Qazaq astanasynyŋ Jetısudyŋ almaly şaharynan Saryarqanyŋ salqar tösıne qonys audaryp, ösıp, örkendep, güldenu jolyna tüsken, älemge tanylyp ülgergen jyldar! Bas qalaǧa Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ideiasymen Astana dep aidar taǧyldy, ǧalamat, säuletı men sänı kelısken qūrylys nysandary boi köterdı, dünie jüzı düldülderınıŋ baǧyn synaǧan saiystar öttı, ǧalamdyq problemalardy, mäselelerdı ortaǧa salyp, talqylaǧan jiyndar ūiymdastyryldy, jer şaryn jelpındırgen jyr, än, toi dumandarymyz, keşegı EKSPO-2017 körmemız… talaidy taŋdai qaqtyrdy, süisındırdı.
Būl aitylǧandardyŋ ärqaisysy bır-bır taqyrypqa jük bolary anyq. Al būl joly qazaq astanasynyŋ keşegısın tügendep, bügıngı elordanyŋ tarihyn söz etsek.
Orynbor – Aqmeşıt – Almaty
Alǧaşqy astanamyz 1920 jyly qazırgı Resei Federasiiasy Orynbor oblysynyŋ aumaǧyndaǧy Orynbor qalasy bolǧanyn tarihtan bılemız. Sol tūsta avtonomiialy Qazaqstan astanasynyŋ uaqytşa Orynborda bolatyndyǧy barşaǧa mälım boldy. Öitkenı patşalyq ökımet tūsynda būl qala Orynbor şekara jelısınıŋ ışkı bölıgınde ornalasqan edı. Al qazaqtardyŋ būl jaqta jürıp-tūruy şekteulı bolatyn. Dalalyqtar tek arnaiy tölem arqyly ǧana būl qalada uaqytşa tūraqtai alatyn.
Ekınşıden, Orynbor Qazaqstannyŋ barlyq öŋırlerınen tym alşaqta ornalasqan, al mūnyŋ otarlauşy memleketke tiımsızdıgı baiqaldy. Üşınşıden, Qazaqstan şekarasy başqūrttardyŋ jerıne öte jaqyn boluy da tılı, dını men mädenietınıŋ tamyry bır halyqtardyŋ körşıles jatuynan qauıptengen bolşevikterge ūnai qoimady. Sondyqtan juyq arada astananyŋ köşırıletını, qazaq şekarasynyŋ özgeretını belgılı.
Jaŋa astana retınde «ümıtker» qalalar qatarynda Semei, Aqtöbe, Oral, Almaty, Aqmeşıt, Şymkent boldy. Tıptı, bır kezderı qazaq bileuşılerınıŋ basqaruynda bolǧan jäne paiyzdyq jaǧynan qazaq tūrǧyndary basym ornalasqan Taşkent qalasy da qaraldy. Eŋ qyzyǧy, sol kezde ümıtker qalalar arasynda Aqmola da ataldy.
1925 jyly Qazaqstan astanasy Aqmeşıtke auystyryldy. Jaŋa astana Qazaq handyǧynyŋ būrynǧy elordalary bolǧan Syǧanaq pen Türkıstannan tym alys emes. Osy jyly säuırde bas qalada ötken Qazaqstan Keŋesterınıŋ V sezınde Qyrǧyz AKSR atauy Qazaq AKSR bolyp özgertıldı. Alaida keiıngı oqiǧalar körsetkendei, yŋǧaily kölık-qatynas joldary bolmaǧandyqtan, jaŋa astana el ordasy märtebesıne sondai laiyq bola qoimady. Aqmeşıt qalasynyŋ atauyn Qyzylorda dep özgertkennen de eşteŋe özgere qoimady.
Türksıb qūrylysynyŋ bastaluy el ordasyn Jetısudyŋ törındegı Almatyǧa köşıruge sebep boldy. Öitkenı būl şahar arqyly qolaily kölık magistraldary ötetın. Ol jerden Ortalyq Aziianyŋ basqa elderıne de şyǧuǧa mümkındık bar edı. Būl oqiǧa zaŋdy tūrǧyda 1927 jyldyŋ 3 säuırınde oryn aldy. Al ıs jüzınde köşıru ekı jyldan keiın ǧana jüzege asty. Osylaişa, Almaty qalasy 1997 jylǧa deiın Qazaqstannyŋ elordasy märtebesın ielendı.
