Bügınde elımızde otbasyn saqtai almai, ajyrasatyndar qatarynyŋ artqany alaŋdatady. Adamnyŋ jeke tūlǧa retınde qalyptasuynyŋ alǧaşqy jäne asa maŋyzdy kezeŋı otbasynda ötedı. Alaida qazırgı taŋda köptegen qazaq otbasylary bırlesken ömırdıŋ bastapqy kezınde bolatyn uaqytşa qiyndyqtarǧa tözbei, şaŋyraǧyn şaiqaltuda. Äsırese nekeleskennen keiın tym qysqa uaqytta aiyrylysatyndar köbeiıp, äke men şeşenıŋ tärbiesın teŋ körıp öspeitın balalar sany artty. Ūrpaǧyn tolyqqandy otbasynda ösu qūqyǧynan aiyratyn ata-analar olardy bükıl bolaşaǧyna äser etetın qūndylyqtardan da ada etude.
Ärine, otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq pen ūrys-kerıs şarşatyp, balanyŋ köz aldynda ülgılı otbasynyŋ emes, köŋılge qaiau salatyn jūptyŋ ülgısın körsetkenşe, ajyrasqandy jön köretınder de bar. Alaida ömır süru jeŋıldegen saiyn säl bolmaşy qiyndyqqa tözbei ekı jaqqa ketıp, memleketten keiıngı kışı otanyn saqtai almaityndar köbeigenı de ras. Ūlttyq statistika biurosynyŋ mälımetıne säikes, sottyŋ nekenı būzu turaly şeşımderın esepke almaǧanda, AHAT organdarynyŋ derekterı boiynşa byltyr elımızde 128,5 myŋ jūp otau tıkse, 17,7 myŋ jūp ajyrasqan. Būl 2021 jylǧy deŋgeiden 8,1 paiyz tömen eken, bıraq bärıbır quanatyn jait emes. Elımızde eŋ köp neke 2013 jyly tırkelıptı, 168447 jūp. Soŋǧy 10 jyl ışınde būl rekord jaŋarmaǧan. Kerısınşe, ajyrasqandar köp. Oǧan materialdyq jaǧdai, ene men kelın mäselesı, otbasyndaǧy bulling, qyzǧanyş, näpsıqūmarlyq jäne taǧy da basqa jaǧdailar sebep bolǧan.
Bırınşı zardap şegetın – bala
Aşyq derekközderge süiensek, elımızde är üşınşı neke ajyrasumen aiaqtalady. Ajyrasu boiynşa 2021 jyly Almaty qalasy 5281 jaitpen köş bastady. Odan keiıngı oryndarda 4717 derekpen Qaraǧandy oblysy men 4296 jaǧdaimen Astana qalasy tūrǧan.
Al qalalyq sot bergen mälımetterge säikes, elordada 2022 jyly ajyrasuǧa barlyǧy 8667 aryz tüsken, sonyŋ ışınde ajyrasqandar sany – 3647, tatulasqandar – 2500 otbasy. Al 2021 jyly barlyǧy 8080 aryz tüsken, onyŋ 3187-sı boiynşa azamattar ajyrasyp, 1500 otbasy tatulasqan.
Astana qalasy boiynşa balalar qūqyǧyn qorǧau jönındegı öŋırlık uäkıl Äsima Bimendinanyŋ aituynşa, ajyrasu prosesınen äsırese balalar qatty zardap şegedı. Mektepte de eŋ qiyn balalar solar bolady. Sebebı bır-bırımen syiyspaǧan äke-şeşesı mülıktı ǧana emes, balany bölısude de ymyraǧa kele almai, ekı ortada sodan balalar qinalady.
– Ajyrasyp jatqan jūptardyŋ balalardy bölıse almaityny – özektı mäsele. Sonyŋ kesırınen balalar küizelıske tüsedı. Olar ne ısterın bılmeidı. Olarǧa äke de, şeşe de kerek. Al ata-anasy bırge tūra almaimyz deidı. Sot olarǧa bekıtıp bergen kezdesu kestesın de dūrys saqtamaityndar bar. Sondyqtan balalar türlı psihologiialyq qiyndyqqa ūşyraidy. Olardy körgende jüregımız auyrady. Ata-ana ajyrasyp ketse de, ortaq balasy üşın bır-bırımen adamdyq qatynasyn saqtap qaluy kerek. Mektep psihologtary ata-anamen otbasy qarym-qatynasy boiynşa jūmysty jiı jürgızuı qajet.
