Būl ne? Köpşılıktıŋ közınşe balasyn ūryp-soǧu ädet pe? Anasynyŋ psihikalyq auytquşylyǧynyŋ körınısı me? Osy sūraqty Nūr-Sūltan qalasy psihikalyq densaulyq medisina ortalyǧynyŋ medisinalyq bölım boiynşa auruhanadan tys kömek jönındegı direktor orynbasary, bırınşı sanatty psihiatr-därıger Anar Tastembekovaǧa qoidyq. «Öz balasyn ūryp-soǧatyn anany bırden nauqastyŋ qataryna qosuǧa bolmaidy. Adamnyŋ jaratylysynda bıreuler aşulanşaq, endı bırı qyzba, sabyrsyz keledı. Oǧan dünietanymy men tömen mädenietın qosyŋyz. Olardyŋ bärıne psihiatrǧa körınsın deuge taǧy bolmaidy. Aldymen mūndai jaǧdaiǧa jetkızgen qoǧamdaǧy keleŋsızdıkterdı anyqtau kerek. Äiel-ana-bala tızbegınıŋ äleumettık astaryna män berıp qaraǧanda ǧana būl mäsele şeşıluı tiıs. Al jas analardyŋ arasynda närestelı bolǧannan keiın paida bolatyn küizelıstı joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Ondai jaǧdaida därıger kömegı kerek».
Köpbalaly üidıŋ jaiyn bılemız. Tıl almaǧan tentegın anasy qualap jatsa, jügermegı atasy men äjesınıŋ meiırımın panalap, alǧaşqysynyŋ aşuy basylǧanyn kütetın. Atasynyŋ arqasyna tyǧylǧan balany jazalau estı kelınnıŋ oiyna kelmeitın. Alaida qalada bala ösırudıŋ özgeşelıgı bar. Ata-äjesı bala tärbiesıne aralaspaidy. Arqa süierı alysta bolsa, qorǧansyz säbi qiiuy qaşqan tırlıkten şarşaǧan eser şeşesınıŋ qūşaǧynda. Qalasa «tabanyna kırgen şöŋge menıŋ maŋdaiyma kırsın» dep tıleitın de, «jonynan taspa tılsem de öz balam, qolymnan alar ma ekensıŋder?» deitın de sol şeşesı.
Eger pediatrdy tyŋdasaq, mūndai soqqynyŋ auyr saldary bar deidı. Adam miynyŋ 80 paiyzy sūiyqtyqtan tūrady. Ony elestetu üşın şarǧa su qūiyp, qolyŋyzben şertıp körıŋız. Şardaǧy sūiyqtyq lyqsyp, kelesı jaǧyna qarai auytqidy. Kökjelkeden tüiu – tıptı küreste de tyiym salynǧan täsıl. Öitkenı jelkeden alǧan soqqydan ölıp ketuı de mümkın. Al balalardyŋ bas süiegı jūmsaq, älı qatpaǧan. Qol qatty tise, jüike talşyqtary üzılıp, qan qūiyluy mümkın. Būl tänge salǧan jarasy, al psiho-emosionaldy janǧa salǧan jarasyn aituǧa dätım barmaidy. Balanyŋ bärı ömırdı qaz-qalpynda qabyldaidy. Anasynyŋ tıptı jaqsy bolsyn dep jekıgenınıŋ özı auyr ız qaldyryp, «menı jaqsy körmeidı» dep nalityn bolady. Ainalasyna jauyǧyp qaraityn meiırımsızder de osyndailardan şyǧady.
Aita ketelık, älemnıŋ 52 elınde otbasynda balalardy jazalauǧa tyiym salynǧan. 1979 jyly alǧaş ret Şvesiiada bastalǧan qozǧalys balaǧa qol kötermek tügıl, tıldeuge de jol joq. IýNİSEF mälımetterıne qarasaq, 2 jastan 4 jasqa deiıngı tört balanyŋ üşeuı äke-şeşesınen taiaq jeidı eken.
