bolysynyŋ Jamanqūm boiyndaǧy köterılısşıler 13 qazanda patşa äskerlerıne kömekke jıberılgen bai otriadyn talqandady. Al 17 qazanda Aqtöbe uezınıŋ köterılısşılerı Yrǧyzdan 70 şaqyrym jerdegı Qarabūtaq auylyn, 23 qazanda Amangeldı İmanov bastaǧan 15 myŋ köterılısşı Torǧai qalasyn qorşauǧa aldy (Arhiv, SGA RK F.544, D.131).
Daladaǧy ūlt-azattyq qozǧalystyŋ auqymdylyǧyna alaŋdaǧan Torǧai oblysynyŋ äskeri gubernatory M.M.Eversman Sankt-Peterburgke jedel türde habarlasyp, soǧys ministrınen Amangeldı İmanov bastaǧan köterılıstı basu üşın jazalau ekspedisiiasyn jabdyqtaudy sūraidy (Arhiv, RGVİA F. Glavnoe upravlenie Generalnogo ştaba, D. 139, L. 4, 131). Patşa äskerı Bas ştabtyŋ būiryǧymen Qazan äskeri okrugı general A.D.Lavrentevtı bırneşe äskeri bölımşelermen jasaqtap köterılıs aimaǧyna 17 rota jaiau äsker, 18 jüzdık kazaktar, 18 zeŋbırek pen 17 pulemet, 11 atty äsker eskadronyn jıberdı.
Patşa ükımetı tıptı ekspedisiialyq jasaqtardy avtomobildermen, ūşaqtarmen qamtamasyz etıp, Chelqar stansasy men Torǧai qalasy arasyndaǧy jol beketterın qorşau üşın 5000 pūt tıkenek sym şyǧarudy közdedı (Arhiv SGA RK, F. 544, OP.2, D. 222, l.35–38; D. 223, L. 23).
Ūlt-azattyq köterılıstıŋ qyrǧyny bolǧany sonşalyq, köterılısşıler, negızınen, aŋşylyq myltyqtarmen, qylyş qanjarlarmen jäne t.b. qoldan jasalǧan qarularmen qarulanǧanyna qaramastan, olar general-leitenant Lavrentev korpusynyŋ negızgı mamandanǧan äskeri küşterın tyrp etkızbei būǧattap, Torǧai qalasyn radiusy 100 km-ge deiıngı blokada saqinasynda ūstady.
A.D.Lavrentev bastaǧan ekspedisiialyq korpus arnaiy maqsattaǧy poiyzdarmen top-top bolyp Şalqar, Aqtöbe, Qostanaiǧa jetkızıldı. 1916 jyly Torǧaiǧa jer audarylǧan Iý.Dovbişenko özınıŋ kündelıgınde: «Uezd auyldarynan bırneşe myŋ adam qaladan 7 versttei jerge jinaldy. Telegraftyq bailanys üzıldı… Poşta stansiialary joiyldy…» dep eske alady.
Patşa äskerı quatty ıskeri qūraldarǧa ie boluyna qaramastan aitarlyqtai älsıredı. Qazan äskeri okrugı ştabynyŋ esebınen būl şaiqasta Frolov otriadynyŋ 43 snariad pen 8 myŋnan astam oq-därı jūmsaǧanyn köruge bolady. Äskeri qaqtyǧystar 21-23 qaraşada Yrǧyz ben Torǧai arasyndaǧy poşta joldarynda da boldy: «Kazahi priniali voennyi stroi kolonny idut ustupami, atakuia levoi; na otdyhe ohraniaiutsia zastavami i razezdami, vysylaemymi za 25 verst…» dep mūraǧattyq qūjattarda batyr babalarymyzdyŋ erlıgı sipattalady.
Sondai-aq köterılısşıler az äskerımen patşanyŋ äldeqaida quatty äskerıne toitarys bere aldy. Podpolkovnik Fon Rozen otriadynyŋ qozǧalysy turaly mälımet alǧan Torǧai uezınıŋ Täuıp, Amanqūl jäne Qyzyljar bolysynyŋ 6 myŋǧa deiıngı köterılısşılerı jazalau äskerınıŋ aldynan şyqty. Mūraǧattyq qūjattarda mynadai derekter keltırıledı: «Nesmotria na otkrytyi artilleriiskii, pulemetnyi i rujeinyi ogon, oni prodoljali nastuplenie, i liş kogda riady ih silno opusteli, oni othlynuli nazad, no, sobravşis za holmami, snova dvinulis v nastuplenie» (Arhiv, RGVİA, F. Glavnoe upravlenie Generalnogo ştaba/s, op. 1, D. 129, L. 112-113).
