Jasöspırım tärbiesı – bolaşaqtyŋ uyǧy deimız. Öitkenı keleşek ūrpaqqa bügınnen bastap dūrys baǧyt-baǧdar berıp, tura jolǧa sala bılsek, elımızdıŋ erteŋı de jarqyn bolmaq. «Balany jastan» dep ata-babamyz bala tärbiesıne kämelet jasqa tolǧanǧa deiın nemqūraily qaramaǧan. Ülken män bergen.
Şyntuaityna kelgende, baliǧat jasyna jetpegen jastar tärbiesı salǧyrttyqty, enjarlyqty kötermeitın asa bır kürdelı de, maŋyzdy da, tüitkıldı şarua dese de bolady. Dauylpaz aqyn Maǧjan Jūmabaev «Jas bala – jas bır şybyq, jas künınde qai küide iıp tastasaŋ, eseigende sol iılgen küiınde qatyp qalmaq» demep pe edı.
Jasyratyny joq, myna er-toqymy bauyryna tüsken naryq zamanynda balalar da besıkten belı şyqpai jatyp būzaqylyq jasauǧa üiır bolyp barady. Äsırese, mektep oquşylary arasyndaǧy bopsalau jäne jasöspırımderge qarsy zorlyq, odan qaldy ūrlyq-qarlyq siiaqty qylmys türlerı beleŋ aldy. Onyŋ san qily sebep-saldary bar. Öitkenı balalardyŋ barlyǧy bırdei otbasynda jaqsy tälım-tärbie alyp jatyr dep auyz toltyryp aitudyŋ özı qiynnyŋ qiyny. Sondai-aq maskünemdıkke salynyp, ūrpaq aldyndaǧy jauapkerşılıkten jūrdai äke-şeşe qatary da azaimai otyrǧany aşy da bolsa şyndyq. Balanyŋ qylmysqa boi ūruyna mūnyŋ da kerı äser etetını sözsız.
Odan qaldy äleumettık jaǧdailary da ärtürlı. Bıreuınıŋ tūrmys jaǧdaiy öte jaqsy bolsa, ekınşısınıŋ tūrmysy ölmestıŋ künı dese de bolady. Būdan barlyq būzaqylyqty äleumettık az qamtylǧan otbasynan şyqqan balalar ǧana jasaidy degen oi tuyndamauy kerek. Ärine, tört qūbylasy teŋ, eşteŋeden mūqtajdyq körmegen bala erke-totailyqqa salynyp oiyna kelgenın ıstese, qaltasy tesık, eşteŋesı joq bala şarasyzdyqtan ot basyp jatady.
Osynau özektı örteitın qoǧam qasıretımen ata-analarmen qatar qūqyq qorǧau organdarynyŋ ökılderı de bırlese küresıp keledı. Sonyŋ bırı – iuvenaldy polisiia. Būl qūrylym Nūr-Sūltan qalasyndaǧy kämeletke tolmaǧandar arasynda qūqyq būzuşylyqqa yqpal etetın jaittardy anyqtap, zerttep, zerdeleumen ainalysyp, qylmysty būǧattauǧa baǧyttalǧan keşendı şaralardy jüzege asyrady. Qazırgı taŋda bas qalamyz boiynşa kämeletke tolmaǧandar sany 350 myŋdy qūraidy. Olarmen tärbielık tüsınıstık jūmystaryn jürgızetın 32 tırek punktınde 150 myŋǧa juyq polisiia inspektorlary qyzmet etedı. Qoldaǧy aqparatqa jügınsek, būzaqylyqpen közge tüsken 200-den astam jasöspırım arnaiy esepke alynsa, özderınıŋ ata-analyq boryşyna nemqūraily qaraityn balasyn oqytu, tärbieleu syndy paryzdaryn jüielı oryndamaityn, tūrmysy tömen 150-den astam otbasy tırkeude tūr.
Aǧymdaǧy jyl basynan berı iuvenaldy polisiia qyzmetkerlerı jasöspırımder tarapynan bolǧan 2 myŋnan astam äkımşılık tärtıp būzuşylyqty anyqtaǧan. Nätijesınde Nūr-Sūltan qalasy äkımdıgı janyndaǧy kämeletke tolmaǧandar ısı jäne olardyŋ qūqyqtaryn qorǧau komissiiasynyŋ qarauyna 60-tan astam ıs joldanyp, tiıstı şeşımder qabyldansa, qalalyq Bılım basqarmasynyŋ Kämeletke tolmaǧandardy beiımdeu ortalyǧyna qarausyz, baspanasyz dala kezıp qalǧan 400-den astam jasöspırım ornalastyrylǧan.
