HH ǧasyrdyŋ 80-jyldary KSRO-da qalyptasqan ekonomikalyq daǧdarys 90-jyldary saiasi daǧdarysqa ūlasyp, Baltyq elderı ırgesın bölıp, täuelsızdıgın jariialady. Osy kezeŋde qazaq qoǧamynda tarihi oqiǧalar oryn aldy. Sondai erlıktı Qazaqstan Joǧarǧy Keŋesınıŋ HII şaqyrymdaǧy deputattary atqardy. Ras, intellektualdyq deŋgeiı joǧary, jan-jaqty bılımdı, täjıribesı tolysqan deputattyq korpus täuelsızdıktıŋ bastauynda tūr. Olar Egemendık deklarasiiasy qabyldaityn jauapty jiynda saǧattap pıkırtalasqa baryp, taldau-talqylaudyŋ arqasynda maŋyzdy qūjattar qabyldady.
QAITA QŪRYLU KEZEŊI
İmperiiany saqtap qalu üşın Odaq basşylary türlı aila-amalǧa baryp, jariialylyq pen aşyqtyqty ūsynyp, 1990 jyldyŋ nauryz aiynda Bükılodaqtyq referendum jariialap, «KSRO-ny teŋ qūqyqty egemen respublikalardyŋ jaŋarǧan federasiiasy türınde jaqtaisyz ba?» degen sūraqty şyǧarady. Oǧan Odaq halqy jaqtap, dauys beredı. Söitıp, 1990 jyldyŋ 26 mamyrynda Gruziia, 12 mausymda Resei, 20 mausymda Özbekstan, 23 mausymda Moldova, 16 şıldede Ukraina, 27 şıldede Belarus, 22 tamyzda Türkmenstan, 24 tamyzda Täjıkstan Egemendık turaly deklarasiia qabyldap, KSRO-men bırge bolatynyn, alaida qalaǧan uaqytta bölek şyǧatynyn jariialady. Osy jyldyŋ 25 qazanynda Qazaqstan Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputattary tarihi qūjatty qabyldady.
Keŋestık jüiede halyq qalaulysyna şopan, mehanizator, qūrylysşy, şahter jäne taǧy basqa eŋbek adamdaryna basymdyq berılıp kelse, 1990 jylǧy sailauda ǧalymdar men jazuşylar, öner jäne mädeniet salasynyŋ beldı ökılderı sailanyp, jan-jaqty ırıkteuden ötken deputattardan jasaqtaldy. Söitıp, ötpelı kezeŋ, ölara şaqta deputattyq korpus Täuelsızdık aluda qyzmet ettı. Tarqatyp aitar bolsaq, 1990 jyly säuırde «Qazaq KSR Prezidentı turaly» Zaŋy, 1990 jyly 25 qazanda Egemendık deklarasiiasy, 1991 jyly 10 jeltoqsanda Qazaq KSR-ın Qazaqstan Respublikasy dep atau turaly Zaŋy, 1991 jyly 16 jeltoqsanda Täuelsızdık deklarasiiasy, 1992 jyly 4 mausymda Memlekettık rämız turaly zaŋyn qabyldady. Osylardyŋ ışınde eŋ auqymdysy, eŋ kürdelısı, eŋ qiyny – Egemendık deklarasiiasy edı.
– XII şaqyrylǧan Joǧarǧy Keŋeste 360 deputat sailandy. Jambyl oblysynyŋ Tūrar Rysqūlov audanynan sailandym. Būl jolǧy Joǧarǧy Keŋestıŋ erekşelıgı – deputattar tūŋǧyş ret balamaly sailau arqyly sailauşylardyŋ amanatyn arqalady. Ekınşıden, deputattardyŋ 30 paiyzy alǧaş ret jalaqy alyp, tūraqty türde jūmys ıstep, Ükımetpen bırge zaŋ jobalaryn daiyndady. Būǧan deiın küzde 2 ai, köktemde 2 ai sessiiaǧa kelıp jūmys ısteitın. Keŋestıŋ alǧaşqy sessiiasy 1990 jyldyŋ säuır-mamyr aiynda ötıp, onda Prezidenttı sailap aldyq. Sosyn 15 qazanda bastalyp, sol kezdegı töraǧamyz Erık Asanbaev deklarasiianyŋ negızgı jobasy turaly baiandama oqyp, küzgı sessiiany aşty, – dedı sol kezde deputat bolǧan Jiguli Dairabaev.
