Ömır joly qūrylys salasymen bastalyp, saiahatşylyqpen jalǧasyp kele jatqan tanymal qūrylysşy, belgılı mesenat, ūlt tarihynyŋ, ūlt ruhaniiatynyŋ janaşyry Sapar YSQAQ mereilı seksen jastyŋ seŋgırıne qadam basty. Älemnıŋ 145 elınde bolǧan, säulet önerınıŋ bıregei bılgırı, älemnıŋ sirek kartalaryn jinaumen äuestenetın dara tūlǧanyŋ bügıngı ömırden tüigenı köp. Küllı Deştı Qypşaqqa ortaq tarihty, ortaq dünietanymdy jaŋǧyrtudy közdegen zertteuşılerdıŋ «Babalar ızımen» atty ekspedisiiasy elımızdıŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasynyŋ bır tarmaǧy ıspettı.
– Damyǧan Europa men Amerikada adamnyŋ basty qūndylyǧy – el köru, jer tanu. Al bızdıŋ qazaqtyŋ köpşılıgı ölgenşe dünie jiyp, eş qyzyǧyn körmei kete beredı. Sızdıŋ qūndylyǧyŋyz qandai?
– Men būl pıkırıŋızben kelıspeimın. Bızdıŋ babalarymyz köşpendı halyq bolǧan. Olar Altaidan Europanyŋ ortalyǧyna, Amerika qūrlyǧyna deiın jettı. Sondyqtan bızdıŋ babalarymyz äuelden, on myŋ jyl būryn, küllı dünienı aralaǧan. 2016 jyldan berı qarai babalarymyzdyŋ qai jerge barǧanyn, qai jerde ızı qalǧanyn tekseru retınde arnaiy ekspedisiia ūiymdastyryp, 50-den astam elde boldyq. Men babalarymyzdyŋ qanşama jerde tūlparlarynyŋ tūiaǧynyŋ ızı qalǧanyna, 23 eldıŋ taǧynda otyrǧanyna qarap taŋǧalamyn. Bız qazaqtyŋ tarihyn älı de dūrys zerttei almai jatyrmyz. Keŋes Odaǧynyŋ kezınde şekaramyzdy jauyp tastady. Jūrt el tanyp, jer köruge şyǧa almai qaldy. Täuelsızdık bızge osy mümkındıktı qaita syilady. Qazır qazaq halqy älem kezıp, qanşama elde ömır sürıp jatyr. Amerikanyŋ özınde 40 myŋǧa juyq qazaq bar eken. Sondyqtan būl qūndylyq qazaq halqynyŋ boiynda būrynnan bar. Endı mynandai oi tuady. Şetelge kım ne üşın barady? Bıreu demaluǧa, bıreu emdeluge barady. Al endı bıreu jer köremın dep barady. El taniyn, tarihyn bıleiın dep baratyndardyŋ sany bärıbır az. Amerikalyqtar jastaiynan biznespen ainalysyp, zeinetke şyqqanşa älem aralamaidy. Al bızde kerısınşe. Jas kezınde jerdıŋ bärın aralaidy. Amerikalyqtar zeinetaqylaryna älem aralasa, bızdıŋ ülkender zeinetaqysyn balalarynyŋ igılıgıne jūmsaidy. Menıŋşe, būl – uaqytşa qūbylys. Bız basqa eldıŋ jaqsy ädetın de, jaman ädetın de bırden qabyldap alamyz. Erteŋ şeteldegı būl ürdıs qazaqtarǧa da jetedı.
Şyŋǧys han qazaqtyŋ babasy emes
– Osy uaqytqa deiın 145 elde boldyŋyz. «Babalar ızı» atty halyqaralyq ekspedisiianyŋ maqsaty qandai?
