Bızdıŋ el Qabyrǧa özenınıŋ jaǧasynda qonys tepken. Auyldy jaǧalai şaǧyn özekşeler qorşaǧan. Köktemde qys boiy jatqan qalyŋ qar erıp, Torǧai özenı ötkel bermei tasyǧanda auyldy qyzyl su orap alady. Syrtqy elmen bailanys üzıledı. Jol qatynasy jabylady. Azyq-tülıktı ūşaqpen jetkızedı. Osy körınıs jyl saiyn qaitalanady. Sondai bır alai-dülei şaqta, iaǧni 1986 jyly, däl kosmonavtar merekesı künı aiauly äjem dünieden ozdy. Men onda ekınşı synypta oqimyn. Odan berı de zymyrandai zulap otyz jyl öttı. Bıraq, sol küngı oqiǧanyŋ barlyǧy älı köz aldymda. Äjemnıŋ köpten berı tamaǧynan as ötpei, auyryp jüretın. Keiıngı bır aida jaǧdaiy tym tömendep, tösek tartyp qaldy. Ekı tuǧan abysyny Şäripa men Jaŋylşa künı-tünı küzetıp otyrady. Bırde menı asqynǧan dertı boi bermei jatsa da ymdap janyna şaqyrdy. Janary jasqa şüpıldep tūr. Söileuge därmen joq. Sonda da bırdeŋe aitqysy kelıp, tolqyp ketedı. Eŋkeiıp, qūlaǧymdy auzyna tostym. Dem jetpei, qinalyp jatsa da äzer tılge kelıp, «Qūlynym, men senı körde jatsam da qadaǧalap otyramyn» dedı entıge alqynyp. Sol sätte jüregım jūlqynyp ketkendei boldy. Onyŋ aitqan soŋǧy sözı kökıregımde mäŋgı qalyp qoidy.
Äjem menı alty ailyǧynda bauyryna basypty. Sodan jūrt Bätşanyŋ balasy dep ataityn. Rasynda, men äjemnen tudym dep oilauşy edım. Öitkenı ol kısınıŋ özı de maǧan şaŋ jūqtyrmaityn. Töbemnen qūs ūşyrmai tıleuımdı tılep otyratyn. Bala künımnen özge balǧyndar sekıldı «papa, mama» degen sözdı aityp körgen emespın. Menıŋ äkem de, şeşem de sol kısı boldy. Sondyqtan, ol men üşın ömırdegı jan jetpeitın eŋ asyl adam.
Äkesı Asan üiırlep jylqy aidaǧan, myŋdap qoi ūstaǧan auqatty bolǧan. Er balasy bolmaǧandyqtan jalǧyz qyzyn erkekşora etıp ösıredı. On üş jasqa deiın atqa mınıp, bozbalalarmen bırge jüredı. Äjemnıŋ tūrmysqa şyqqany da bır tarih. Äkesı baldyrǧan şaǧynan özı teŋdes baidyŋ balasyna atastyrady. Bıraq, onyŋ menıŋ atam Qūsaiynmen köŋılı jaqyn bolady. Süigenıne qosylaiyn dese äkesınıŋ qaharynan qaimyǧady. Sonda da ǧaşyqtyq sezım eşteŋege boi bermeidı. Aqyry atam bır künı beldı bekem buyp, äjemdı alyp qaşady. Körşı otyrǧan ekı rudyŋ arasynda janjal tuady. Asan qyzynyŋ qylyǧyna küiınıp, bük tüsıp jatyp qalady. Sodan «Bätşa qaşty Taraudan» degen ūzaq jyr şyǧarady. Ony özı bertınde mūŋly äuenge salyp aityp otyratyn. Keiın keŋes ükımetı ornap, Asannyŋ bar maly tärkıleuge ılınıp, özı aidalyp ketedı.
