Myqty otbasy – myqty memleket. Aitqanǧa jaqsy ūran söz. Bıraq myqty memlekettı qūratyn myqty otbasy ideologiiasy qalai jürgızılude? Mäselenıŋ mänı osynda. Bızdıŋ san ǧasyrlar boiy sabaqtasyp kelgen otbasylyq qūndylyq täuelsızdık jyldary üzılıp qaldy ma? Jastar arasynda ajyrasu körsetkışı nege jyl saiyn artyp otyr?
STATİSTİKA NE DEIDI?
Statistikany söiletsek, 2021 jyldyŋ qaŋtar-mausym aiynda 64951 neke tırkelse, 2022 jyldyŋ däl osy ailarynda 55065 neke şarty jasaldy. Kördıŋız be, ekı jyldy salystyrǧanda nekelesu deregı 10 myŋǧa juyq kemıdı.
Endı soŋǧy 20 jyldaǧy ajyrasudy saralasaq, jyl ötken saiyn neke būzu deregı artqanyn köruge bolady. Mäselen, Ūlttyq statistika biurosynyŋ deregı boiynşa, 2000 jyly ajyrasqandar sany 27391 qūrasa, 2005 jyly – 32377, 2010 jyly – 41617, 2015 jyly – 53293, 2020 jyly 48002-ǧa jettı. 2021 jyly 140256 jūp şaŋyraq köterse, 48239-nyŋ däm-tūzy jaraspady.
Ajyrasudyŋ joǧarǧy körsetkışı Nūr-Sūltan qalasynda jäne Soltüstık jäne Şyǧys Qazaqstan oblysynda baiqalady. 2021 jyly Nūr-Sūltan qalasynda ajyrasqandar sany 824 bolsa, biylǧy şılde aiyndaǧy körsetkış boiynşa 749 jūp ajyrasqan. 2005 jyly – 4022/1242, 2010 jyly – 7379/2011, 2015 jyly – 11213/3788, 2020 jyly – 10597/4183. Baiqaǧanyŋyzdai, bes jyl ötken saiyn neke sanymen bırge ajyrasu faktısı artyp otyr. Al bala tuu körsetkışı tömen soltüstık oblystardaǧy nekelesu men ajyrasu faktısı tıptı jaǧa ūstatatyn deŋgeide. Mäselen, 2020 jyly Pavlodar oblysynda 4870 neke tırkelse, sot aldynda 2712-ı ajyrasty. Sol jyly Soltüstık Qazaqstan oblysynda 2932 adam nekelesse, onyŋ 1938-ı neke şartyn būzdy. Atalǧan ekı oblysta da soŋǧy jyldary şaŋyraq köteretınder sany edäuır azaidy.
Mäselen, Ūlttyq statistika biurosynyŋ deregı boiynşa, 2000 jyly ajyrasqandar sany 27391 qūrasa, 2005 jyly – 32377, 2010 jyly – 41617, 2015 jyly – 53293, 2020 jyly 48002-ǧa jettı. 2021 jyly 140256 jūp şaŋyraq köterse, 48239-nyŋ däm-tūzy jaraspady
Būl – alaŋdaityn mäsele. Üilenudıŋ azaiyp, ajyrasudyŋ köbeiuı ūlttyŋ sapalyq deŋgeiıne äser etıp, jer jüzınen joiylǧan jūrttyŋ qataryna qosyluǧa itermeleitını aidan anyq.
ÄLEMDEGI AHUAL QANDAI?
Jalpy älemnıŋ ozyq 30 elıne kıremız dep ūrandap jürgende, ajyrasu körsetkışı boiynşa üzdık 15 eldıŋ arasyna enıppız. Maqtanamyz ba, älde syltau aityp, aqtalamyz ba?