Läila ZİNAŞEVA, Astana qalasy Saryarqa audandyq sotynyŋ sudiasy:
– Ajyrasudyŋ negızgı sebepterı – mınezdıŋ üilespeuı, erlı-zaiyptynyŋ bıreuınıŋ ışımdıkke salynuy, zinaqorlyq, üşınşı jaqtyŋ aralasuy, jūbaiynyŋ nemese zaiybynyŋ jūmys ıstegısı kelmeuı, qol köteru. Sonymen qatar, ajyrasu faktorlaryna, ärine, materialdyq jaǧdai men ideologiianyŋ joǧy da jatady. Nekenı būzu mäselesın kötergen erlı-zaiyptynyŋ jasy, negızınen, 18-den 50 jasqa deiıngı aralyqty qūraidy. Äsırese 20-38 jas aralyǧyndaǧy adamdardyŋ nekesı jiı būzylady. Nekenı būzuǧa köbıne äielder qauymy köp jügınedı. Menıŋ täjıribemde ajyrasqan eŋ qysqa neke uaqyty 1 jyl boldy. Ädette, mūndai jaǧdai jas jūbailar merzımsız jüktılıktı josparlap, üilenuge asyǧys şeşım qabyldaǧanda oryn alyp jatady. Psihologtar keŋesınıŋ, jürgızetın terapiialarynyŋ arqasynda nekesı saqtalyp qalatyndar da jetkılıktı. Alaida otbasynda erlı-zaiyptynyŋ bıreuınıŋ ömırı men densaulyǧyna qauıp töndıretın tūrmystyq zorlyq-zombylyq bolǧan kezde, taraptarǧa tatulasuǧa merzım berılmeidı. Tūrmystyq zorlyq-zombylyq qūrbanyna psihologiialyq kömek berılıp, olar arnaiy daǧdarys ortalyǧyna jıberıledı. Mūndai jaǧdai köbıne äiel azamatşalardyŋ arasynda jiı kezdesedı, būl, ärine, öte ökınıştı.
Qalalyq sot bergen mälımetterge säikes, elordada 2022 jyly ajyrasuǧa barlyǧy 8667 aryz tüsken, sonyŋ ışınde ajyrasqandar sany – 3647, tatulasqandar – 2500 otbasy. Al 2021 jyly barlyǧy 8080 aryz tüsken, onyŋ 3187-sı boiynşa azamattar ajyrasyp, 1500 otbasy tatulasqan
Äiel damuyna erler ılese almai otyr
Bügınde qoǧamnyŋ qai salasynda da äielder tym belsendı bolyp aldy. Olar zamanmen bırge tez damyp kettı. Türlı ıstı meŋgerıp, ömırge qūlşynysy küşeidı. Äiel özın baǧalaudy üirendı. Sondyqtan balamen ǧana üide otyratyn būrynǧy könbıs äiel joq. Ärı olar erkekten köp tabatyn boldy. Al būl jyldamdyqqa er adamdar ılese almai keledı. Soǧan qaramastan, otbasyn qalai da saqtau üşın erın jetelep, onyŋ da ösuın talap etetın äiel ajyrasuǧa jol bermeidı. Alaida jetekke könbek tügılı, qyzǧanyşy basym, jauapkerşılıgı tömen, jarynyŋ ösuın terıs piǧylǧa ūlastyratyn, tübı zorlyq-zombylyq körsetuge deiın baratyn erden äiel aqyry ketıp tynady. Qazırgı qoǧamdaǧy ajyrasudyŋ taǧy bır sebebı – osy.
– Er adamdarda jauapkerşılık joq. Olarǧa bärı oŋai sekıldı. Özı qūrǧan otbasyna özderı jauap bere almaidy. Äieldıŋ taǧdyry onsyz da synaqqa toly. Ekı jaqqa ketpeuge, negızınen, er adam jauapty boluy tiıs. Ata-anasy er balaǧa dūrys tärbie bermeidı nemese äkesız ne şeşesız ösedı. Üilenıp, bala tudyrady da, qydyryp ketedı, – deidı elorda tūrǧyny Güldana Armanqyzy.
