Bailyq, däulet, aqşa, qorlanu, qarjylyq sauattylyq turaly az aitylyp jatqan joq. Sonda da qarjy salasyna kelgende, köbımızdıŋ ornyqqan közqarasymyz bar. Odaqtyŋ kezınde aqşa tabuǧa közqaras basqaşa bolatyn, mol aqşanyŋ artynda «aramdyq» jatqandai bailyqqa kenelgenderge jiırkenışıtı közben qarauǧa üirettı. Saiasat solai bolatyn. Odan keiıngı jyldarda da nebır jylpostar käsıpker atanyp, jaman ataǧy jariia bolyp, däulettı boluǧa aparatyn joldan jaŋylystyryp jıberdı. Öz aqylymen, maŋdai terımen däulettengender az aitylyp, olardyŋ önegesı köpşılıkke mälım emestıkten basyna baq qonyp, däuletı tasyǧandar köpke önege bola almady. Ainalyp kelgende, jalpyǧa ortaq qarjylyq sauattan köbımız qūralaqanbyz. Osy jaǧdai basymyzǧa kelgende bıletınderden sūrap, ony da tüsıne almai, bıreudıŋ jetegınde jürgenge yqtiiarmyz.
Älemdı aqşa bilegen zamanda būl, ärine, keşırılmeidı. Özımız şala sauatty bolsaq ta, bolaşaqty bügınnen bastap oilaǧanymyz dūrys bolar. Bala äke-şeşesınıŋ janynda jürgende bılınbeidı. Alaida mektep bıtırıp, üirengen ortasynan ajyraǧan kezde, qarjy mäselesı alǧaş ret aldynan şyǧady. Eger otbasynda aqşa ūstap, ony oryndy jūmsaudy bılse, qinala qoimas. Degenmen, aqşanyŋ jauapkerşılıgı köbın jaŋyldyratyny ras.
Otbasy – özıŋız bıletındei, balanyŋ qoǧamǧa beiımdelıp, äleumettenuınıŋ alǧaşqy ortasy. Basty mektebı. Däl solai, ärbır adam öz otbasynda aqşanyŋ mänın ūǧyp, auyzdyqtanady. Balanyŋ özıne, qorşaǧan ortaǧa degen közqarasy otbasynda qalai qalyptassa, ärı qaraiǧy tırlıgı de osyǧan tyǧyz bailanysty. Ony bır sözben «ūşqanda sony ılersıŋ» dep te aityp ketken. Aqşany da jūmsau, qorlanu, qarjy älemınıŋ qūpiia syrlaryna qanyǧu osy jerde bastalady. «Otbasylyq aqşa mädenietı» degen ūǧym bar. Ol – ülken ılım. Ony ärkım ärqalai retteidı, qal-qadırınşe basqarady. «Basqarady» degen söz soŋǧy kezde sanamyzǧa sıŋıp keledı, äitpese qaltadaǧy teŋgenı kım qalai basqaryp körıptı dersız. Aqşa eŋ momyny qaida jūmsasaŋ sonda ketedı. Tiımdı jūmsau, artyq jūmsamau, ailyq jalaqyny eseptep, sanap, kelesı jalaqyǧa deiın jetkızıp, artylǧanyn jinau… Aita berseŋız, būl da bır jūmys. Qiyn jūmys. Öitkenı mol aqşa bolsa jaqsy, tiynǧa tiyn qosyp qaryzdanyp ta ketetın jaiymyz bar. Osyndaida «aqşa ūstau bılmeisıŋ» dep özımızge ökpelep jatamyz. Oǧan kım kınälı?!
Qazırgını qaidam, jas kezımızde qolymyzǧa aqşa ūstatpaityn. Oǧan qajettılık te bolmaityn. Jas bala ata-anasyna qarap ösedı. Eresekterdıŋ özderı qorlanuǧa qūntsyz bolyp, qoldaǧy aqşany oŋdy-soldy jūmsauǧa beiım bolsa, onda ony körıp ösken bala da qarjysyna myqty bola bermeidı. Sol sebeptı, erte bastan balanyŋ qolyna aqşa ūstatyp, onyŋ ne ekenın erte bılgenınıŋ artyǧy joq.
