Qazaq jurnalistikasynda bır özı ūlttyŋ bıldei üş basylymyn basqarǧan äzırge jalǧyz qalamger – Uälihan Qalijan. Ol täuelsızdık alǧan sätte özı basqaratyn «Leninşıl jas» gazetın eşbır qauly-qararsyz bır-aq künde «Jas Alaş» degen Ǧani Mūratbaev qoiǧan tarihi atauymen şyǧardy. Qatal jüie aiaǧyn tarta qoimaǧan tūsta qaharyna ılıgıp keterın bılse de, azattyq taŋyndaǧy ūlttyq ruhtyŋ küşımen batyl qadamǧa bardy. Jurnalist, jazuşy, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, QR eŋbek sıŋırgen qairatkerımen eldıŋ bügını men bolaşaǧy turaly sūhbattasqan edık.
Täuelsızdık – oryndalǧan arman
– Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧyn «Parasat» ordenımen qorytyndylapsyz. Qūtty bolsyn! Osy jyldar ışındegı egemen el men sol eldıŋ aǧasynyŋ ömırı qalai qatar örıldı?
– Raqmet! İä, otyz jyldyŋ ışınde Qazaqstan egemen el retınde älemge tanyldy. Jalpy qazaq tarihynda 2500-den astam ırılı-ūsaqty köterılıster boldy. Sonyŋ bärı täuelsızdık üşın, qazaqtyŋ jerı üşın boldy. 1986 jyly jastardyŋ Jeltoqsan köterılısı täuelsızdıktı jaqyndatty. Baltyq teŋızı elderınıŋ Keŋes Odaǧynan bölınuı küştep ūstap tūrǧan Odaqty ydyratty. 1991 jyly 16 jeltoqsanda QR-nyŋ Joǧarǧy keŋesı halyq erık-jıgerınıŋ simvoly retınde täuelsızdıktı jariialady. Būl myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaqtyŋ feniks qūs siiaqty qaita tüleuı edı. Būdan artyq baqyt bar ma?! Halqynyŋ 50 paiyzy aştyqtan qyrylǧan, 80 paiyz intelligensiiasy itjekkenge aidalyp, atylǧan, 15-20 paiyzy syrtqa tarydai şaşyrap ketken qazaq üşın būdan artyq qasiettı mereke bar ma?! Qazaqstan täuelsızdıgın jariialaǧanda, ony eŋ bırınşı bolyp Türkiia moiyndady. «Bolaşaqta Kavkazdyŋ arǧy jaǧynda qyzyl imperiianyŋ şeŋgelınde qalǧan qazaq bauyrlar erte me, keş pe – öz egemendıgın alady. Sonda olardy qoldaŋdar» degen Mūstafa Kemal Atatürıktıŋ ösietın türıkter būljytpai oryndady. Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ alǧaşqy resmi sapary Türkiiadan bastaldy. Äuejaiǧa halyq syimady, bärı «qazaǧym – bauyrym» dep jylap tūrdy. Bes jıgıt bes qoidy «aqsarbas» dep qūrbandyqqa şaldy. «Abylai, Abylai, Nūrsūltan!» dep ūrandady. Egemen Qazaqstannyŋ şekarasy şegendelıp, Resei, AQŞ, Qytaimen strategiialyq ärıptestıkke qol jetkızıldı. Qazaqstan memleketınıŋ şekarasyn būzbau, onyŋ territoriialyq tūtastyǧyna qol sūqpau jönındegı kelısımşarttar osy elderdıŋ parlamentterınde qabyldanyp, zaŋdy qūqyqqa ie boldy. Mıne, sodan berı 30 jyl öttı. Būl – tarih üşın qas-qaǧym sät, al halyq üşın oryndalǧan arman. Osy jyldar ışınde qoǧamnyŋ dürsılın halyqqa baspasöz arqyly jetkızudegı eŋbegım baǧalanyp jatqany, ärine, men üşın zor maqtanyş.
– Täuelsızdıktıŋ bastauynda qalt-qūlt etıp tūrǧan «Egemen Qazaqstandy» basqaryp, jūmysyn qalpyna keltıruge jügırdıŋız. Al qazır jalpy qazaq baspasözınıŋ jai-küiı qalai?
– Eger ūmytpasam, qazır elımızde 2170-ten astam BAQ tırkelgen. Olardyŋ 70 paiyzy – qoǧamdyq ūiymdardyŋ, korporasiialardyŋ, 30 paiyzy – memlekettıŋ menşıgınde. Jurnalistikany «törtınşı bilık» degendı estitın edık, bıraq keŋes kezınde ol būl deŋgeige köterıle alǧan joq. Ärine, bükıl baspasöz ideologiialyq qūral retınde paidalanyldy, onyŋ funksionaldyq mındetınıŋ özı sol bolatyn. Keŋestık jüie kezındegı taptauryn joldan keiın egemendıktıŋ tūsyndaǧy baspasöz jan-jaqty damydy, oppozisiialyq basylymdar düniege keldı. Odan keiın internet jüiesı qalyptasty. Saiyp kelgende, aqparattardy jasyryn ūstai almaityn därejege jettık. Sondyqtan BAQ-tyŋ bügıngı deŋgeiı sol älemdık trendterdıŋ qataryna qosyldy. Şynynda da, BAQ «törtınşı bilıkke» ainaldy. Öitkenı onyŋ bedelı östı. Mūnyŋ bärı halyqtyŋ ūlttyq sana-sezımın oiatty. Ärine, būl sättı özınıŋ paidasyna şeşkısı kelgender bar. Bıraq qazır halyqtyŋ közı aşyq, bärın bıledı, gazet oqidy, internetten de qarap, jan-jaqty saraptap, özıne qajettını ala alady jäne özınıŋ közqarasyn qalyptastyrady. Sondyqtan būrynǧydai halyqty aldap, arbap ūstau mümkın emes.