Jahandanudyŋ ssenariiın jasaityn Batys ajyrasudy qalypty jaǧdai retınde därıptep, bırjynystylyq qatynasty qarqyndy nasihattauda. Ajyrasu prosedurasy turaly mol aqparat beretın prorazvod.com derekterıne sensek, Liuksemburgte bır jylda üilengenderdıŋ 87 paiyzy öz jönımen ketedı. Būl körsetkış İspaniiada – 65 paiyz, Fransiiada – 55 paiyz, Reseide – 51 paiyz, Germaniiada – 44 paiyz, Angliiada 42 paiyzy «ömır jolymyz bölek» degen şeşım şyǧarǧan-dy. Europalyq otbasylardyŋ üşten bırı alǧaşqy 1 jylda sätsızdıkke ūşyrasa, AQŞ-ta 25 pen 40 jas arasyndaǧy otbasynyŋ teŋ jartysy 4 jyldan artyq bırge tūra almaidy eken. Al amerikalyq äleumettanuşy men psiholog Konstansiia Aronstyŋ mälımdemesı tıptı qorqynyşty. Ol älemde ärbır 13 sekund saiyn bır otbasy ajyrasatynyn eseptep, däleldeptı.
Bızde şe? Erlı-zaiyptynyŋ bırı sotqa aryz berıp, sot prosesıne ekı taraptyŋ bırı 3 märte kelmese, olar ajyrasqan bolyp esepteledı. Ajyrasu tölemınıŋ qūny 800 teŋgenı ǧana qūraidy. Qūddy, «jastar, ajyrasa berınder!» deitındei talap-mındet…
Älemnıŋ estı elderı «ajyrasu ūltqa töngen qauıp» dep mäsele köterıp, memlekettık deŋgeide şeşudıŋ jolyn ızdestırude. Äleumettanuşylar pen psihologtar ajyrasudyŋ joǧary deŋgeide boluynda opasyzdyq, senımsızdık, maskünemdık, naşaqorlyq, emosionaldyq zorlyq-zombylyq, kompiuterge täueldılık, bedeulık, belsızdık nemese balaly boludy qalamau jäne t.b. alǧa tartady. Sondai-aq otbasylyq ömırde jūptardyŋ bır-bırın tüsınbeuı saldarynan janjaldyŋ jiı oryn alatyny jäne äleumettık jelılerdıŋ kerı äserı baryn jasyrmaidy.
Al älemde ajyrasu deŋgeiı Ündıstanda tömen. Onda jylyna şaŋyraq kötergen 1000 otbasynyŋ 13-ı ǧana ajyrasumen aiaqtaidy. İnduizmnıŋ qaǧidalaryn ūstanyp, dästürge berıktıgı ündılerdıŋ otbasylyq qūndylyqty saqtauyna septıgı mol. Mäselen, Ündıstannyŋ üilenu toilary, dınıne qaramastan, nekeden būryn bırneşe ailyq räsımderdı talap etedı. Erlı-zaiyptylardyŋ ata-analary men olardyŋ tuystary qatysatyn bükıl «neke prosesı» erlı-zaiyptylar arasynda psihologiialyq bailanys ornatady. Bärınen būryn, ajyrasu ündılık äielder üşın qymbatqa tüsedı. Ajyrasudyŋ ortaşa qūny 7500 dollardy qūraidy. Odan keiın ajyrasu prosesı ūzaq merzımdı talap etedı. Ündılık erlı-zaiypty kelısımı boiynşa ajyrasuy ädette 18-24 aiǧa sozylady, tıptı dauly ajyrasular 3-5 jylǧa deiın barady eken.
Ülgı-önegenı ūzaqtan ızdemei-aq, Özbekstandy mysalǧa alaiyqşy, ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary ala şapandylar 17 mln qūrasa, bızdıŋ elde 16 million tūrǧyn boldy. Qazır özbekter 36 millionǧa jetıp, älemde halyq sany boiynşa 43-orynda tūr. Qazaqstannyŋ demografiialyq jetıstıgı 19 million adamdy qūraidy (älemde 62-oryn). Afrikanyŋ batysynda Burkina-Faso degen kedei memleket bar. Senesız be, bızdıŋ demografiialyq deŋgeiımız osy elden de tömen.