TALAS-TARTYSPEN QABYLDANDY
15-16 qazanda zaŋ jobasy qyzu talqyǧa tüsıp, oǧan 40-tan astam deputat qatysty. Talqylau, talas-tartys barysynda deputattar ortaq kelısımge kele almai, 16 qazanda komissiia qūryp, onyŋ töraǧalyǧyna Salyq Zimanov sailanady. Komissiia müşesı retınde Zinaida Fedotova, Marat Ospanov, Jabaihan Äbdıldin, Manaş Qozybaev, Sūltan Sartaev, Äbış Kekılbaev, Saǧadat Nūrmaǧambetov, Evgenii Neverovskii jäne taǧy basqasy atsalysady.
– Akademik Salyq Zimanov basqarǧan komissiia jan-jaqty talqylaudan ötken qūjatty 8 saǧat boiy tık tūryp qorǧap, syn aityp, narazy bolǧandarǧa 60 ret söz alyp, qarsy pıkırlerge halyqaralyq qūjattardan mysal keltırıp, sabyrly, salmaqty türde jauap berıp, bızdıŋ ruhymyzdy köterdı. Deputattardyŋ 60 paiyzy özge ūlt ökılderı bolatyn. Keŋestık bilıktıŋ öktemdıgı älı sezılıp tūrǧan tūsta öz közqarasyn bıldıruge taisaqtaityn ärıptesterımız de az emes edı. Talqylau kezınde qarsy top «Kımnen egemendık almaqşysyŋdar» dep küle qarady. Aşyq diskussiia, tartysty talqylaularǧa töraǧamyz Erık Asanbaev aralasyp, qarsy toptyŋ uäjın dauysqa salyp, Egemendık deklarasiiasynyŋ özgerıssız qabyldanuyna küş saldy, – dedı tarihi oqiǧanyŋ kuägerı Jiguli Dairabaev.
Emendıktıŋ bastauy bolǧan Egemendık deklarasiiasy naǧyz ūlttyq memlekettıŋ qainary boldy. Būǧan Aleksandr Kozlov, Vladimir Masolov, Boris Barchenko, Vladimir Kotelnikov qarsylyq tanytyp, «qazaq» sözıne kenedei jarmasyp, Qazaqstan köp ūltty el ekenın alǧa tartty. Mäselen, deputat Liudmila Filaretova «Bızdıŋ respublika köpūltty. Bız mūny eşqaşan esten şyǧarmauymyz kerek. Men Qazaqstan halqy, iaǧni sondaǧy barlyq halyq ūǧymyna anyqtama beru kerek dep sanaimyn» dep deklarasiiany özgertu kerektıgın eskertedı.