Al kei adamdar otbasyn saqtauda äieldıŋ ülesı basym deidı. Qazır tıkelei efir ötkızetın psihologtardyŋ köbı: «Otbasynda erge qaraǧanda äieldıŋ küşeigenı, äieldıŋ köp tapqany jaqsy emes, ondai jaǧdaida äiel täkapparlanbai, özın basyp otyruy kerek. Mūny küieuınıŋ betıne basu arqyly olar ūrys-janjaldy köbeitıp, otbasyna keletın berekenı kemıtedı. Qandai aqşa tapsa da, er adamnyŋ tapqany berekelı bolady. Jalpy äiel «men bılemdıkke» salynyp, tüzdegı jūmysy köbeigende, energiiasy otbasyna emes, syrtqa ketkende, erdıŋ küşı kemidı. Keibır er adamdarǧa būl tıptı ūnaidy, olar jauapkerşılık özınen azaiǧan soŋ äielge senıp, alǧa asa ūmtylmaityn bolady, tıptı keibırı masyl bolyp alady, būl psihologiiada däleldengen» dep aitady. Demek, äieldıŋ tärbiesı köp jaǧdaida otbasyn saqtauǧa äser etedı. Sebebı aqyldy äiel qandai bolsa da küieuın alǧa şyǧaryp, onyŋ abyroiyn asyrudy oilaidy.
Bügınde boi jete bastaǧannan nekenıŋ qasietın ūǧyndyryp, bır tüsken jerıne tastai batudy aityp, qyzynyŋ qūlaǧyna qūiatyn ata-ana da azaidy. Erı renjıtıp törkınge kelse, «Işıme syiǧan bala syrtyma da syiady» dep qyzyn otbasyna qosudyŋ ornyna qasynda qaldyruǧa tyrysady. Otbasynda anasynyŋ qiyndyq köruı, jäbırlenuı sony körıp ösken qyzdyŋ da ömırge, bolaşaq jaryna degen senımıne köleŋkesın tüsırıp tūrady. Anasynyŋ zardap şekkenın körgen qyzdar tūrmys qūrǧanda anasy barǧan qūrbandyqqa barudy jön sanamaidy. Otbasy degen qasiettı ūǧym olar üşın tömen baǧalanady. Odan bölek, ǧalamtordaǧy türlı aqparat aǧyny, adam sanasyn san-saqqa jügırtetın baǧyttardyŋ köptıgı de öz äserın tigızbei qoimaidy.
– Qazır qazaqşylyq azaiyp barady. Būl – internettıŋ, Batys mädenietınıŋ äserı. Ūrys-kerıs bır jaqtan ǧana bolmaidy. Qyzdyŋ da, erdıŋ de tärbiesı dūrys bolmai tūr. Onyŋ üstıne, qazır jalǧyzbasty anany qoldaimyz dep olardy küşeitıp aldyq. Bır balany tuyp alady da, küieuın qorqytyp şyǧa keledı, būl jaǧyn da eskeru kerek, – deidı elordalyq Gülnūr Öteulieva.
Otbasyn qalai saqtaimyz?
Elordada sotqa ajyrasuǧa aryz bergende, sot tatulasu merzımın ūsynady, onyŋ barysynda taraptar psihologtyŋ kömegın alady. Būl kezeŋde mediator qosylady, olar aliment jäne otbasynyŋ basqa mäselelerın şeşumen ainalysady. Eger erlı-zaiyptylar tatulassa, onda talap tatulasuǧa bailanysty qarausyz qaldyrylady, eger tatulaspasa, onda bır ai ışınde zaŋdy küşıne enetın sot şeşımı şyǧady.