– Men turizmmen jas kezımde ainalystym. Qazır «Babalar ızı» ekspedisiiasymen ata-babalarymyz barǧan jerlerın tügendep jürmın. İä, osy uaqytqa deiın 145 elde bolyppyn. Būrynyraq el körem dep barǧan uaqytta qai eldıŋ qalasy jaqsy, qai el demaluǧa jaqsy dep eldı taŋdaitynbyz. Al qazır mende ondai közqaras joq. Qai elde babalarymyzdyŋ ızı köbırek qaldy dep qaraimyn. Sonyŋ ışınde Mysyrda babalarymyzdyŋ ızı öte köp. Soŋǧy kezde tarihymyzda Şyŋǧys hannan ülken adam bolmaǧandai, Şyŋǧys handy baba sanap jürmız. Şyŋǧys han – moŋǧoldyŋ babasy, al bız türıktermız. Qazır qazaqta ekınıŋ bırı tarihşy. Ötırıktı şyndai soǧady. Moŋǧoldardy türıktıŋ tūqymyna jatqyzyp jür. Şyn mänınde moŋǧoldardyŋ tılı men dını bızdıkıne müldem ūqsamaidy. Aitaiyn degenım, Şyŋǧys han 1219 jyly Orta Aziiaǧa kelıp şabuyl jasady. Soǧys aşuǧa bır syltau kerek bolyp, myŋdaǧan saudagerın qazaq jerıne jıberdı. Al olardyŋ kelu maqsaty sauda emes, halyqtyŋ jaǧdaiyn, qamal sanyn zertteu edı. Qazaqtan Şyŋǧys hanǧa deiın de, keiın de nebır ūly tūlǧalar şyqqan. Şyŋǧys han sol soǧysta qanşama qalalardy küirettı, qanşama jazyqsyz jannyŋ qanyn töktı. Paida tabu üşın üş qaladan qūl satatyn bazar aşty. Bıreuı Hiuada, ekınşısı Qyrymda, üşınşısı Damask maŋynda. Sol jerde bızdıŋ babalarymyzdyŋ köbı satyldy. Olar keiın satylyp barǧan elderınıŋ sūltanyna deiın köterıldı. Qaisarlyǧymen, erjürektıgımen, batyrlyǧymen osyndai biık deŋgeige jettı. Sol kezde Arabiia, Vizantiia, Mysyr, Ündıstanǧa jaldamaly äsker (mämlükter) kerek bolǧan. Altai men Dunaidyŋ arasyn ol kezeŋde Deştı Qypşaq dep ataǧan. Sondyqtan babalarymyzdyŋ köbı Damaskke, Mysyrǧa, Delige kettı. Äsker qūramynda jürıp erlıkterın däleldegen.
Sonda bızdıŋ jerımızge oiran salyp, qalalarymyzdy qiratyp, halqymyzdy qyrǧan, qūldyqqa satqan Şyŋǧys han qalai bızdıŋ babamyz bolady?! 1250 jyldan bastap Mysyrdy Qypşaqtan şyqqan 25 sūltan bilegen. Olar 138 jyl boiy küllı arab elın basqardy. Bız qazır babalarymyzdyŋ osy erlıgın älı de tolyq zerttep, nasihattap jatqan joqpyz. Bızdıŋ babalarymyz ömırde qūl bolmaǧan. Qūldyq mentalitet bızge Şyŋǧys hannan keiın ǧana keldı. Onyŋ aldynda bızde qūldyq mentalitet bolǧan joq. «Qazaq» degen sözdıŋ özı – «erkın adam» degen söz. 1219 jyly Joşy han Qypşaq dalasyna han boldy. 300 jyl bız sonyŋ qaramaǧynda boldyq. Handardyŋ barlyǧy Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧynan. 1219-dan 1848-ge deiıngı 600 jylda basqa ru-taipalardan bır han bolǧan joq. Osy jaǧdai halyqtyŋ sanasynda «qūldyq mınez» qalyptastyrdy. Qazır «qazaqtar ynjyq, qazaqtar sondai» dep aitamyz. Būl bızdıŋ qanymyzǧa sıŋıp ketken. Öitkenı halyqta «bızden bärıbır han şyqpaidy» degen oi boldy. Osyny bılıp tūryp bız Şyŋǧys han men Joşyny babamyz dep maqtanyp jürmız. Ökınışke qarai, «qūldyq psihologiia» bızde älı de bar. Mūny bızdıŋ qanymyzdan şyǧaru üşın öte köp uaqyt kerek. Sosyn demokratiia qajet.