Almatydan – Aqmolaǧanemese ūly köştıŋ alty sebebı
Qazaqstannyŋ täuelsızdıgı jyldary elordasyn Almatydan Aqmolaǧa köşıru jönınde mäsele tuǧanyn köbımız közımızben körıp, köŋılımızben sezıngenımız esımızde. Būl ideiany kötergen Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ būl qadamyna kümänmen qaraǧandarymyz qanşama. Al olardy tarihi bastamaǧa sendıru üşın däiektı häm däleldı negızder kerek, salmaqty sebepter bolǧany jön. Būlar bolmasa, mūndai mäsele tumas ta edı.
Endeşe alǧaşqysyn aitaiyq, ol kezde Almatynyŋ damuy üşın aumaqtyq resurs tausylǧan bolatyn. Qala endı qaita qūlaş jazyp dami almaidy, öitkenı barlyq jaǧynan biık taular qorşap alǧan. Megapolis bastapqyda 700 myŋ tūrǧynǧa dep jobalanǧan, al sol tūsta onyŋ tūrǧyndarynyŋ sany 1 millionnan asyp ülgergen-tın. Onyŋ üstıne, oŋtüstık megapolistı sumen qamtu, kärızdendıru jūmystarynda aitarlyqtai qiyndyqtar tuyndady.
Ekınşıden, Almatynyŋ ekologiialyq ahualy da naşarlai tüstı. Būl seismikalyq qauıptı öŋır edı. Qalanyŋ jeldetıluı naşar. Al üşınşıden, respublikanyŋ oŋtüstık bölıgınde halyq tyǧyzdyǧy joǧary, soltüstık, soltüstık-şyǧys jäne ortalyq öŋırlerde öte tömen boldy. Jappai aşarşylyqtyŋ, saiasi quǧyn-sürgınderdıŋ, Ekınşı düniejüzılık soǧys jyldarynda jüz myŋdaǧan azamattardyŋ qūrban boluynyŋ salqyn saldary älı de saqtalǧan edı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda jergılıktı emes tūrǧyndar özderınıŋ ūlttyq respublikalaryna, etnikalyq mekenderıne qaita köşuı beleŋ alǧanyn bılemız. Mūndai köşı-qon oqiǧalary keŋşar, ūjymşarlar taratylǧan jyldary qatty jürdı.
Törtınşıden, Almaty barlyq tūrǧyndaryn jūmyspen qamti almady. Mäselen, jaŋa käsıporyndardyŋ aşyluy elektr quatynyŋ jetıspeuşılıgıne, şikızat, su jäne basqa da qajettılıkterdı jetkızudıŋ qiyndyǧyna bailanysty şekteldı. Besınşıden, elordanyŋ soltüstıkke auystyryluy geosaiasi jaǧdailarǧa da bailanysty boldy. Būl jaiynda Prezident «Euraziia jüregınde» atty kıtabynda: «Osy äreketımen Qazaqstan Soltüstıkpen jäne Oŋtüstıkpen, Şyǧyspen jäne Batyspen teŋ qūqyqty yntymaqtastyqqa aşyqtyǧyn paş ettı» dep jazady. Būǧan qosa, eldıŋ ortalyǧy respublikanyŋ barlyq şekaralarynan teŋ qaşyqtyqta ornalasuy tiıs. Altynşydan, Astanany köşıru qajettıgı eldıŋ industrialdyq-innovasiialyq damuy üşın alǧa qoiylǧan mındetterge de bailanysty boldy.
Tarihi şeşım dūrystyǧyn däleldedı
Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan-aq bolaşaqtaǧy jaŋa elordany ızdestıru belsendı türde bastalǧan eken. Onyŋ türlı nūsqalary qarastyrylǧan, aitalyq, Qaraǧandy, Aqtöbe, Jezqazǧan… Äsırese, Saryarqa tösındegı Aqmola äleuettı elorda retınde halyqaralyq 32 standartqa sai kelgen: äleumettık-ekonomikalyq körsetkışter, klimat, landşaft, seismikalyq şarttar, qorşaǧan orta, injenerlık jäne transporttyq infraqūrylym, qūrylys kompaniiasy, eŋbek resurstary, geosaiasi aspektıler jäne basqalar.
