Ūlttyq bailyqty teŋdei bölu maqsatynda qūrylǧan Ūlttyq qor qarjysynyŋ endıgı bır bölıgı bolaşaǧymyz – balalarǧa arnap jinalmaq. Keler jyldan bastap balalar Ūlttyq qordan öz ülesın alady. Qordyŋ investisiialyq tabysynyŋ jartysy jyl saiyn 18 jasqa deiıngı barlyq jastaǧy balalar arasynda bölınedı. Al Ūlttyq qor qarjysynan olarǧa qanşa qarajat jinalady? Onyŋ tetıkterı qandai? Jyl saiynǧy jinaq sommasy qanşa? Jinaqtar qandai maqsatta jūmsalady? Osy saualdarǧa jauap ızdep kördık.
«Ūlttyq qor – balalarǧa» baǧdarlamasyn Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev byltyrǧy Joldauynda Balalar jyly aiasynda ūsynǧan edı. Osy rette ol jyl saiyn Ūlttyq qordyŋ investisiialyq tabysynyŋ 50%-yn balalardyŋ jeke şotyna audaryp otyrudy tapsyrdy. Prezident är otbasy eldıŋ ūlttyq bailyǧynan öz ülesın aluy kerek ekenın mälımdedı.
«Balalarǧa arnalǧan ūlttyq qor» baǧdarlamasyn ıske qosudy asa maŋyzdy dep sanaimyn. Ūlttyq qordyŋ jyldyq investisiialyq kırısınıŋ 50 paiyzyn balalar 18 jasqa tolǧanǧa deiın merzımınen būryn alu qūqyǧynsyz arnaiy jinaq şottaryna böludı ūsynamyn. Jobany 2024 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap ıske qosudy tapsyramyn. Būl qarajat öskeleŋ ūrpaqqa eresek ömırge naǧyz joldama beredı» dep Memleket basşysy Ūlttyq qor şynymen «ūlttyq» degen märtebege ie bolyp, halyqtyŋ müddesıne qyzmet etetının atap öttı.
Baǧdarlamaǧa kımder qatysady?
Ūlttyq qordan bügınge deiın üles alatyn balalardyŋ sany qanşa degenge kelsek, soŋǧy resmi derekter boiynşa elımızdegı 18 jasqa tolmaǧan balalardyŋ jalpy sany şamamen – 6,7 mln. Degenmen auyl-aimaqtarda qūjattary joq balalar bar ekenın jäne şetelde tūryp jatqan azamattarymyzdyŋ balalary turaly tolyqqandy mälımet bolmauy mümkın ekenın eskersek, būl körsetkıştıŋ özgeruı anyq. Tuu körsetkışınıŋ tūraqty dinamikasyn da eseptesek, 2024 jylǧa qarai kämeletke tolmaǧandar sany 7 mln-nan asady.
Kämeletke tolmaǧan ärbır qazaqstandyq bala Ūlttyq qordan öz ülesın aluǧa qūqyly. Eger 18 jasqa tolmaǧan bala şet elge köşıp, Qazaqstan azamattyǧynan şyqsa, onda oǧan Ūlttyq qordan aqşa tölenbeidı. Al eger bala şetelde ömır sürse, bıraq Qazaqstan azamattyǧyn özgertpese, onyŋ şotyna kämelet jasqa tolǧanǧa deiın qarajat audaryla beredı. Eger bala azamattyǧyn özgertıp, şetelde belgılı bır uaqyt tūryp kelse jäne Qazaqstanǧa oralǧannan keiın respublika azamattyǧyn qaita alsa, onda arnaiy jinaqtauşy şot jaŋadan aşylady. Bala 18 jasqa tolǧanǧa deiın jinaqtalǧan qarajat Ūlttyq qorda saqtalady jäne ony «Ūlttyq bank» türlı qarjy qūraldaryna investisiialaidy. Odan tüsken investisiialyq tabys ta balalardyŋ şotyna qosymşa tüsıp tūrady. Är jyldyŋ 20 qaŋtaryna deiın baǧdarlamaǧa qatysatyndardyŋ soŋǧy tızımı jasalyp, 31 qaŋtarǧa deiın şotqa aqşa audarylady.
Baǧdarlamaǧa qatysty tiıstı zaŋ jobasy jaqynda Mäjılıs qabyrǧasynda qaralyp, talqylandy. Otyrysta Mäjılıs deputaty Ünzila Şapaq atalǧan zaŋ jobasynyŋ erekşelıkterın tüsındırgen edı. Onyŋ aituynşa, Ūlttyq qor qarajaty tek qana tūrǧyn üi jaǧdaiyn jaqsartu jäne bılım alu maqsatynda paidalanylady.
