Astanada han saraiyndai sänı men säuletı kelısken zäulım ǧimarattar az emes. Syrtynan qarap tūryp közıŋ qyzyǧady. Ärine, jaqsy ömır süruge ärkımnıŋ de haqysy bar. Degenmen sonyŋ öteuındei bailyqqa salynatyn salyqty memleket ötken jyly aiqyndap qoiǧan. Endı, mıne, kezeŋ-kezeŋımen sony jüzege asyruǧa kırıstı. Alaida būl tūrǧyda barlyǧy josparlaǧandai bolmai jatqany baiqalady.
Basty ölşem – deklarasiia
Premer-ministrdıŋ orynbasary – Qarjy ministrı Erūlan Jamaubaev Parlament dälızınde jurnalisterge bergen jauabynda: «Jaŋa Salyq kodeksıne säikes, būl mäsele kün tärtıbıne endı. Odan ärı ony jalpyǧa bırdei deklarasiia tapsyrylǧannan keiın naqty qolǧa alatyn bolamyz» dedı.
Būǧan deiın Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ qyrküiek aiyndaǧy halyqqa arnaǧan Joldauynda 2023 jyly jürgızılgelı otyrǧan jaŋa salyq reformasy aiasynda bailyqqa salynatyn salyqty da engızu mümkındıkterın qarastyrudy tapsyrǧan edı. Būǧan qosa, Prezident «ol salyq säulettı de zäulım jyljymaityn mülıkke ie, öte qymbat kölıgı bar bailarǧa salynsyn. Orta tap ökılderıne timeŋder» dep eskerttı.
Jalpyǧa bırdei deklarasiia jürgızudı ekonomist-sarapşy Qūrmanǧali Äljanov ta qoldaitynyn aitady.
«Būl – sanaq jürgızudıŋ bırden-bır qūraly. Sol arqyly kımnıŋ qandai äleuetı bar ekenın anyq baiqauǧa bolady. Mūnda materialdyq qūndylyqtarmen qosa, adamdardyŋ biologiialyq aktivterı men qaryzdyq mındettemelerı tolyq körsetıluı tiıs.
Deklarasiia tapsyrudyŋ bırınşı kezeŋı 2021 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastaldy. Ol kezde aktivter men mındettemeler turaly qūjattar memlekettık jauapty qyzmetkerler men olardyŋ zaiybynan alynǧan bolatyn. Endı 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap memlekettık jäne kvazimemlekettık mekemedegı barlyq qyzmetkerler men olardyŋ zaiyby tapsyruy tiıs. Al 2024 jyldan bastap mūndai deklarasiiany qatardaǧy qyzmetkerler men jeke käsıpkerlerdıŋ de tapsyruy mındettelıp otyr» deidı ol.
Rasy kerek, köbı «mūndai menşıgıŋdegı dünielerdı büge-şıgesıne deiın «tügendeu» nege kerek?» dep narazylyq bıldırıp jatady. Mūny ekonomist bylai tüsındıredı.
Deklarasiiany 2023 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap memlekettık jäne kvazimemlekettık mekemedegı barlyq qyzmetkerler men olardyŋ zaiyby tapsyruy tiıs. Al 2024 jyldan bastap mūndai deklarasiiany qatardaǧy qyzmetkerler men jeke käsıpkerlerdıŋ de tapsyruy mındettelıp otyr
– Negızgı maqsat bıreudıŋ jiǧan-tergen artyq-kem qoryna esep jürgızu emes. Būl jerdegı basty mäsele – jeŋ ūşynan jalǧasatyn sybailas jemqorlyqqa meilınşe tosqauyl qoiu, salyqtan jaltaratyndardyŋ jolyn kesu. Joǧaryda aitylǧandai, qazır şendı azamattardan, deputattar men joǧary qyzmettegılerden tabysy men mülkın körsetken qūjattar alyndy. Alaida keibıreuler özınıŋ zaŋsyz jolmen tapqan asa qymbat mülkı men düniesın basqa bıreudıŋ (zeinetker äkesı men qaiyn atasy, enesınıŋ, t. b.) atyna jazyp qoiuy äbden mümkın. Al eldegı azamattar tügel deklarasiia tapsyrǧan mezgılde mūndai aila-şarǧylar jüzege aspas edı. Mäselen, tolyq jalpyǧa berdei deklarasiia alynǧannan keiın bır zeinetkerde 100 million teŋgenıŋ su jaŋa qymbat kölıgı paida bolsa, bırden tekseru jürgızıledı. Sondyqtan mūny Jaŋa Qazaqstandaǧy äleumettık ädıldıkke bastaityn bırden-bır qadam dep tüsıngen jön.
Asyra sılteu bolmasa eken
Bajailap qarasaq, bailyqqa salynatyn salyq köptegen elde bar. Ärı älemdık täjıribede būǧan jan-jaqty taldau jasap, türlı täsıldı qoldanatynyn baiqaimyz. Mäselen, 1912 jyly alǧaş ret qolǧa alynǧan Angliiada qazır bailyqqa salynatyn salyqqa közqaras säl basqaşalau. Onda qarapaiym adamnyŋ ekonomklastaǧy bes kölıgı bolsa da, bailyq salyǧyna ılınbeuı mümkın. Al jūrtşylyqqa tanymal bır şonjar menşıgındegı jalǧyz maşinasy üşın de salyq töleitın bolady. Nege olai? Öitkenı onda otbasy müşelerıne, menşık iesınıŋ äleuetıne basa nazar audarylady.