Ūzaq jyldar jürgızılgen reformalardyŋ jemısı 3 million adam ǧana qosty. Al Özbekstan 2 esedei köbeidı. Mıne, ekı eldıŋ baǧyt-baǧdary qanşalyqty tiımdı bolǧanyn osydan-aq aŋǧaruǧa bolady. Öitkenı demografiialyq körsetkışter eldıŋ ekonomikalyq damuyn aiqyndaityn negızgı indikatordan sanalady. Eldıŋ demografiialyq ahualyna neke men ajyrasu tıkelei äser etetını belgılı.
SEBEP-SALDARY NEDE?
Būl sūraqqa Prezident janyndaǧy Äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı ūlttyq komissiianyŋ müşesı, zaŋger Saltanat Tūrsynbekova:
– Soŋǧy bes jylda äielderdıŋ qatysuymen bolǧan auyr qylmystar 153 paiyzǧa, asa auyr qylmystar 20 paiyzǧa östı. Otbasylyq ömırde 4,4 myŋ zaŋ būzuşylyq anyqtaldy. Mūnyŋ bärı ūlttyq tanym-tüsınıktegı otbasylyq qūndylyqtar özgeruınen, – dep jauap berdı.
Būl oidy qyzylordalyq käsıbi mediator Aqylbek Jänıbekov te quattap:
– Ūlttyq qūndylyqtar älsırep, otbasy institutynyŋ rölı tömendep, adamdardyŋ ömırge degen közqarasy men qajettılıgı özgerıp, būryn ūiat sanalatyn närseler, qazır qalypty jaǧdaiǧa ainaldy, – dedı.
Al «Mediasiiany damytu ortalyǧy» RQB prezidentı Azamat Jūlaev ajyrasudyŋ köbeiuı materialdyq jaǧdaiǧa bailanysty ekenın aitady.
– Ajyrasuǧa türlı sebep äser etedı. Köp jaǧdaida, jas otbasynyŋ materialdyq jaǧdaiynyŋ tömendıgı, üidegı jetıspeuşılık ūrys-kerıs pen tüsınıspeuşılıkke äkeledı. Şaŋyraqtyŋ şaiqaluynyŋ taǧy bır sebebı – erlı-zaiyptynyŋ mınezı üilespei jatady, – deidı Azamat Älımǧaraūly.
Äleumettanuşy Ainūr Bahtiiardyŋ sözınşe, otbasylyq ömırdıŋ mändı boluy ortaq jauapkerşılıkke tıkelei bailanysty.
– Jastar otbasylyq ömırge jeŋıl qaraidy. Olar otbasy qūryp, säbilı bolǧannan keiın basyna tüsken tūrmystyq auyrtpalyqty kötere almai, ūrys-kerıstı üdetıp, üidıŋ berekesın alady. Otbasyndaǧy tüsınbeuşılıkke erdıŋ epsız, qyzdyŋ qylyqsyz äreketı de äser etedı. Nege deseŋız, qazır qyzdar köbıne özge äuletke sıŋısuge daiyn bolmaidy. Tüske deiın ūiyqtap, ne tamaq ıstei almaidy, ne üi-jaidy dūrys tazalai almaidy. Ondai boijetkender şaŋyraqtyŋ ūiytqysy bola ala ma? – dedı äleumettanu magistry.
Ajyrasuǧa ekı jaqtyŋ tuystary aralasuy da äser etedı. Mūndai oidy psiholog Aizat İbragimova aitty.
– Bırınşıden, otbasynyŋ berekelı ömırıne materialdyq mūqtajdyq, äleumettık teŋsızdık, jūmyssyzdyq problemasy äser etedı.
Ekınşıden, maskünemdık, qūmarlyq, qyzǧanyştyq erlı-zaiyptynyŋ arasyna syzat tüsıredı.
Üşınşıden, jūptardyŋ arasyna tuystary tüsıp, erlı-zaiyptynyŋ jeke qarym-qatynasyna aralasuynan da tuyndap jatady, – dep jauap berdı psiholog.