Elımızde Joǧarǧy sot 2018 jyldan bastap «Otbasylyq sot» qanatqaqty jobasyn ıske qosty. Jobada tek otbasy-neke ısın qaraityn jeke sudialar belgılengen. Eger būryn sot otbasyn öz qalauy boiynşa jai ǧana ajyrastyrǧan bolsa, bügınde tatulastyruşy sudia taraptardy otbasy qatynasyn saqtauǧa baǧyttaidy, daudy erlı-zaiyptyny tatulastyru arqyly şeşu üşın jan-jaqty şaralar qabyldaidy, bırınşı kezekke kämeletke tolmaǧan balalardyŋ müddesın qoiady. Nätijesınde erlı-zaiyptylar öz ömırın jaqsartuǧa jäne otbasyn saqtap qaluǧa nemese ajyrasqannan keiın jaqsy qarym-qatynasta boluǧa jäne balalardyŋ müddesı üşın özara aralasyp tūruǧa mümkındık alady. Ärbır ıs boiynşa otbasy sala mamandarymen, iaǧni psihologtarmen jäne mediatorlarmen jūmys ısteidı. Psihologtar otbasy terapiiasyn ötkıze otyryp, qarym-qatynastaǧy daǧdarysty jeŋuge kömektesedı, mediator mülıktı bölu, balalardyŋ tūrǧylyqty jerın anyqtau jäne t. b. mäselelerdı şeşedı. Iаǧni būl jobada sudia osy mamandarmen bailanysty otbasynyŋ barlyq mäselesın şeşedı.
Astanada otbasy tärbiesın, jalpy, otbasy institutynyŋ nyǧaiuyna memlekettık deŋgeide köp köŋıl bölınude. Osy rette Astana qalasynyŋ äkımdıgı janyndaǧy äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı komissiianyŋ rölı zor. Negızgı mındetı – jergılıktı atqaruşy organdar jäne azamattyq qoǧam instituttarymen bırge otbasy müddesın qorǧau. Komissiia müşelerı tūraqty türde azamattardy qabyldap, qaladaǧy otbasylyq ortalyqtarǧa baryp tūrady. Mäselen, otbasy qūndylyqtaryn jastar arasynda nyǧaitu jäne otbasynda zorlyq-zombylyqtyŋ aldyn alu taqyryptarynda arnaiy treningter ötkızedı. Qiyn jaǧdaiǧa ūşyraǧan äieldermen, jastarmen tıldesıp, olardyŋ mäselesınıŋ şeşıluıne atsalysady.
Nazgül MAQJAN, Astana qalasy äkımdıgı janyndaǧy äielder ısterı jäne otbasylyq-demografiialyq saiasat jönındegı komissiia müşesı:
– Ajyrasudyŋ sebebı köp, ärkımnıŋ mäselesı är türlı, san aluan taǧdyr iesı bar. Ärine, zamanaui qoǧamda äielderdıŋ qūqyǧy köterılıp keledı. Alaida bız otbasy qūndylyqtaryn bırınşı orynǧa qoiuymyz kerek. Ata-baba dästürın jalǧastyryp, otbasynyŋ ūiytqysyn saqtau maŋyzyn nasihattauymyz qajet. Osy rette komissiiada salt-dästürdı negızge alǧan «Ūlttyq qūndylyqtar» atty arnaiy jūmys toby qūrylǧan. Jastardy qoǧamda äleumettendırıp, otbasy ömırıne daiyndau qajet. Būl rette azamattyq qoǧam instituttary, joǧary oqu oryndary jäne qoǧam belsendılerı bırıguı kerek. Sonymen qatar, otbasy qatynasynyŋ aspektılerı boiynşa psihologiialyq kömektı küşeitken jön.
Soŋǧy on jylda ajyrasqandar sany jaǧynan 3 öŋır köş basynda bolǧan, olar – Almaty, Qaraǧandy, Şyǧys Qazaqstan oblystary. Al Atyrau, Maŋǧystau, Qyzylordada basqa öŋırlerge qaraǧanda ajyrasu azyraq. Demek, otbasyn saqtauda qazaqy tärbienıŋ maŋyzy zor. Sondyqtan oqu oryndarynda arnaiy pänder engızıp, ūlttyq tärbienı jüielı, oŋtaily sıŋırudıŋ jolyn qarastyru kerek. Balaǧa mektepten de, üiden de tärbie jūmysy köp jürgızıluı qajet. Ūlttyq tärbiemen qatar, jaŋa zamanǧa sai beiımdelıp, jūptar otbasyn saqtau üşın bırdei damyp, bırdei alǧa ūmtylu kerek. Äiel, er demei, bır-bırınıŋ damuyna, jeke közqarasy men sezımıne qūrmetpen qaraudy üirense, kedergı keltırmese, söite tūra dästürdı de saqtap, otbasy qūndylyqtaryn joǧary qoiyp otyrsa, jalpy bır maqsatqa jūmylsa, jas otaudyŋ şaŋyraǧy biık, bosaǧasy berık, özderı mäŋgılık bırge bolary sözsız.