«Tūrǧyn üidı tek Qazaqstan aumaǧynda ǧana satyp aluǧa rūqsat etıledı. Sondai-aq, otandyq joǧary oqu oryndarymen qatar şeteldık universitetterde de oquǧa mümkındık bar. Zaŋda qarajatty emge jūmsau mümkındıgı qarastyrylmaǧan. Eger bala 18 jasqa tolǧannan keiın jinalǧan aqşasyn almasa, ol şotta 10 jyl boiy saqtalady. On jyldan keiın de qajet bolmasa, qarjy sol adamnyŋ zeinetaqy şotyna audarylady. Şottaǧy aqşa dollarmen esepteledı jäne 18 jasqa tolǧanda dollarmen berıledı. Bala qaitys bolǧan jaǧdaida qarajat tuǧan bauyrlary arasynda bölınedı nemese ata-anasyna berıledı. Bır üidıŋ balalary Otbasy bankten ortaq depozit aşa alady. Bır otbasynyŋ balalaryna Ūlttyq qordan jinalǧan qarajatty Otbasy banktegı ortaq depozitke audaru qūqyǧy berıledı. Iаǧni aǧaiyndy balalar kämeletke tolǧannan keiın şottaǧy aqşasyn Otbasy bankıne audaryp, bırıgıp päter satyp ala alady. Balalardyŋ arnaiy jinaqtauşy şottarynyŋ operatory Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qory bolady» dedı deputat.
18 jylda qanşa qarajat jinalady?
Ūrpaq qamyn oilaǧan ūtymdy baǧdarlama jaily estıp, quanyp qalǧan qauymdy aldymen är balanyŋ enşısıne şamamen qanşa kölemde qarjy būiyratyny qyzyqtyrdy.
Bala tuǧan kezde qarjy tüsetın arnaiy şot Ädılet ministrlıgınıŋ jeke tūlǧalar derekqorynyŋ aqparaty negızınde tırkeu kezınde avtomatty türde aşylady. Jinalǧan qarajatty merzımınen būryn şeşıp aluǧa tyiym salynady. Boljam boiynşa 2024 jyly düniege kelgen säbilerdıŋ şotynda 18 jyl ışınde 3 500 AQŞ dollary jinalady. Şamalap körsetılgen būl soma, iaǧni dollardyŋ bügıngı baǧamymen eseptegende 1 mln 500 myŋnan asa teŋgeden ümıttenıp qalǧan bıraz jūrttyŋ oilaǧanyndai emes ekenı belgılı. Bıraq ekonomister būl jinaqtyŋ investisiialyq tabys esebınen arta tüsuı mümkın ekenın de aityp jatyr. Osy oraida bırqatar sarapşyny sözge tartyp, pıkırın bıldık.
Ekonomist Maqsat Halyqtyŋ sözınşe, älemdık täjıribede bar baǧdarlamanyŋ bızdıŋ elımızde de jüzege asyrylatyny öte qūptarlyq qadam. Alaida köŋıl könşıtpeitın jaittar da joq emes.
«Joba ideiasy öte jaqsy. Alaida tüsetın qarajattyŋ kölemı tömen. Bırınşıden, būl Ūlttyq qor qarajatynyŋ az mölşerde boluymen bailanysty. Ekınşıden, Qazaqstanda investisiialyq kırıstılık az. Ūlttyq qordyŋ investisiialyq kırıstılıgı jylyna ortaşa eseppen 2 paiyzdy ǧana qūraidy. Kei jyldarda 0 paiyz bolyp, eşqandai ösım körsetpegen edı. Iаǧni, mūnda maŋyzdysy – investisiialyq kırıstılıktı arttyru. Arab elderınıŋ, Norvegiianyŋ mysalyna qarasaq, investisiialyq kırıstılıgı ortaşa eseppen 7 paiyz. Al, 2 paiyz kırıstılıkpen eseptegende, är balaǧa 100-150 AQŞ dollary tüsetın bolyp tūr. Eger ol 6-7 paiyz bolsa, jylyna kem degende 500 AQŞ dollary tüser edı. 2023 jyldyŋ nauryz aiynyŋ soŋyna qarai Ūlttyq qordyŋ aktivı 58,4 mlrd AQŞ dollaryn qūrady. Bızge qordyŋ kırıstılıgın arttyryp, tüsımderın ūlǧaitu kerek. Prezidenttıŋ özı jaqynda 2030 jylǧa deiın Ūlttyq qordyŋ kölemın 100 mlrd AQŞ dollaryna deiın jetkızu kerek dep tapsyrma berdı. Menıŋşe, ony şetelge ketıp qalǧan aktivterdı qaitaru arqyly odan da erte uaqytta jüzege asyruǧa bolady» dedı ol.
Qazaqstan halqy Assambleiasy Analar keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Baian Ahatai bala kämelet jasyna tolǧanşa, jinalǧan qarajat tiyn-teben bolyp qalmau keregın aitady.