Būl quǧyn-sürgın äjemdı de bıraz äbıgerge salady. Äiteuır, äupırımdep janǧan ottan aman qalady. Ol kısı qyzyldardy jaqtyra qoimaityn. Äkesınıŋ ajaly solardan bolǧandyqtan ba, ekı sözınıŋ bırınde «Qūl-qūtan basqarǧan ükımet qaidan oŋady» dep keketıp otyratyn. Jasy ūlǧaiǧan şaqta on ekı som zeinetaqysynan da bas tartty. Sondai bırbetkei mınezı bar edı. Ömırde täkappar, tık jürıp, tık aitatyn tektı kısı boldy. Keide auyl arasyndaǧy küikı tırşılıkke küiınıp ketkende, tuysqandarǧa da betıŋ bar, jüzıŋ bar demei aityp salatyn. Osy qasietınen qatarlary da yǧatyn. Eldıŋ ülken-kışısı qūraq ūşyp syilaityn. Eşkım aldynan kesıp ötpeitın. Ärine, ol bır auyldaǧy qazaqylyqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan şaǧy ǧoi…
***
Bügın oilasam, äjemnıŋ bar ömırı qaiǧymen, qasıretpen ötken eken. Soǧys bastalǧanda äskerge alynǧan atam, 1943 jyly ız-tüssız ketedı. Eşqandai habar-oşar bolmaidy. Tıptı, «erlıkpen qaza tapty» degen bır japyraq qaǧaz da kelmeidı. Ol kısı ömır boiy atamdy kütumen, tosumen boldy. Telearnadan soǧys turaly kino bolyp jatsa, soǧan kırıp ketetındei tesılıp, baiaǧy maidanda köz jūmǧan atamdy körıp qalatyndai üŋıletın. El ışınde kiesı bar qariialarǧa qūmalaq aştyryp, tosyn bır jaŋalyq tosyp jüretın. Jarynyŋ artynda qalǧan bır ūl, ekı qyzyn «tūmsyqtyǧa şoqyttyrmai, qanattyǧa qaqtyrmai» ösıredı. Solardy jetkızem dep, «etegı elpı, jeŋı jelpı» kolhozdyŋ qara jūmysyna jegıledı. Şöp şabady, maia üiedı, jer tyrmalaidy, äiteuır, beinetı qalyŋ jūmystyŋ bel ortasynda jüredı. Balasy er jetıp, otbasyn qūryp, nemere süiıp, endı sonyŋ qyzyǧyn körem degende jalǧyz ūly aiaq astynan qaitys bolady. Äjemnıŋ qaiǧydan kökıregı qars aiyrylyp, dünieden baz keşıp ketedı. Odan jyl aralatyp, kışı qyzy ömırden ozady. Osy ekı auyr qaiǧy ony tūralatyp tastaidy. Ärine, men ol kezde säbimın eşteŋe bılmeimın. Bıraq, közın körgender äjemdı küiıkten örtenıp, jyndanyp ketuge deiın barǧanyn aitady. Osyndai qiyn künderı oǧan eşnärse de medet bolmaidy. Bıraq, «ölımnıŋ artynan ölmek joq», jalǧyzynan qalǧan nemerelerı üşın basyn köterıp, solar qatarǧa ılıgıp ketkenşe, aralarynda tılektes bolyp otyrdy.
Är balaǧa öz äjesınıŋ meiırımınen artyq eşteŋe joq. Bız bır şaŋyraqta jetı qyz, bır ūl östık. Ol menı tuǧan apalarymnan bölektep, bar dämdısın aldyma tosatyn. Tıptı, «Azamat astan alǧaş däm tatpai, sender tamaqqa qol salmandar» dep tätelerıme tärtıp qoiatyn. Menı qara şaŋyraqtyŋ iesı dep, osy üidıŋ kiesı dep aldyǧa qoiyp söileitın. Sonyŋ barlyǧyn däl sol mezetterde jıtı tüsınıp, baiyrqalaǧan emespın. Keiınırek, er jetıp oi toqtatqanda, onyŋ aitqandarynyŋ barlyǧy önege ekendıgın tüsındım.