Elordaǧa Türkıstan oblysynan kelgen jalǧyzbasty ana Tūrsynai:
– Erkekter arasynda jıgersızdık basym. Jauapkerşılıktı moinyna kötere bermeidı. Aramyzda üş qyzym bar. Ony qoişy, ūl tumaisyŋ dep ūrys-kerıstı köbeittı. Sosyn qyzdarymdy alyp, Nūr-Sūltan qalasyna tartyp kettım. Ärine, ömırımız oŋai bolyp jatqan joq, – deidı.
ZALAL-ZARDABY QANDAI?
Ūlttyŋ sapasy men synyna, qasietı men qabıletıne äser etetın dertke ainaldy. Joq! Ūlttyq tragediia deu kerek-aq! Būl sözımızdı äleumettanuşy Ainūr Bahtiiar quattap:
– Ajyrasudyŋ saldarynan tolyq emes otbasylar, jalǧyzbasty ana, jalǧyzbasty äke köbeidı. Bärınen būryn «äleumettık jetım balalar» sany artty. Mäselen, 3 myŋnan asa jasöspırım balalar üiıne tüsedı. Jetım balalardy asyraityn üilerdegı jasöspırımnıŋ 80 paiyzy – ajyrasqan otbasylardan şyqqan «tırı jetımder». Mūndai äleumettık jaǧdai balanyŋ dünietanymyna, psihologiiasyna jaǧymsyz jaǧy basym. Būl degenımız – ūlttyŋ sapasyna kerı äser etetın faktor, – dedı.
Semei erler gimnaziiasynyŋ ofiser-tärbieşısı Ernaz Tūrsynbekūlynyŋ aituynşa, äkenıŋ tälımın körmegen, äkenıŋ mysyn sezınbegen ūldar köbeidı. Mūndai ūldar köbıne äljuaz, erketotai bolyp ösedı. Ūltqa tönetın qauıptıŋ bırı – osy!
Endı Oqu-aǧartu ministrlıgı balalardyŋ qūqyǧyn qorǧau komitetınıŋ jetı jyl būryn keltırgen deregıne qaraŋyz: «Elde 400 myŋnan astam analar, 40 myŋnan astam äkeler 1 millionǧa juyq balany jalǧyz özderı äkesız, ne anasyz tärbielep otyr».
Mūnyŋ saldary demografiialyq ahualǧa ǧana emes, ūlttyŋ ziiatkerlık sapasyna, jastardyŋ «tolyq adam» (Abai) bolyp qalyptasuyna kerı äser etetını anyq.
Qoǧamdyq derttıŋ sebebın ızdemei, saldaryn joiu maŋyzdy. Şyndyq köp, aqiqat bıreu, ol – otbasynyŋ berıktıgı, memlekettıŋ quattylyǧyn körsetedı. Keleşegınıŋ qamyna kırısken Özbekstan otbasynyŋ ajyrasuyn jergılıktı jerdegı äkımderınen sūrap, tıptı basşylardyŋ reitingısın tüzgende ajyrasudyŋ deŋgeiınde saralaudy jolǧa qoidy.
Al bızde ajyrasyp jatqan otbasylardyŋ problemasymen ainalyspaq tügılı, özı basqaratyn eldı mekenı nemese audan-qalasynda qanşa jas bar ekenın, olar qaida, ne ıstep jürgenınen habary az. Bılmeidı, bılgısı kelmeidı deuge bolady.
Ajyrasudyŋ zalaly men zardaby qandai? Mamandardyŋ pıkır-paiymdarynan mynadai oi tüiuge bolady.
Bırınşıden, tolyq otbasynda mahabbat pen jylulyqty sezınbegen balalar psihologiialyq küizelıske tez tüsetın, özıne senımsız, jıgersız bolyp qalyptasuy äbden mümkın. Al ondailar bıreu, ekeu emes, myŋ-myŋdap sanalady. Endı ondai balalardyŋ ūlttyŋ sapasyna äserın oişa eseptep körıŋız.
Ekınşıden, qoǧamda ajyrasqan äielderge erlerdıŋ közqarasy tömen bolatynyn baiqauǧa bolady. Mūndai jaǧdai äieldıŋ qoǧamda öz ornyn tabuda qiyndyq tudyrmai ma?