Sodan keiın jaŋa Astana eldıŋ eŋ geografiialyq ortalyǧynda ornalasqan ärı kölıktık qatynas joldary yŋǧaily, iaǧni äue joly, temırjoldar men avtomobil magistraldarynyŋ qiylysqan tūsynda boi kötergen. Eŋ bastysy, mūnda seismikalyq qauıp joq. Būl turaly belgılı tarihşy-ǧalym Ziiabek Qabyldinov özınıŋ zertteu eŋbekterınde keŋınen jazady. Tarihşynyŋ aituynşa, Astananyŋ Alatau etegınen Arqa tösıne köş tüzeuıne Esıl özenınen jinalatyn orasan zor su qoimasy da äser etken. Jaŋa elordany taŋdau geosaiasi sebepterden de tuyndady, demografiialyq jäne qauıpsızdık syndy mäseleler de şeşımın bırden tapty. Tıptı, Aqmolanyŋ taza ärı jeldetıletın, jazyq jerde ornalasqan qala retınde ekologiialyq tūrǧydan ūtymdylyǧy basym boldy. Elordasyn Aqmolaǧa köşıru turaly şeşım qabyldanǧan kezeŋde mūnda nebärı 280 myŋ ǧana adam tūratyn.
«1993 jyldyŋ soŋynda el Prezidentı astanany Almatydan respublikanyŋ basqa bır qalasyna köşıru qajettıgın alǧaş ret jariia ettı. Jaŋa bastamaǧa müldem senbegender men kümändanǧandardyŋ qatary az bolmady. Köpşılık Arqanyŋ ysqyrǧan jelı men qaqaǧan aiazynan qoryqty. Resmi deŋgeide būl bastama 1994 jyldyŋ 6 şıldesınde N.Nazarbaevtyŋ respublikanyŋ Joǧarǧy Keŋesınıŋ sessiiasynada söilegen sözınde aityldy. Mūny deputattar qoldap, şūǧyl türde elordany köşırudıŋ tehnikalyq-ekonomikalyq negızdemesın äzırleuge nūsqau bergen qauly qabyldady. Būdan keiıngı oqiǧa bylai örbıdı: 1995 jyldyŋ 15 qyrküiegınde Memleket basşysy elordany Aqmolaǧa köşıru turaly Jarlyqqa qol qoidy, 28 qyrküiekte Ükımet memlekettık mekemelerdı köşıru jönındegı komissiia qūrdy» deidı Ziiabek Qabyldinov.
Sonymen, 1997 jyldyŋ 20 qazanynda täuelsız Qazaqstan ömırınde maŋyzdy tarihi oqiǧa oryn aldy, Memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen elımızdıŋ astanasy Aqmola bolyp bekıtıldı. Al 8 qaraşada elordaǧa memlekettık bilıktıŋ erekşelık belgılerı – Tu, Eltaŋba jäne Prezident ştandarty äkelındı. Parlamenttıŋ qos palatasynyŋ bırlesken mäjılısınde N.Nazarbaev: «Bız, Qazaqstan Respublikasynyŋ joǧarǧy ökımetı, 1997 jyldyŋ 10 jeltoqsanynan bastap Aqmola bızdıŋ memleketımızdıŋ astanasy bolyp tabylady dep saltanatty türde mälımdeimız» dep atap aitty.
P.S: İä, mūnyŋ bärı tızbektep şyqqanǧa oŋai. Osynşa oqiǧalar barysynda Elbasynyŋ qandai syn saǧattardy basynan keşıp, ūiqysyz tünderdı ötkerıp, orasan küş-jıgerın jūmsaǧanyn eŋbekterındegı jazbalar äigıleidı. Eŋ bastysy, Prezident şeşımı dūrystyǧyn däleldep, bas şahar qarqyndy damu jolyna tüstı.
Gülmira AIMAǦANBET