İä, iuvenaldy polisiia qyzmetkerlerı jauapkerşılık jügı auyr syn ekenın jaqsy tüsınedı. Maŋyzdylyǧyn da sezedı. Sol sebeptı de jas büldırşınder ömırdıŋ san qatparly soqpaqtarynda sürınıp ketıp san soǧyp qalmauyn jıtı qadaǧalap, qyraǧy küzette jür. Mektep inspektorlarymen qoian-qoltyq aralasyp, därıster berıp, tüsınık jūmystaryn jürgızıp, jedel profilaktikalyq ıs-şaralardy jüzege asyryp, är jūma saiyn jergılıktı reidter jasaudyŋ nätijesınde 5000-nan astam qūqyq būzuşylyqtyŋ jolyn kestı.
Atam qazaq «Jaqsy bala – süiınış, jaman bala – küiınış» dep beker aitpaǧan ǧoi. Jasyratyny joq, bala tärbiesı jeŋıl-jelpı mäsele emes. Osy oraida fransuz aǧartuşysy Jan-Jau Russo: «Bala tuǧanda aq qaǧazdai bolyp taza tuady, onyŋ üstıne şimaqty qalai salsaŋ, qaǧaz betıne solai tüsedı, bala tärbiesı de sol siiaqty, qalai tärbieleseŋ, ol da solai tärbielenedı» deuı sözımızge dälel. Demek, bala tärbiesıne jeŋıl-jelpı şarua dep qarauǧa bolmas. Osynşama auqymdy ıstıŋ auyrtpalyǧy jasöspırımdermen qylmysqa qarsy küres polisiiasynyŋ iyǧyna tüsetını sözsız.
Jalpy ūrpaq tärbiesı adamzattyŋ mäŋgılık taqyryby ekenı ras. Alaida özektı örteitını – qoǧamymyzda jas büldırşınderdıŋ aralasuymen tabiǧatymyzǧa jat, öreskel jaittar oryn alyp, jantürşıgerlık keleŋsızdıkter boi körsetıp jür. Nūr-Sūltan qalasy iuvenaldy polisiianyŋ täjıribelı qyzmetkerlerınıŋ paiymdauynşa, basty sebep ata-anasy balaǧa jetkılıktı köŋıl bölmegendıkten äke-şeşenıŋ mahabbaty, meiırımı jetıspeidı eken. Ata-ana men bala arasyndaǧy mūndai qarym-qatynas ruhani jūtaŋdyqqa, psihologiialyq küizelıske ūşyratatyn körınedı. Köptegen ata-ana balasynyŋ tamaǧyn toq, köilegın kök qylamyz dep jürıp bala tärbiesınıŋ keteuın ketırıp alady. Sodan qadaǧalaudyŋ joqtyǧyn sezıngen jetkınşek türlı oqiǧalarǧa tap bolyp jatady.
Al qarapaiym otbasynan şyqqan jas buyn asta-tök jaǧdaida ösıp jatqan qatarlasynyŋ tūrmysyna, künkörısıne qyzyǧady. Közqarasy, psihikasy özgeredı. Qatarynan qalǧysy kelmegendıkten ūrlyq-qarlyqqa baryp, opyq jep jatady. Sondyqtan da mäselenıŋ bır şetı qoǧamdaǧy tepe-teŋsızdıkke de äkelıp soqtyrady eken.
Qazır qoǧamymyzda adam denesın türşıktıretın uytty jaǧdai – balalardyŋ zorlyq-zombylyqqa ūşyrau derekterınıŋ jiılep ketuı. Mektep oquşylarynyŋ kämelet jasqa tolmai jatyp jüktı bolyp qaluy da töbe körsetıp qalyp jatyr. Būl oraida iuvenaldy polisiia qyzmetkerlerı mektep äkımşılıgımen, psiholog mamandarmen bırlesıp, bılım ordalarynda er jäne qyz balalarmen jeke-jeke äŋgımelesu arqyly tärbie jūmystaryn qolǧa aldy. Ginekolog därıgerler de 8-10-synyp oquşylarymen osy taqyryp töŋıregınde aşyq sabaqtar ötkızıp keledı.