Tarih jerde kömılıp jatyr
– Özıŋız at basyn tıregen eldermen Qazaqstandy salystyrǧanda, bız qanşalyqty tarihy saqtalǧan, ruhani bai, mädenietı joǧary elmız?
– Elımızdıŋ tarihy öte bai. Aşylmai jatyr. Jūrtqa jetpei jatyr. Tarih jerde kömılıp jatyr. Ony aşyp jatqan arheologtar. Arheologiia senıŋ tarihyŋdy däleldeidı. Keibır tarihşylar oiyna kelgenın jazuy mümkın. Al fakt tūrǧysynan tek arheologiia däleldeidı. Orys elınıŋ tarihy 9-10-ǧasyrdan bastalady. Al qazaqtyŋ tarihy bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı däuırden, saqtardan bastalady. Ǧalymdar saqtardyŋ türık tılınde söilegenın däleldedı. Orys zertteuşılerı türıkterdı tömendetu üşın saqtardy parsy tılınde söiledı deidı. Al şyn mänınde şyndyq basqa. Odan berıde ǧūn däuırı, türık qaǧanaty dep kete beredı. Sondyqtan bız özımızdı tarihy erte däuırden bastalatyn Qytai, İranmen salystyrsaq bolady. Men biyl Altyn Ordanyŋ ekınşı astanasy Sarai Berkede boldym. Kezınde Özbek handyǧynyŋ uaqytynda mūnda 100 myŋdai adam tūrǧan. Ol uaqytta Parijde tūrǧan adamnyŋ sany būdan az bolatyn. Bızde tarihy erteden bastalatyn Otyrar, Syǧanaq, Türkıstan, Taraz syndy qalalar bar. Tarihy az degende ekı myŋynşy jyldan bastalady. Türkınıŋ jazuy da 5-ǧasyrdan bastalady. Qazba jūmystarynyŋ nätijesınde qanşama «Altyn adam» tabyluda. Biyl Qaraǧandy oblysynan piramida türınde jasalǧan ülken qorymdy kördım. Bırınşı bolyp atty üiretken de, üzeŋgını oilap tapqan da bızdıŋ ata-babalarymyz. Sondyqtan qazaqtyŋ tarihy tereŋde jatyr, älı zertteu kerek. Qazır bız qanşama eldı aralap, babalarymyzdyŋ mol tarihyn barlap jürmız. Men tarihşy emespın, būrynǧy qūrylysşymyn. Menı osyndai maqsatqa itermelegen – «qazaqta el, tarih, şekara bolmaǧan» degen jiı aitylatyn pıkır. Men «Babalar ızı» ekspedisiiasy arqyly būl sözdıŋ ötırık ekenın däleldegım keldı.
– Eŋ alǧaşqy eŋbek jolyŋyzdy qūrylysşydan bastadyŋyz. Al qazır bır ǧana astananyŋ özınde qanşama jaŋa ǧimarat salynyp jatsa da, qūrylysta köbıne özge ūlt ökılderı köp. Qazaq jastaryna būl sala nege qyzyqsyz?
– Būl pıkırıŋızben kelıspeimın. Qazır qūrylysta qazaq jastary köp. Bızdıŋ zamanymyzda az edı. 1965 jyldary halyq «eŋ auyr, eŋ las jūmys» dep qūrylysşy boludy mensınbeitın. Bazarǧa sauda-sattyq jasauǧa qyzyqpaityn. Al bügınde qūrylystaǧylardyŋ 90 paiyzy – qazaq jastary. Qūrylys qazaq üşın qiyn mamandyq emes. Auylda da, qalada da qūrylys jūmystary qarqyndy jürgızılıp jatyr.
Qaladan qazaqtyŋ iısı şyǧuy kerek
– Al jahan kezıp jürgende bızdıŋ qalalar men özge eldıŋ qalalarynyŋ arhitekturasyn salystyrasyz ba?