«Bızde de solai boluy kerek» deidı qarjyger-sarapşy Jūmaǧazy Kenjebek. Bırınşıden, Qazaqstanda otbasy kem degende tört-bes adamnan tūrady. Balalardy balabaqşaǧa, mektepke aparu degen bar. Sondyqtan bır üige bır köşelı kölıktıŋ boluy qajettılık bolyp otyr. Al ony bailyqqa balasa, onda Ükımettıŋ ädıldıkten attap, asyra sılteuge jol bergenı» deidı ol.
Rasynda da, qala töŋıregındegı turistık oryndarǧa kei kezderı «djipsız» bara almaisyz. Sondai-aq älem boiynşa aumaǧy jönınen toǧyzynşy oryn alatyn respublikamyzdyŋ eldı mekenderıne jüitkıgen jeŋıl maşinamen barǧannan görı auqymdy avtokölıkpen barǧan äldeqaida tiımdırek. Mıne, sondyqtan da tūrǧyndardyŋ köbı şama kelgenşe jol taŋdamaityn kölıkterdı satyp alǧandy täuır köredı. Al ol bızde äzırşe köbıne «Toyota» avtomaşinasy bolyp tūr. Olardyŋ baǧasy da bazarda küiıp tūr. Mäselen, bes jyl būryn şyǧarylǧan «LC Prado» jol talǧamaityn kölıgıne qazır 26-35 million teŋge sūraidy. Qajettılık bolǧan soŋ adamdar, amal joq, satyp alady. Al endı osy baǧaǧa Astanadan qaitalama naryqtan ekı bölmelı päter satyp aluǧa da bolady eken. Sonda asa qajettılık üşın alynǧan «LC Prado» jol talǧamaityn kölıgın bailyq dep baǧalaimyz ba? Mıne, osy mäsele qazır köpşılıktıŋ talqysyna ūsynylyp, älı de bır bailamǧa kele almai tūr. Bızdıŋşe, şaruasyn döŋgeletıp otyrǧan auyldyŋ bır fermerınıŋ menşıgındegı qymbat jol taŋdamaityn kölıktı «bailyq» dep baǧalap, salyq saluǧa asyqpaǧan jön siiaqty» deidı qarjyger-sarapşy.
Täjıribege sai şeşım
Bızde qazır oligarhtar jetıp artylady. Endı olarmen halyqtyŋ orta tap bölıgınıŋ arasyndaǧy jer men köktei aiyrmaşylyqty azaitu üşın ne ısteu kerek degen mäsele kün tärtıbıne şyǧyp otyr. Sarapşylardyŋ aituynşa, bailyqqa salynatyn salyq naqty kımge salynatyny memlekettık deŋgeide naqty jobamen bekıtıluı kerek. Ärı onyŋ köpşılık moiyndaǧan algoritmı boluy äbden qajet. Äitpese auqattylar men jaŋa däulet jinai bastaǧandardyŋ bärıne salyq sala beru oŋtaily şeşım bolmaidy. Oilanyp ıstemese, biudjettıŋ büiırın toltyramyz dep köleŋkelı kapitalǧa ūrynyp qaluymyz yqtimal ekenın de joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Aitalyq, Amerika Qūrama Ştattarynda 1990 jyly bailyqqa salynǧan salyqqa iahtalar, ūşaqtarmen qatar, zergerlık būiymdar, altyn saǧattar, terı būiymdary, qymbat kölıkter enıp ketıp, amerikalyqtar öz elınde qymbat zat aludan bas tartqan. Nätijesınde Ştattarda salyq töleu qūldyrap, köp adam jūmyssyz qalǧan. Mäselenıŋ män-jaiy anyqtala bastaǧan soŋ, elde ekı jyldan keiın bailyqqa salynatyn salyq alynyp tastalǧan.
Al Fransiiada bailyqqa 75 paiyz kölemınde salyq salu 2013 jyly engızılıp edı. Bır jylda üş million euro tüskenmen, kelesı jyly oligarhtar men akterler eldı jappai tastai qaşyp, ekı jyldan keiın ol bastamaǧa, amal joq, tyiym saluǧa tura kelgen.
Sondai-aq İtaliianyŋ da iahtasy, ūşaǧy, villasy bar jergılıktı bailarǧa salynǧan salyǧy qatty nätije bermedı.
– Al bızde bailyqqa salyq saluǧa dendep kırısken eken. Tek joǧaryda aitylǧan täjıribege sai būl bastama halyqtyŋ orta tap ökılderıne äserı bolmasa eken deimız. Qazır bızde aitarlyqtai däulet jinaǧan 162 adam bar degen derek aitylyp jür ǧoi, salyqty naqty sol adamdarǧa salu kerek. Degenmen olar mūndai salyqtan jaltarudyŋ neşe türlı qūityrqy jolyn ızdeitını taǧy tüsınıktı. Al qarapaiym qazaqstandyqtarda ondai mümkındık az bolady. Tıptı qazırdıŋ özınde olardaǧy bailyqqa salynatyn salyqtyŋ negızın kölık salyǧynan baiqauǧa bolady. 2013 jylǧa deiın qozǧaltqyşy tört litrlık avtokölıkterdıŋ salyǧy 15 AEK bolsa, 2014 jyldan berı 66 AEK töleuge mäjbür bolyp keledı, – deidı ekonomist-sarapşy Qūrmanǧali Äljanov.
Bızde «djip» bailyq emes, qozǧalysqa qajettı jol talǧamaityn kölık retınde tanylsa, auylda aiazǧa toŋyp, künge küiıp jürgen şaruanyŋ da müddesınıŋ eskerılgenı dūrys bolar edı deidı ekonomist-sarapşy.