Mıne, jadyraǧan jaz kelıp, şılıŋgır şılde bastalyp oquşylar demalysynyŋ qyzyqty künderı jalǧasuda. «Qamysty bos ūstasaŋ qol keser» demekşı, polisiia qyzmetkerlerı bırde-bır balanyŋ bos jürmeuın basty nazarda ūstap otyrǧanyn aita ketkenımız jön. Öitkenı alaŋsyz ekı qolǧa ermek taba almai jürgen bala «ışınde arystany oinap» kezdeisoq oqiǧaǧa, keleŋsız jaǧdaiǧa tap boluy äbden mümkın. Balanyŋ bos uaqytyn qyzyqty, paidaly ärı mazmūndy ötkızu mındetı inspektorlardy da tolǧandyrǧandyqtan, mäselenıŋ mänısın tübegeilı şeşu baǧytynda balalardy qosymşa jūmystarǧa tartudy jüzege asyruda. Elordadaǧy Esıl audandyq iuvenaldy polisiia bölımşesınıŋ bastyǧy, polisiia kapitany Aida Kadroldinova bızben äŋgımesınde: «Üş ai demalysta jasöspırımder erkındıktı sezınıp, arqalaryn keŋge salmau üşın bos uaqyttaryn tiımdı paidalanuǧa jūmyldyrudamyz. Ata-analardyŋ törtten bırı balasyn qarjynyŋ jetıspeuşılıgı qolbailau bolǧandyqtan aqyly üiırmeler men seksiialarǧa jıberuge şamasy kelmeidı. Sondyqtan bız esepte tūrǧan balalarǧa jazǧy lagerlerge, tıl kurstaryna, sport, bi, qolöner, türlı muzykalyq aspaptarda oinauǧa üiretetın üiırmelerge, aulalyq klubtarǧa joldama beremız. Odan qaldy, jūmys ısteimın, tabys tabamyn deitın eŋbekke jaramdy balalardy jūmyspen qamtu ortalyǧy arqyly jūmysqa ornalastyramyz. Jas jetkınşekter kämeletke tolmaǧandyqtan Eŋbek kodeksınıŋ baptaryna säikes qūrylys, beton qūiu, vagonnan jük tüsıru, tieu syndy auyr jūmystarǧa rūqsat bermeimız» dep oiyn ortaǧa saldy. Qazır esepte tūrǧan 100 bala jazǧy lagerde dem alyp jatsa, 20 bala jūmysqa ornalasqan. Būl, ärine, teŋızge qūiǧan tamşydai bolyp körınuı mümkın. Degenmen de qol qusyryp qarap otyrǧan eşkım joq.
Jasöspırımder arasyndaǧy qylmys ötken jylmen salystyrǧanda elu paiyzǧa azaiypty. Būl da bolsa iuvenaldy polisiia inspektorlarynyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasy der edım. Ömırdıŋ mänın ūǧyndyryp, dünielık tanym kökjiegın keŋeitıp, oŋy men solyn tanyp, aq pen qarany ajyratuǧa dūrys jol sıltep jürgen olardyŋ eŋbegı därıpteuge tūrarlyq.
Kım balasyn jaman bolsyn deidı?! Är ata-ana öz balasyna tek qana baqyt tıleitını älımsaqtan belgılı. Şaranasy besıkte ıŋgälap jatqanda-aq balam qandai bolyp ösedı eken, kım bolady dep armandaityny anyq. Atam qazaq «Atadan bala tusaişy, ata jolyn qusaişy» dep atadan balaǧa mūra bolyp kele jatqan jaqsy qasietterdı jas ūrpaqqa ūǧyndyryp, ızgılıkke, imandylyqqa tärbielegen. Äu bastan sanasyna sary qarynnyŋ qamyn emes, halyqtyŋ qamyn oilaudy sıŋırıp ösırgen. Olai bolsa «Balaŋ jaman bolsa, aryŋ keter» degen. Sondyqtan jelkıldep ösıp kele jatqan är jetkınşektı sotqar, būzaqy, qylmysker etıp emes, tuǧan elıne, jerıne paidasy tietın ūltjandy, eldıŋ tūtqasyn ūstar tūlǧaly azamat bolyp jetıluıne ün qosu barşamyzdyŋ ızgı boryşymyz bolmaq.
Beibıt OSPAN