«Aitalyq, bala mektep bıtırıp, joǧary oqu ornyna tüse almai qalsa, ony 4 jylǧy oquynyŋ aqşasyn tölep, jataqhanamen qamtamasyz etu kerek. Eger joǧary bılımıne jylyna 1 mln teŋge közdelse, 4 jylda 4 mln teŋge, joq degende 8-10 myŋ AQŞ dollary ketedı. Al 3 500 AQŞ dollary qazırdıŋ özınde üş ese az bolyp tūr. Eŋ aldymen balanyŋ joǧary bılım aluyna jaǧdai jasau kerek. Demek, 3 500 AQŞ dollaryn kem degende 10 myŋ AQŞ dollaryna deiın ösıretındei jaǧdai men mümkındık jasalǧany jön» dedı ol.
Sondai-aq, sarapşynyŋ aituynşa, jobanyŋ tiımsız bır tūsy – kämelet jasynan asqan balasy bar, ne mülde balasy joq azamattar Ūlttyq qordan öz nesıbesın köre almauy. Iаǧni, qoǧamnyŋ bır bölıgı jobadan tys qalyp, būl şeşımnıŋ olar üşın ädıletsız ekenın sezuı mümkın.
Şeteldıŋ täjıribesı qandai?
Bırıkken Arab Ämırlıkterınde mūnai men gazdan tüsetın kırısterdı paidalana otyryp, memleket jaŋa tuǧan närestenıŋ bolaşaǧyn qamtamasyz etu üşın depozittık şot aşady. Är balanyŋ şotynda 18 jasqa tolǧanǧa deiın şamamen 100 myŋ AQŞ dollary jinalady. Alaida, el azamattarynyŋ 15 paiyzy bala tuǧanda berıletın nesie, järdemaqy jäne depozitterdı paidalanbaidy. Būl öz kırısterınıŋ jetkılıktı boluymen tüsındırıledı.
İrlandiia balalarǧa depozit türınde aqşa töleidı. Mūnda memleket är bala üşın 2 500 AQŞ dollaryn böledı. Balanyŋ ata-anasy aqşany üşke bölıp alady. Alǧaşqy az bölıgı näreste tuǧan kezde berıledı. Al ekınşı bölıgın büldırşın tört jasqa tolǧanda ala alady. Qalǧanyn bala 12 jasqa tolǧanǧa deiın aluy kerek. Mūnyŋ syrtynda bala jetı jasqa tolǧanşa ai saiyn 150 AQŞ dollary järdemaqy retınde tölenedı.
Norvegiia – syrtqa mūnai men gaz eksporttaityn Europadaǧy bırden-bır el. Iаǧni, mūnai men gaz saudasynan ärbır norveg azamaty üles alyp otyrady. Osy künı ärbır norveg azamatynyŋ jeke şotynda 100 myŋ AQŞ dollarynan astam qarjy bar. Norvegiia adam damu indeksı boiynşa 2009 jyldan berı bırınşı oryndy bermei keledı. 3 jastan 18 jas aralyǧyndaǧy säbiler men jas jetkınşekterge memleket 1620 AQŞ dollary kölemınde järdemaqy töleidı. Mūnai ǧana emes, eldegı tabiǧi bailyqtyŋ bärı halyqtyŋ ortaq menşıgı, ūlttyq jetıstıgı sanalady.
Balalardyŋ qajetıne jarai ma?
Bügıngı küngı baǧam boiynşa 3 500 AQŞ dollary 1 549 024 teŋgenı qūrady. Osy tūsta, bız Astana qalasyndaǧy joǧary oqu oryndarynda bılım aludyŋ qūny men tūrǧyn üi baǧasyn salystyryp kördık.
Mäselen, elordadaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde bır jyldyq oqudyŋ baǧasy 1-1,2 mln teŋge. Oqu qūny tülek taŋdaǧan fakultetke bailanysty özgeredı. M.Närıkbaev atyndaǧy Qazaq gumanitarlyq zaŋ universitetınde oqu qūny kem degende 1,5 mln teŋgeden bastalady. Al qaladaǧy eŋ qymbat baǧa Nazarbaev universitetıne tiesılı. Mūndaǧy bılım alu baǧasy 7-9 mln teŋgenı qūraidy.
Päter baǧasyna keletın bolsaq, Ūlttyq statistika biurosynyŋ derekterıne säikes, 2023 jyldyŋ mamyr aiynda tūrǧyn üidıŋ bır şarşy metrınıŋ ortaşa baǧasy: jaŋa tūrǧyn üi üşın 486 040 teŋge, päterdı qaita satu 505 679 teŋge boldy. Osylaişa, bır bölmelı päterdıŋ, audany 36 şarşy metr bolsa, baǧasy 17 497 440 teŋgenı qūramaq.
El tabysynyŋ şarapatyn är şaŋyraq sezınuı tiıs. Alǧaş ret engızılgelı otyrǧan bastamaǧa qatysty alyp-qosar jaittar barşylyq. Bastysy, Ükımettıŋ Ūlttyq qordy sauatty basqaryp, investisiialyq tabysyn eselep arttyrǧany maŋyzdy. Sonda balalardyŋ arnauly esepşotyna qarajat tamşylap emes, tasqyndap qūiylatyn bolady.