Būl qarsylyqtyŋ basy ǧana edı. Selinograd oblysynan sailanǧan deputat Iýrii Suhov: «Memlekettık tıl – orys jäne qazaq tılı boluy kerek. Eldegı orystar ne ısteitın bolady? Olar qazaq tılın bılmeidı. Erteŋ qalai ömır süredı?» degen uäjın aityp, otqa mai qūiǧandai bolady. Būl sūraqtyŋ arty ülken dauǧa ūlaspas üşın Keŋes töraǧasy Erık Asanbaev aralasyp, ūsynysty dauysqa qoiyp, köpşılık dauyspen kerı qaitarady. Pıkırtalas bäseŋdei bastaǧan tūsta Valerii Kirillin: «Qazaq halqynyŋ jäne Qazaqstanda tūratyn basqa da ūlttardyŋ» degen tırkestı alyp tastaudy ūsynsa, Aleksandr Hristenko «Ūltaralyq arazdyq şaqyratyn mūndai deklarasiianyŋ qajetı qanşa?» degendı qoldaidy. Odan bölek, Mihail Bajenov, Gennadii Vasilev, Vitalii Voronov, Vitalii Ermolenko, Aleksandr Kazakov, Aleksandr Peregrin, Aleksandr Ponomarev, Vladimir Masolov, Nikolai Novikov, Petr Svoik, Iýrii Sytov, Petr Fedosenko, Liudmila Filaretova, Vladimir Şumilenko syndy deputattar qarsylyq ekpının küşeitıp, deklarasiiany qabyldatpauǧa küş salady.
Joǧarǧy Keŋestıŋ mınberınde qasqaiyp tūrǧan akademik Salyq Zimanov halyqaralyq zaŋ talaptaryn alǧa tartyp, baiyppen jauap beredı. Pıkırtalas şegınen şyǧyp, qarsy tarap şekten şyǧyp bara jatqanda töraǧa Erık Asanbaev aralasyp, Sūltan Sartaev, Ömırbek Joldasbekov, Marat Ospanov, Serıkbolsyn Äbdıldin, Ǧaziz Aldamjarov, Täŋırbergen Toqtarov, Ǧani Qaliev, Zamanbek Nūrqadılov jäne taǧy basqalary söz alyp, ūtymdy oilaryn aityp otyrady.
QUANǦANNAN JYLAP ALDYQ
Būl sözdı sol kezde deputat bolǧan Tölebai Raqypbekov aitty.
– Mınbede akademik Salyq Zimanov kün ūzaq tūryp, deklarasiiany qorǧady. Būl jai ǧana qorǧau emes, qazaq ūltyn jäne ūlttyq memleket konsepsiiasyn qorǧau edı. Ol kezde özge ūlt ökılderınıŋ arasynda taŋerteŋ basqa elde oianamyz ba degen ürei boldy. Mūndai közqarasty talqylau barysynda anyq tanyp-bıldık. Joǧarǧy Keŋeste akademik deputattar Şahmardan Esenov, Manaş Qozybaev, Jabaihan Äbdıldin, Salyq Zimanov, Sūltan Sartaev, Aitmūhamed Abdullin, Oraz Baimūratov, jazuşy deputattar Äbış Kekılbaev, Änuar Älımjanov, Balǧabek Qydyrbekūly jäne taǧy basqasynyŋ mysy basty ma, qarsylyq bolsa da qūjat qabyldandy. Būl kezdegı bızdıŋ quanyşymyzdy sözben aityp jetkıze almaimyn. Quanyştan közıme jas keldı, – dedı.
Deputattar arasyndaǧy talas-tartystyŋ aiaǧy dau-damaiǧa deiın ūlasyp, tıptı kei baptardy referendum arqyly qabyldaudy ūsynǧanyn aitty Ǧaziz Aldamjarov.
Joǧarǧy Keŋestıŋ halyq densaulyǧyn saqtau jäne äleumettık qorǧau komitetınıŋ töraǧasy bolǧan Täŋırbergen Toqtarov ekologiialyq aimaqtar – Aral jäne Semei öŋırınıŋ tūrǧyndaryn qorǧau turaly ūsynyp, Egemendık deklarasiiasyn qabyldauǧa atsalysady.
– Bır bapty qabyldaudyŋ özı bırneşe saǧatqa sozylyp, qyzu pıkırtalas oryn aldy. Tıptı «Demokratiialyq Qazaqstan» deputattar toby deklarasiianyŋ balama nūsqasyn ūsynyp, ötkızuge tyrysty. «Qazaq», «ūlt» degen sözderge qarsy şyǧyp, «azamat», «halyq» degen tırkesterdı engızudı talap ettı.