Şeteldık zertteuşıler balanyŋ qaltasyndaǧy aqşa bala üşın qarjylyq täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy baspaldaǧy deidı. Būl balanyŋ aqşanyŋ qyzuyn sezınıp, betaldy jūmsai bermei, ünemdeuge üiretedı. Bala özın aqşasy arqyly tolyqqandy adam retınde sezınuı kerek deitınder de bar. Jas bolsa da jauapkerşılıkpen jūmsaudy jäne öz biudjetın esepteudı tez üirenedı deidı
Alǧaş ret balany dükenge jūmsap, alǧaşqy qarjylyq sauatyn aşamyz. Bälkım, odan da erterek bolar, aǧaiyn-tuystary balanyŋ tuǧan künı, nemese aitarlyqtai bır oqiǧa bolsa, balaǧa aqşa ūstatatyn kezderı bolady. Būl da alǧaşqy täjıribesı bolyp esepteledı. Mektepke barǧanda kündelıktı jūmsaityn aqşasyn da berıp otyrady. Ülgerımı jaqsy bolyp, bestıkterdıŋ de bes tiynǧa balanatyn kezderı bolady. Būl – balanyŋ qarajat közderı.
Şeteldık zertteuşıler balanyŋ qaltasyndaǧy aqşa bala üşın qarjylyq täuelsızdıgınıŋ alǧaşqy baspaldaǧy deidı. Būl balanyŋ aqşanyŋ qyzuyn sezınıp, betaldy jūmsai bermei, ünemdeuge üiretedı. Bala özın aqşasy arqyly tolyqqandy adam retınde sezınuı kerek deitınder de bar. Jas bolsa da jauapkerşılıkpen jūmsaudy jäne öz biudjetın esepteudı tez üirenedı deidı. Ol qatelıkterge jol berse, joǧaltyp alsa, ne bolmasa kerek emes zattardy satyp alyp, aqşany tauyssa, ata-analary şyǧyndardy tüsındırıp, kez kelgen ıs-äreketınıŋ saldaryn boljai bıluge üiretuı kerek.
Şynymen de bala ömırınde aqşa ūstap körmese, özıne tiesılı teŋgesı bolmasa aqşanyŋ ne ekenın qaidan bıledı? Öse kele qarajatyn ūqsata almaityndar, bylapyttap är närsenı satyp ala beretın, aqşanyŋ qadırıne jetpeitın dümbılez bıreu bolyp şyqpai ma? Balanyŋ qolyna aqşa ūstatpaudyŋ bır jamany, aspannan teŋge jauǧandai qarap ata-anasynyŋ aqşasyn sudai şaşuǧa daǧdylanady.
Balaǧa aqşa bergende ony tek oiyn-sauyqqa jäne özınıŋ jeke rahatyna jūmsau kerek degen de oi bolmauy kerek. Özı tappasa da, özgelerdıŋ tapqan-taianǧan aqşasynyŋ qūnyn bılıp, baǧalap ösuı kerek. Saiyp kelgende, aqşany dūrys basqarudy osy jerde tüsınemız.
Är närse ūsaq-tüiekten bastalady. Balanyŋ qaltasyndaǧy aqşa eŋ aldymen, onyŋ esebın şyǧaryp, tiynǧa tiyn qosyp sanaudy üiretedı. Nan men süt, balmūzdaq qanşa teŋge tūrady degendei sūraqtyŋ jauabyn erte bastan bıledı. Qaltasyndaǧy aqşaǧa qarap taŋdaudy, özıne ne ūnaitynyn, nenı qalamaitynyn bıletın bolady. Ūnaǧan zatyna aqşa jetpese qorlanudyŋ qajet ekenın bıle bastaidy. Būl da kerek närse. Iаǧni öse kele nesiege ūrynbai, qorlanu arqyly da kerek zatyna qol jetetının bıletın bolady. Qyzyqqan zatynan bas tartu da bala üşın oŋai närse emes. Alaida aqşasyn qimasa, qajetı az, sapasyz närseden, tauardyŋ basqa da basymdyqtaryn anyqtap bıletın bıledı.