Patşa jazalauşy äskerı men Amangeldı İmanov köterılısşılerı arasyndaǧy qaqtyǧys aqpan revoliusiiasynan keiın de jalǧasty: «…smelye nastoi chivye ataki kirgizov dohodili do takoi derzosti, chto, nesmotria na artilleriiskii i pulemetnyi ogon, kirgizy podhodili k nastupaiuşim chastiam na rasstoianie 100 şagov, a otdelnye vsadniki vrezalis v nastupaiuşuiu sep» (Arhiv, RGVİA, F. Glavnyi ştab, Aziatskaia chast, op. 263/916, 1916, D. № 1, 2. IV, L. 86-87).
1917 jylǧy aqpan revoliusiiasynan keiın köterılısşıler jasaqtarynyŋ sany Torǧai uezınde ǧana emes, sonymen qatar körşıles Perovskii, Atbasar, Qostanai audandarynda da kürt östı. Būl otriadtar Amangeldı İmanovpen tyǧyz qarym-qatynasta boldy (Arhiv, Materialy Amangeldinskoi ekspedisii KazFAN SSSR 1943 g. Rukopisnyi fond İİAE AN KazSSR, «Papka s vospominaniiami o vosstanii 1916 goda»).
Qazaqstan tarihyndaǧy 1916 jylǧy köterılıstıŋ tarihi maŋyzy zor boldy. Halyqtyŋ azattyqqa degen talpynysy tabandylyǧymen bılındı. Naqtyraq aitsaq: 1) Belgılı bır därejede Resei imperiiasynyŋ joiyluynda şeşuşı röl atqardy; 2) Halyqtyŋ sözı jalpyūlttyq deŋgeige köterıldı; 3) Ūlt-azattyq köterılıske qazaq halqynyŋ barlyq tap ökılderı qatysty. 4) Türkıstandaǧy türkı halyqtarymen äskeri bauyrlastyq artty; 5) Ölke halqynyŋ ūlttyq sana-sezımınıŋ öskenın, saiasi kemeldengenın taǧy bır körsettı. 6) Qazaqtardyŋ jappai köterılıske qatysuy 1918-1920 jyldardaǧy Alaş polkterın qūruǧa paidalanylǧan jauyngerlık täjıribe jinaqtauǧa mümkındık berdı.
Halyq qaharmany, batyr babamyzdyŋ erlıgı bızdıŋ täuelsız el boluymyzda qosqan ülesı orasan zor. Amangeldı İmanov halyqtyŋ ruhyn köterıp, bırtūtas memleket boluda eldı ūiystyryp azattyqqa ūmtylatyn asyl dıŋgektei röl oinady. Osyndai batyrlar keleşek ūrpaq jadynda jaŋǧyryp tūruy üşın qazırgı taŋda köptegen ǧylymi qoǧamdyq ıs-şaralar ūiymdastyryluy qajet. Mysaly, mektep baǧdarlamasynda ūlt-azattyq köterılıs jaily aşyq sabaqtar men konferensiialar, merekelık ıs şaralar ötkızıluı qajet; Memlekettık baǧdarlamalarmen ūlt-azattyq köterılısterdı tereŋ zertteu kerek; Ūlttyq immunitettı nyǧaitu jolynda soltüstık öŋırlerge batyrlarymyzdyŋ monumentterı men stellalary, eskertkışter köptep ornatyluy qajet; Elımıze tän emes jer-su ataularyna batyr ataularyn berıp, halyqtyŋ ūlttyq tarihi sanasynyŋ jaŋǧyruyn qolǧa alu jüzege asyrylsa, keler ūrpaq ūlt taǧdyry şeşıler nebır tarihi sätterde qapy qalmasy anyq.
Ziiabek QABYLDİNOV,
Ş.Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, QR ŪǦA korrespondent-müşesı, t.ǧ.d., professor