«Ökınışke qarai, köptegen eresekter zorlyq-zombylyqty tärtıpke salumen şatastyrady. Balalarmen qatal qarym-qatynas olar kerısınşe özderın barynşa qauıpsız sezınuı tiıs jerde, iaǧni öz otbasynda kezdesedı» dep tüsındırdı IýNİSEF-tıŋ balalar qūqyqtaryn qorǧau jönındegı baǧdarlamalardyŋ üilestıruşısı Aisūlu Bekmūsa. IýNİSEF 2010 jyldan 2016 jylǧa deiın adam qūqyqtary jönındegı uäkılmen bırge jürgızgen zertteulerge säikes, Qazaqstanda eresekterdıŋ şamamen 75 paiyzy otbasydaǧy balalardyŋ jürıs-tūrysyn baqylau üşın qol köterudı qoldaityny, al ata-analardyŋ 67 paiyzy balalardy tärbieleude zorlyq-zombylyq türlerın qoldanatyndyǧy anyqtaldy.
Elordadaǧy balalar qūqyǧyn qorǧau ortalyǧynyŋ «111» jedel qyzmetıne de bailanysyp kördık. Sanamyzǧa ene qoimaǧan närsenıŋ bırı – kısınıŋ syrtynan qylyǧyn aityp, telefon şalu ǧoi. Bıraq qauqarsyz balanyŋ jaqynynan körgen qiianatyn körseŋız, habarlasyp, jaǧdaidy aituǧa äbden bolady. Dese de «enesı tepken qūlynnyŋ etı auyrmaidy» degen ūǧym taǧy aldymyzdan şyǧatyny ras. Osydan kelıp balany taiaqpen tärbielep, jelkesınen nūqyp jıbergendı qiianat körmeimız. Tılı aşylary balasynyŋ jer-jebırıne jetıp, jıgerın qūm qylsa da aralaspaimyz. Sodan bolar, qazaqtyŋ balasy jasynan taiaq jep, jasyq bolyp ösedı. Köbın būiyǧy, jasqanşaq, ynjyq, tabansyz dep kınälaimyz. Rasynda, tumai jatyp töpelesek, janarynyŋ otyn söndırsek, bala qaidan qaisar, öjet, batyl bolsyn?!
Janerke ÄUBÄKIROVA, astanalyq «Spectrum» mektebınıŋ qyzmetkerı:
– Balaǧa qatysty Angliianyŋ zaŋdaryn jaqsy zerttedım. Bızder, qazaqtarda «bala menıkı, ne ıstesem de özım bılemın, özım tärbieleimın» degen ūstanym bar. Ūlybritaniiada bala ata-ananyŋ ǧana emes, aldymen memlekettıŋ azamaty degen qaǧida sanaǧa sıŋgen. Sol tūrǧyda zaŋ qatal talaptar qoiady. Mysaly, balany üide qarausyz qaldyruǧa müldem bolmaidy. Bes minutqa dükenge şyǧyp ketkenıŋde balanyŋ jalǧyz qalǧanyn körşı bılıp qoisa ne bala jylap qalsa, polisiiaǧa jetıp, ülken dauǧa ainalady. Balany üide jalǧyz qaldyrǧany üşın ata-ana qūqyǧynan aiyratyn oqiǧalar köp. Zaŋnyŋ aiamaitynyn bılgen soŋ ata-analar da memleket talap etken därejede balaǧa laiyqty köŋıl böluge tyrysady. Mektep jasynda da jauapkerşılık talaby joǧary. Bızde toi-tomalaq, taǧy basqa jaǧdai bolsa mūǧalımnen sūrap alyp kete beremız. Şetelde rūqsatty mektep beru kerek. Eger ūstazdary «osy taqyrypty bılmei qalady-au jäne ony bılmegennen bala öskende qinalady» dep eseptese, ata-anasyna balany alyp ketuge rūqsat bermeidı. Bala qūqyǧyn qorǧau osy jerde jatyr.