Qaltasynda ünemı tiyny jüretın bala özın-özı baǧalaudy üirenedı dep te aitady. Aqşa degennıŋ qyzuy bar ǧoi. Keide qaltasyndaǧy aqşasyn ata-anasyna «qaryzǧa» berıp kısımsıp qalatyndar da bar. Būl da dūrys tärbie. Osylaişa özın «teŋ därejede sezınıp, kelısımşart jasasu, qaryz alu, ortaq ıs üşın üles qosu mümkınıdıkterın basynan ötkeredı. Balanyŋ jeke aqşasy qaltasynda bolsa, jūmsai bermeuge özdıgınen töseledı. Adam psihologiiasy solai, özınen görı özgenıŋ aqşasyn jūmsauǧa beiım keledı. Sol sebeptı olarǧa äke-şeşesınıŋ aqşasyn jūmsau jeŋıldırek. Sol sebeptı qarjynyŋ basy qūraluy üşın balaǧa bolsa da, qaltasyna aqşa salyp senu kerek.
Bır jaǧynan alsaŋyz, aqşa balany büldıredı dep qorqamyz da. Keide tärbielık, ne köŋıl bölmei özge de olqylyqtarymyzdy toltyru üşın aqşa berıp qūtylamyz. Ökınışke qarai, būǧan da etı erte üirenıp, ata-anaǧa degen mahabbat pen süiıspenşılıktı teŋgenıŋ kölemımen almastyra bastaidy.
Qanşa degenmen, ata- analar ösıp kele jatqan perzentterı üşın balanyŋ qaltasyna salatyn aqşasy olardy ünemdılıkke, azdap erkındıkke, keide jauapkerşılık öz aldyna, täuelsızdıkke tärbieleudıŋ maŋyzdy tūsy ekenın tüsınedı. Balalarǧa qaltaǧa aqşa beru köbınese 6-7 jastan bastalady. Būl jasta, ädette, bala aqşany paidaǧa jūmsau kerek ekenın tüsındırıp, qamqorlap otyru kerek. Berıletın aqşanyŋ mölşerı otbasynyŋ mümkındıgıne bailanysty, bırlesken kelısımnen, qūrdastarynyŋ ata-anasynan alǧan ortaşa kölemıne qarap belgılegen jön.
Berılgen aqşa balanyŋ alǧan mektep baǧasyna äser etpeuı kerek deidı. Menıŋşe, bır jaqsy baǧa üşın, nemese qiyn kıtapty oqyp taǧy basqa jetıstıkterı üşın aqşalai qoldaudyŋ ziiany joq.
Balanyŋ qolyna aqşa beru ärkımnıŋ jeke şeşımı, bala jasynan aqşa ūstap körmese, ysyrapşyl bolyp, aqşasyn mülde basqara almauy onyŋ öz därejesınde jetkılıksız äleumettenuınıŋ bır sebebı deimız.
Ata-analar balalaryn aqşany dūrys basqaruǧa uaqytynda üiretpese, ülkeigende orny üŋıreiıp qaluynan saqtanǧan jön.
Balanyŋ ekonomikalyq äleumettenuınıŋ maŋyzdy faktory aqşa ekenın bıluımız kerek. Onyŋ jetıspeuşılıgı damuyna yqpal etıp, qyzǧanyş, aşközdık, aqşanyŋ küşın asyra baǧalau, ysyrapşyldyq, basqa da jaǧymsyz qasietterge jetkızuı äbden mümkın.