Äjemnıŋ äjeptäuır dındarlyǧy da bar edı. Bes uaqyt namazyn qaza qylmaityn. Oiymnan ketpeitın qyzyq körınıs bar. Äjemnıŋ namaz oqityn uaqytyn aŋdyp jüremın. Jailanyp däret alyp, jainamazyn tösep, eŋkeiıp säjdege basyn tigıze bergende arqasyna attai sekırıp mınıp alamyn. Sol kezde ol kısı jetpıstı alqymdap qalǧan şaǧy deimın, bıraq, eşqandai dybys bıldırmei, menı arqalaǧan küide namazyn eş būzbaidy. Sonyŋ barlyǧy sap-sary saǧynyşqa ainaldy. Bügıngı taŋda äjem tırı bolsa qandai baqyt bolar edı armandaimyn. Tüsıme de sirek enedı. Ol kısını tüsımde körgen saiyn, aldymnan bır quanyş kütıp tūrady. Menı bäle-jaladan saqtap, jelep-jebep jürgenın sezemın. Keide köşeden aq şatyrdai jaulyq tartyp, äsemdep kamzol kigen keiuanany körsem, köz aldyma asyl äjem keledı.
***
İä, menıŋ qatarlastarym aştyq pen soǧysty körgen, oqymasa da ömırden tüigenı mol ata-äjelerdıŋ bauyrynda erjettı. Solardyŋ akademiiasynan sabaq aldy. Olardyŋ bızge bergen taǧylymy erekşe edı. Qazaqy tärbienı boiymyzǧa sıŋırdı. Sodan köktedık, tamyrymyz tereŋge tartyldy. Bala künımızde ülken kısıler bızdı aldausyratyp, äŋgımege tartatyn.
– Kımnıŋ balasysyŋ?
– Äjemnıŋ balasymyn.
– Ol senı qalai tudy?
– Auzynan aq degende atyp şyqtym, dep taq etkızemız. Oǧan qariialar mäz bolyp, meiırlenıp tūrady. Odan keiın elıŋ men jetı ataŋdy jatqa aityp beruın sūraityn. Ol synaqtan da müdırmeimız. Oilap qarasam, sonyŋ barlyǧy babadan kele jatqan tektı tärbie eken. Ülkendı syilauǧa, kışıge ıltipat körsetuge ündeidı. Tarihyŋdy bıluge talpyndyrady. Tanymyŋdy jetıldıredı. Ärine, keşegı özımız körgen äjeler men bügıngı zamanaui äjeler arasynda aiyrmaşylyq ta jer men köktei. Oǧan da uaqyttyŋ taby tigen. Qazırgı taŋda tuǧan nemeresın baǧudan qaşyp, boi-basyn kütıp, sylaŋdap jüretın kısıler de köp. Jetpıske kelse de jaulyq tartpai, şaşyn türlı boiaumen äsemdep jüretın äjelerımız de bar. Sondai kezde būrynǧy qanaǧaty men şükırlıgı mol keiuanalardy saǧynamyn.
Bügıngı taŋda jastar arasynda türlı oqiǧalardyŋ beleŋ alyp, jan şoşytyrlyq jaǧdailardyŋ jiı qaitalanyp, ūrpaq tärbiesınıŋ bosandap ketuı de äjeler akademiiasynyŋ älsırep bara jatqandyǧyn baiqatady. Osyndaida ömırden erte ozǧan daryndy jazuşy Jaqsylyq Tümenbaevtyŋ sonau ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldary jazǧan «Auyl men Almatynyŋ arasynda» atty povesınde qalaǧa nemeresın baǧuǧa kelgen Balmeiram keiuananyŋ «Qūdai-au, äjesınıŋ bauyrynda öspegen bala ne törelı adam bolyp şyǧatyn edı» dep aitqan sözı eske tüsedı. Qalamger ūlttyq bolmystan ajyrap bara jatqan ūrpaqty sol kezde-aq aŋǧarǧan. Odan berı de qanşama jyldar öttı. Rasynda, äjesınıŋ tälımın alǧan balanyŋ bolaşaǧy jarqyn bolady.
Azamat ESENJOL