ALDYN ALU JOLY BAR MA?
Bar. Ol üşın tarihtan taǧylym alyp köreiıkşı. Qazaq qoǧamynda ajyrasu degen bolmady, bolǧan künnıŋ özınde öte sirek kezdestı. «Äiel erden ketse de, elden ketpeidı» degendı berık ūstanyp, «ämeŋgerlık» instituty arqyly jetım-jesırlerdıŋ köbeiuıne jol bermedı.
Ol kezde ajyrasudyŋ az boluyna zaŋdar jüiesınıŋ de äserı oŋ boldy. Jetı jarǧy zaŋ jinaǧynda ajyrasqan jaǧdaida bala äkesı jaqta qaluy tiıs-tūǧyn.
Qalamger Qanybek Äbduov bızdıŋ zaŋǧa da osyndai bapty engızudı ūsynady.
– Qazırgı otbasylyq ūrys-kerıster balanyŋ taǧdyrynyŋ qasynda eşnärse emes. Bärınen balanyŋ mazmūndy ömırı qymbat. Tolyq otbasynda qalyptasqan jastardyŋ özıne senımdılıgı joǧary bolady. Al özınıŋ qabılet-qarymyna sengen tūlǧanyŋ ideiasy ömırşeŋ, közqarasy kemel, ruhy asqaq, bäsekege qabılettı bolyp qalyptasady. Eger osyny jıtı tüsınsek, «Neke (erlı-zaiyptylyq) jäne otbasy turaly» zaŋyna özgerıster men tolyqtyru engızu qajet. Onda bır ǧana söz: «ajyrasqan jaǧdaida, bala äkenıŋ jaǧynda qalady» degendı qosu kerek. Boldy. Ajyrasudyŋ sany azaiady. Bız tektı äkeden alamyz. Eger ajyrasqan äiel basqa adamǧa tūrmysqa şyqsa, artynan ergen balalary özge elge barady. Sodan balalary tegın bılmei ösuı de mümkın ǧoi! – deidı jurnalist.
Älem boiynşa ajyrasu jönınen alǧaşqy bestıkke kıretın Resei Federasiiasy keleŋsız jaǧdaidyŋ aldyn aluǧa qamdanyp, ajyrasqandarǧa salyqtyŋ kölemın 1000 AQŞ dollaryna deiın köterudıŋ jolyn qarastyruda. Al Vetnamda jaǧdai mülde basqa. Oŋtüstık-Şyǧys Aziia elınde nekenı būzǧany üşın 485-970 AQŞ dollary kölemınde aiyppūl töleidı. Sonyŋ saldary bolar, 2015 jyly Vetnamda ajyrasu 0,4 paiyzdy qūrady.
Bızde şe? Erlı-zaiyptynyŋ bırı sotqa aryz berıp, sot prosesıne ekı taraptyŋ bırı 3 märte kelmese, olar ajyrasqan bolyp esepteledı. Ajyrasu tölemınıŋ qūny 800 teŋgenı ǧana qūraidy. Qūddy, «jastar, ajyrasa berınder!» deitındei talap-mındet…
Şeteldıŋ keibır elderınde ajyrasudyŋ sottasu qūny tym qymbat. Mäselen, Angliiada okrugtık apelliasiialyq sotyna teŋgege şaqqanda 68460 teŋge töleisız. Joǧarǧy sotta 117360 teŋge beresız. Fransiia men Germaniiada – 15000, Reseide 10000 teŋgenı qūraidy.
P.S: Bız ajyrasudyŋ sebep-saldaryn taldap, zalaly men zardabyn zerdeledık. Statistikany söiletıp, älem elderınıŋ täjıribesın söz ettık. Söitıp, ūlt bolyp, eldıgımızdıŋ eŋsesın köteru jolynda ajyrasudy azaitu joldaryn keltırdık. Bızdıkı – ūsynu! Basşylardykı – el boludyŋ jaiyn oilap, şeşım şyǧaru…
Nūrlat BAIGENJE
