Aziiada ömır sürıp, Batysqa elıkteimız

Jaqynda ötken Aziia qalamgerlerınıŋ bırınşı forumyna Aziiadaǧy elderden 90-ǧa juyq qalamger keldı. Söz süleilerınıŋ kelelı kezdesuınde bız Moŋǧoliia­nyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Moŋǧoliia qazaq qalamgerlerı qauymdas­tyǧynyŋ töraǧasy, Baian-Ölgei aimaǧynda şy­ǧatyn «Şūǧyla» jurnalynyŋ bas redaktory Sūraǧan Rahmetūlynan sūhbat alǧan edık.

– Nūr-Sūltanǧa ünemı kelıp tūrasyz ba? Astanamyzǧa kelgende sızdı ne tolqytady?
– Ärine! Qazaqtyŋ ekı jüregı joq qoi. Är qazaqtyŋ jüregın būryp, janyn tartyp tūratyn bır ortaq mekenımız bolsa, ol – Qazaqstan! Sosyn da būl mekenge ünemı at basyn būru daǧdyly ädetımızge ainalǧan.
Nūr-Sūltan – älemdegı eŋ jaŋa astanalardyŋ bırı. Ortasy jaily, körınısı äsem būl şaharǧa kelgısı keletın, körgısı keletın adamdar az emes, ärine. Osy joly menımen bırge kelgen moŋǧoldardyŋ, taǧy da basqa azamattardyŋ būl qalany körıp taŋǧalyp, tamsanbaǧany joq. 20-30 jyldyŋ ışınde osyndai äsem qala salǧany – är qazaqtyŋ maqtanyşy. Al maǧan Nūr-Sūltannyŋ töŋıregındegı
jasyl orman da erekşe quanyş syilaidy. «Ataŋnan mal qalǧanşa, tal qalsyn» degendei, 100 myŋ gektarǧa juyq jerge egılgen būl ormannyŋ igılıgın bız ǧana emes, ūrpaǧymyzdyŋ ūrpaǧy köredı, būiyrsa.
– Osy retkı forumnyŋ män-­maŋyzy qandai, sızşe?
– Bız Aziiada jasap jatsaq ta, köp jaǧdaida batysqa elıkteudı ädetke ainaldyrǧanbyz. Aziia şyǧystaǧy ülken qūrlyq bola tūra, özınıŋ aitaiyn degen barlyq ūsynystaryn, ideialaryn batys arqyly aityp keldı. Şyn mänınde, şyǧystyŋ özınıŋ ülken ädebi älemı bar. Sol älemdı aşuǧa aldymen niet bıldırıp jatqan memleket – Qazaqstan. Qazaq elı būl igılıktı bastamanyŋ alauyn jaqpaǧan jaǧdaida, qūrlyq qalamgerlerınıŋ qarym-qatynasyna jaŋa jol aşylmaityn da şyǧar. Forumda aitylyp jatqan ūsynys­tar da öte keremet. Aziia qalam­gerlerınıŋ öz syilyǧy, ortaq ädebi saity bolsyn degen ūsynys­ty şaraǧa qatysqan jazuşylar quana qūptady.
Aziianyŋ ünı Aziianyŋ ruhymen aityluy tiıs. Mysaly, Aziiada qanşama memleket, qanşama ūlt, qanşama örkeniet bar. Sol örkeniettıŋ ışınde köşpelı örkeniettıŋ orny bölek. Alaida sol köşpelı örkeniettı däuır şaŋynyŋ astynda qaldyrdyq. Äsılı, älem Aziia arqyly köşpelı örkeniettı, köşpendı elderdıŋ dästürın, filosofiiasyn bıluı, tüsınuı kerek edı. Ökınıştısı, bız Aziianyŋ barlyq keremetın, mümkındıgın, ūly örkenietın älemge älı tolyq nasihattai almai kelemız.
– «Şūǧyla» jurnaly şyǧyp jatyr ma? Qazaq tılınde qanşa gazet-jurnal bar? Qazaq tılındegı radio, televiziianyŋ jaǧdaiy qalai?
– «Şūǧyla» jurnaly köp tirajben taramaidy. 1957 jyldan bastap bügınge deiın eşqandai üzılıssız şyǧyp kele jatqan, qazır qarjynyŋ tapşylyǧyna tırelıp, bır-ekı nömırı keiındep jatyr.
Bıraz basylymdar bar. Äielderge, partiialarǧa arnalǧan jurnal degen siiaqty ärtürlı jurnaldar bar. Bıraq olardyŋ şama-şarqy sonşama küştı emes.
1963 jyly qūrylǧan ūzyn tolqyndaǧy radio bar. Ūlan-­Batyrdan künıne 1 saǧat baǧdarlama taratady. Al Baian-Ölgeidıŋ ortalyǧynda 5-6 telearna bar. Ūlan-Batyrda qazaq tılınde künıne 30 minut aqparat jürgızıp otyratyn telearna bar. Al gazetke kelsek, alǧaşqyda onşaqty gazet bolǧan. Qazır bır-ekı gazet qana qaldy. Gazetterdıŋ jabyluy elektrondy älemdegı bäsekege bailanysty.