– Ärine, salystyramyn. Qūrylys salasy egemendık alǧannan keiın qarqyndy dami bastady. Būryn elımızge salatyn ärbır ǧimaratty joǧarydan sūraitynbyz. Qazır barlyǧyna özımızdıŋ qolymyz jettı. Äsırese, astanada 20 jyldyŋ ışınde öte erekşe ǧimarattar salyndy. Būl tendensiia ärı qarai jalǧasyn tauyp jatyr. Būrynǧy eskı arhitektura jaǧynan alyp qarasaq, jerımızdegı köp qalalar Şyŋǧys hannyŋ uaqytynda qirady. Ärine, Europa qalalarynyŋ arhitekturasy bızge qaraǧanda joǧary. Reseide tek Sankt-Peterburg qalasy ǧana Europanyŋ deŋgeiıne köterıldı dep sanaimyn. Qalanyŋ özınen qazaqtyŋ iısı şyǧyp tūruy kerek. Qazaqtyŋ arihitekturasy körınıp tūruy qajet. Bızdıŋ qalalarymyzda mūndai qūndylyqtar az. Salǧan ǧimarattarymyzdyŋ barlyǧy – batys standarttary. Özınıŋ stilı bar älemdegı jalǧyz qala – Parij. Londonnyŋ ortalyǧy men Rimde de el mädenietınıŋ nyşandary körınedı. Al elordamyzda ūlttyq naqyşqa negızdelgen jeke ǧimarattar bar. Bıraq astanamyzdan tolyqtai qazaqtyŋ iısı şyqpaidy.
– Estuımızşe, özıŋız tuǧan Amangeldı audanyna älem keremetterın toptastyrǧan bıregei nysan salyp jatyr ekensız. Sol jaily aityp berseŋız…
– Men Torǧaidyŋ tumasy bolǧandyqtan ol jaqta köp bolamyn. Byltyr audan äkımımen kezdesıp, audanǧa bassein salyp berdım. Jeltoqsannyŋ soŋyna qarai balalar arasynda alǧaşqy jarys ūiymdastyrylady. Şalǧai audan bolǧandyqtan, Amangeldıge köp köŋıl bölıne bermeidı. Torǧaida basqa eş jerde joq geoglifter bar. Sodan osy taqyrypty köteru üşın turistık nysan salu ideiasy keldı. Köp elde bolǧandyqtan Torǧaidy qai jaǧynan jandandyram degen oi boldy. Basynda arhitekturalyq park aşaiyn dedım. Köp adamdardyŋ sondai taŋǧalatyn nysandardy Meksikaǧa, Afrikaǧa baryp köruge jaǧdailary joq. Sondyqtan älemnıŋ eŋ ǧajap 12 nysanynyŋ kışıgırım maketı ornalasqan nysan salyp bastadyq. Eŋ bırınşı Täj Mahal, sosyn taǧy basqa nysandar. Onyŋ qasynda 5-6 nömırlı qonaqüi, 60-70 oryndyq meiramhana, saqtardyŋ monşasy jäne äkımşılık ǧimarat bolady. Şetelden kelgen nemese qazaqstandyq turister torǧailyq geoglifterdı köru üşın de barady. Endı ol jerge turisterdı jetkızu jaǧyn rettep, ūşaqtar alaiyq dep jatyrmyz. Jergılıktı halyqqa kıru tegın bolady. Osyndai geoglifter Peru degen elde bar. Ol jaqta 2 aerodrom tūr. Adamdardyŋ kezegı qalyŋ. Ūşaqtar bırınen keiın bırı ūşyp aralatady. Nege bız sony ıstei almaimyz? Men osy oiymdy barlyq jerge aityp şarşadym. Soŋynda özım ıstemek bolyp şeştım. Sosyn taǧy dünie jüzınde joq 2 nysan salamyz qasyna. Bırınşısı – qyzǧaldaq formasynda salynatyn muzei, ekınşısı – «Qūrmet qabyrǧasy». Ūly tūlǧalarymyzdyŋ esımderı jazylatyn qabyrǧanyŋ ūzyndyǧy – 40 metr, biıktıgı – 5 metr. Ekı qabyrǧanyŋ ortasynda basynda altyn adamy bar ülken baǧana tūrady. Bır jaǧyna süiegı şetelde qalǧan tūlǧalardyŋ esımderı men sol jaqtyŋ topyraǧyn äkelıp qoisaq, ekınşı jaǧyna qazaq dalasynda qaitys bolǧan tūlǧalarymyzdyŋ esımın jazamyz. Ärqaisysynyŋ atynyŋ astyna 40h60 kölemındegı kapsula ornatyp, topyraq salamyz. Babalardyŋ basyna jete almaǧan kez kelgen el osy jerge kelıp taǧzym jasaityn bolady. Mūndai joba eşbır elde joq. Ūltymyzdyŋ qaimaqtarynyŋ basy bır jerge jinalady.