Tarihi qūjattaǧy territoriialyq tūtastyq, ūlttyq memleket syndy baptarǧa qarsy top kelıspeitının bıldırdı. Bıraq bız jeŋdık! Būl Täuelsızdıktıŋ bastauy edı, – dedı T.Toqtarov.
Joǧary Keŋestıŋ HII şaqyrymynda jäne Parlament Mäjılısınıŋ VIII şaqyrymynda deputat bolǧan azamattar aramyzda jür. Sonyŋ bırı – Jiguli Dairabaev. Odan keşegı men bügınnıŋ arasyn saralap, baǧa berudı sūradyq.
– Menıŋşe, Keŋestıŋ HII şaqyrymyndaǧy deputattary men Mäjılıstıŋ VIII şaqyrymyndaǧy deputattardyŋ bır ūqsastyǧy bar. Qoǧam jaŋa baǧytqa bet būrǧan tūsta jauapkerşılıktı öz moinyna alatyn deputattyq korpuspen erekşelenedı, – dedı Mäjılıs deputaty.
NENI QAMTYDY, MAŊYZY NEDE?
Tarihi qūjat ūlttyq memleket retınde saltanat qūrudy közdedı. Mäselen, 1-babynda eldıŋ territoriialyq tūtastyǧy, eldıktıŋ nyşandary anyq körsetılse, 2-bapta ūlttyq memlekettılıktı saqtau, qorǧau jäne nyǧaitu jönınde şaralar qoldanatyny qamtyldy. 3-bapta «Qazırgı şekarasyndaǧy Qazaq SSR-nıŋ territoriiasy bölınbeidı jäne oǧan qol sūǧylmaidy, onyŋ kelısımınsız paidalanuǧa bolmaidy» dep aiqyndap, saq-ǧūn däuırınen sabaqtasyp kele jatqan eldıktıŋ negızı – jer ekenı äigılendı. 4-bapta halyq egemendıktıŋ iesı ekenı jäne halyq atynan bilıktı jürgızu Joǧarǧy Keŋes jüzege asyratyny, al 5-bapta respublika aumaǧynda ömır süretın barlyq azamattyŋ qūqyǧyn qorǧaudyŋ jaiy jazyldy. 6-bapta syrtqy qarym-qatynasta üstem, derbes şeşım şyǧara alatyny, 7-bapta memlekettık basqaru organdarynyŋ qūrylymy: zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy, sot bilıgı körsetıldı. 9-bapta jer, onyŋ qoinauyndaǧy barlyq tabiǧi resurstardy basqaruǧa, paidalanu tärtıbı, sondai-aq ösımdık pen haiuanattar düniesı, mädeni, tarihi, ruhani qazynalary öz menşıgıne jatatyny, 10-bapta Joǧarǧy Keŋeske baǧynyşty vedomstvolar körsetıldı.
11-bapta ekologiialyq mäseleler oryndy keltırılse,
12-bapta el aumaǧynda tūratyn özge ūlt ökılderınıŋ qūqyqtyq mümkındıgı, 13-bapta eldıŋ qūqyq qorǧau jüiesı men äsker ūstauy, 14-bapta halyqaralyq qatynastardaǧy orny, 15-bapta egemendık qūqyǧyn qorǧauy, 16-bapta Memlekettık rämızder: tu, eltaŋba, gimn bolatyny, 17-bapta deklarasiia eldıŋ jaŋa Konstitusiiasyn äzırleude zaŋdy tūrǧyda negız bolatyny aiqyn jazyldy.
P.S: Täuelsızdıŋ bızge osylai keldı. Oǧan sol kezdegı deputattardyŋ ülesı zor. Respublika künınde qairatker tūlǧalar Erık Asanbaev, Salyq Zimanov, Sūltan Sartaev syndy tūlǧalardyŋ eŋbegın atap ötudı ūmytpau kerek. Būl – bızdıŋ basty mındetımızdıŋ bırı.