– Qazaq tılınıŋ jaǧdaiy şe?
– Moŋǧoliiada qazaq tılıne qazırşe qysym joq. Sondyqtan men bylai aitar edım: qazaq tılınıŋ jaǧdaiy Qazaqstanda qandai bolatyn bolsa, Moŋǧoliiadaǧy jäne dünie jüzındegı 43 eldegı qazaqtardyŋ jaǧdaiy soǧan bailanysty. Sebebı şeteldegı qazaqtardyŋ küretamyry Qazaqstanda jatyr. Nege deseŋız, qazır – internet däuırı. Qazaqstanda aitylyp jatqan barlyq ūǧymdar, sözjasamdar jäne de sözge qatysty öte ülken tüsınıkterdıŋ barlyǧy şeteldegı qazaqtarǧa da äser etedı. Al būl jaqta basqa tılde söilep jürgen adamdardyŋ äserı şeteldegı azamattardy da bylǧaidy. Būl – tıldık tragediiaǧa qatysty dünie.
Jaqynda Qasym-Jomart Toqaev öz Joldauynda qazaq tılı­nıŋ märtebesın köteru turaly aitty. Būǧan bükıl düniedegı qazaq­tar köz tıgıp otyr. Bıraq tıldıŋ mäselesı jalǧyz Prezidenttıŋ qolynan keletın närse emes. Oǧan barlyq qazaq ün qosuy kerek. Men oilaimyn, bügıngı Qazaqstannyŋ qazırgı memlekettık qūrylymy, bügıngı jaǧdaiyna qarap tek qana Prezidenttıŋ aituymen ıs oŋalmaidy-au! Sebebı bilıkte şūbar tıldıler men maqau tıldıler tūrǧan kezde eşuaqytta qazaq tılınıŋ märtebesı öspeidı.
Qazaqstannyŋ bırınşı bailyǧy – qazaq pen onyŋ tılı! Bız üşın odan artyq ne bar?! Qazaq tılı bärınen üstem tūruy kerek edı. Jany jännatta bolǧyr Qadyr aǧam: «Özge tıldıŋ bärın bıl, öz tılıŋdı qūrmette!» degen edı ǧoi…
– Şetel qazaqtarynda saqtalyp qalǧan salt-dästürdı qūtqaryp qalu üşın Qazaqstan Ükımetı ne ısteu kerek dep oilaisyz?
– Jalpy, bügıngı örkeniet – batystyŋ örkenietı. Bügıngı jahandanu – ol batystan jasalǧan ülken türen. Būl – joldaǧy qūndylyqtardyŋ barlyǧyn lastap, barlyǧyn mansūqtaityn öte qiyn auqym. Osydan saqtanudyŋ erekşe joly – memlekettık baǧdarlama, memleketaralyq qarym-qatynas, jalpy ūlttardyŋ özara bırlıgı. Osyǧan bailanysty Qazaqstan memleketınıŋ geosaiasatynyŋ ışınde qazaqtyŋ dästürın saqtap qaludyŋ, qazaq tılın saqtap qaludyŋ eŋ ülken qūpiiasy jatuy kerek. Būl – Prezidenttıŋ, Ükımettıŋ qolyndaǧy jūmys. Al oǧan türtkı bolatyn, ony kündelıktı aityp, kündelıktı eskertıp otyratyn bır ülken faktor bar, ol – Parlament. Parlament eşqaşan basqa tılde söileuge bolmaidy. Parlament basqa tılde söileitın bolsa – mi basqa tılde söilep tūr degen söz. Sondyqtan parlament sailauy kezınde ana tılıne jaqsy söileitın adamdardy eskeru kerek.
1980 jylǧa deiın Baian-Ölgeide ülken köş, saltanatty tüielı köş, kiız üi, oşaq, bie bau (qazır azaiyp kele jatyr) bärı bar edı. Qazır azaidy. Bolaşaqta tarpy da qalmauy mümkın. Qazaqstandaǧy telearnalar osyny eskerıp, tüsırıp alsa jaqsy edı. Älemde sütten 270 türlı önım ıstei alatyn äiel – qazaqtyŋ äielı. Basqa eş jerde olai ıstei almaidy. Qazaqstanda sonyŋ qanşasy därıpteldı?!
– Elbasynyŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynda «Arhiv-2025» baǧdarlamasy aiasynda şeteldegı qazaqqa qatysty derekterdı jinau aityldy. Moŋǧoliiada moŋǧol tılınde jazylǧan qazaqqa qatysty derekter bar ma?
– Memleket tarih jasaidy, ony tasqa taŋbalaǧandai qaǧazǧa tüsırıp, mūraǧat jasaidy. Mūny memleketşıldıktıŋ eŋ qarapa­iym dästürı dep aituǧa bolady. Şetelde qazaqqa qatysty jinalmai jatqan derek öte köp. Sonyŋ bırı – Qytai. Moŋǧoliiada da bar. Onyŋ audarylyp şyqqandary da, şyqpaityn qūpiialary da bar. Onyŋ köbı bızdıŋ qolymyzǧa tüse bermeidı. Sondyqtan ony ekı memleket kelısım arqyly şeşpese, jeke adamdarǧa olar arhiv aqtartpaidy.