Oqulyǧymyzda jarty tarihymyz joq
– Bır sūhbatyŋyzda «Qazaqstan tarihy oqulyǧyn Qazaq tarihy degen ataumen qaita jazyp şyǧu kerek» depsız. Osy pıkırıŋızden älı taiǧan joqsyz ba?
– Barlyq synyptyŋ Qazaqstan tarihy oqulyǧyn qazaqşa, orysşa tügel oqydym. Bızdıŋ jarty tarih jazylmaǧan. Öz tarihymyzdy mektep jasyndaǧy balalarymyzdan bastap dūrys oqytuymyz kerek. Türık qaǧanaty turaly maǧlūmat tym az, joqtyŋ qasy dep aituǧa bolady. Tonykök, Deştı Qypşaq turaly da sondai. Sonda būl qandai tarih? Bır baiqaǧanym, qazaq, orys tılındegı oqulyqta tarihty üstırt, öte az derektermen bergen. Osy mäselenı köterıp, Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne de hat jazdym. «Bärın ıstep jatyrmyz» dep jyly jauyp qoia salady. Tük ıstelıp jatqan joq. Oqulyqtardyŋ sapasy syn kötermeidı. Bız aitpasaq, oqytpasaq, balalarymyz öz tarihyn qaidan bıledı?!
– Älemge tanymal kompozitor Djenkinstı şaqyryp, qazaq muzykasyna ülken lep äkeldıŋız. Djenkinstı şaqyruyŋyzǧa ne türtkı boldy?
– 2003 jyly belgılı baqsy, qobyzşy babam Tılep Aspantaiūlyna arnap konsert ūiymdastyrdym. Sol konsertke Londonda tūratyn tanymal skripkaşy Marat Beisenǧalievtı da şaqyrdym. Sonda Marat maǧan: «Eger qazaqtyŋ muzykasyn Europaǧa jetkızgıŋız kelse, tanymal kompozitor Karl Djenkinske ūsynys jasaiyq» dedı. Bırden kelıstım. 2005 jyly Karl keldı. Almatyda, elordada qonaqta boldy. Ärtısterımızben, muzykamyzben tanysty. Qazaq önerı Djenkinske bırden ūnady. Muzyka jazuǧa kelıstı. Sodan 3 aidyŋ ışınde Karl 50 minuttyq qazaq küilerıne arnalǧan şyǧarma jazyp şyqty. Atyn qoiarda «Saryarqa», «Qazaqstan» dep bırneşe nūsqa ūsyndyq. Sosyn aǧylşynşa jäne qazaqşa aitylǧanǧa tüsınıktı «Tılep» degen atqa toqtadyq. Tūsaukeserın 2006 jyly Londonda ötkızdık. Sodan bastap Karl Djenkinspen tyǧyz qarym-qatynastamyz. Keiın orkestrǧa arnap «Sary qyz» degen muzyka jazdy. Osylaişa qazaq muzykasyn dünie jüzı tanydy dep tolyq aita alamyn. Ol kısınıŋ diskılerı älemnıŋ barlyq elıne taralǧan. Nege şeteldık kompozitordy taŋdadym? Öitkenı bız qanşa jerden şetel sahnasynda ūlttyq dombyramen küi şertsek te, ony olar bärıbır özderınıkındei qabyldai almaidy. Al özderınıŋ klassika janrynda şyrqalǧan qazaq muzykasyn Europa adamdary bırden tüsınedı.