– Qazırgı media türlerınıŋ naryqty jaulap aluynan jalpy gazetterge qauıp tönıp tūrǧan joq pa?
– Jalpy tendensiia, ärine, qazırgı naryqtyq qatynastar köp düniege äser etıp otyr. Onyŋ otbasylyq jaǧdaiǧa da, demografiialyq, ekonomikalyq, ūltaralyq mäselelerge de yqpaly bar. Sondyqtan osy kezeŋde BAQ deŋgeiı de özgerıp jatyr. Eldıŋ gazet-jurnaldardy jata-jastana oqyp, bolmasa jailauda, mal baǧyp jürgende etıgınıŋ qonyşynan suyryp alyp oqityn kezeŋderı artta qaldy. Qazır bärı internetke jügınedı. Bıraq qalai bolǧanda da internet bärın yǧystyryp şyǧara almaidy. İnternet, äleumettık jelıler qazırgı kezeŋdegı belgılı bır sättegı mäselenı aiqyndauǧa ǧana äser etedı. Al endı ülken saraptama jasalǧan, ekonomikalyq mäselelerdı talqylaǧan, bolmasa tarihi materialdardyŋ bärın internetten qaşanǧy otyryp oqisyŋ?.. Gazet pen kıtaptyŋ keregı de sol. Öitkenı onyŋ astyn syzyp oquǧa bolady, ony qoiyp qoiuǧa bolady, sılteme jasauǧa bolady. Sondyqtan da menıŋ oiymşa, gazet te, kıtap ta eşqaşan joiylmaidy. Parallel syzyqtar sekıldı bırge dami beredı.
Qoǧam käsıbi jurnalisterge zäru
– «Jurnalistika – ūlttyŋ ruhyn qalyptastyratyn mamandyq. Jurnalistika – ūlttyq elita jüiesın jasaityn saiasi mektep. Jurnalistika – jazuşylyqqa, saiasatkerlıkke bastaityn jol». Osy üş sipattama aiasynda qazırgı jurnalistika, şynymen, özıne jüktelgen mındetın atqaryp otyr ma?
– Qazırgı jurnalisterge ekonomikalyq, zaŋgerlık qosymşa bılım kerek, bızge sol jetpeidı. Öitkenı zaman özgerıp kettı, baiaǧydai pafostyq maqalalardy eşkım oqymaidy, qazır ülken ekonomikalyq taldaular qajet. Sol sebeptı jurnalister kemınde 2-3 tıl bıluı tiıs. Ärine, öz tılın ūmytpauy kerek. Şet tılın bıletın bolsa, aqparat alu örısı keŋeiedı. Kez kelgen jaǧdaida baryp sūhbattasyp, saraptama jasai alady. Älemdık trendterdı igeretın bolsaq, bız älı de köp närselerdı aityp, şeşetın bolamyz. Al qazırgıdei tek orys tıldı aqparat közderı arqyly ǧana alsaq, bırjaqty bolyp qalamyz, olar qalai degenmen de Resei memleketınıŋ saiasatymen ündesıp jatady. Sondyqtan bolaşaqta kadr daiyndauda osyǧan män beruımız kerek. Jalpy bızben diplomatiialyq qarym-qatynas ornatqan elderdıŋ bärınde tıkelei sol elderden aqparat jıberıp tūratyn menşıktı tılşıler bolǧany jön.
Sondai-aq qazır jurnalistika fakultetterınıŋ bılım beru deŋgeiı tömen. Mysaly, akter bolatyn studentter sabaqtan keiıngı uaqytyn teatrda ötkızedı. Al bızde 4-5 jyl oqyǧan teoriiany praktikada paidalanbaidy. Dūrysy, 2-3 jyl teoriiany oqytyp, qalǧan uaqytta taza praktikaǧa köşu kerek. Student kädımgıdei aqşasyn alyp jūmys ıstesın. Sosyn sonyŋ negızınde diplom jūmysyn qorǧasa bolady. Al bır ailyq praktika degen ne ol?!
Kez kelgen gazet şyndyqty jazuy kerek. Ärtürlı jaǧdailarǧa «Egemen Qazaqstannyŋ», «Jas Alaştyŋ», «Astana aqşamynyŋ» közımen pıkır bıldırılıp, maqalalar jazylsa, būdan halyq ūtady. Sonda halyq tek oppozisiiany oqyp ketpeidı. Oppozisiianyŋ özı bıryŋǧai jaman jaǧyn jaza bermei, jaqsy tūstaryn da aitpasa, ol belgılı bır top pen adamdardyŋ müddesıne jūmys ısteitın gazet bolǧany. Sondyqtan da şyndyq ekı jaqqa da bırdei bolǧany jön. Şyndyq aityluy, jazyluy qajet. Baspasözdıŋ küşı – şyndyqta.
Oppozisiianyŋ özı bıryŋǧai jaman jaǧyn jaza bermei, jaqsy tūstaryn da aitpasa, ol belgılı bır top pen adamdardyŋ müddesıne jūmys ısteitın gazet bolǧany. Sondyqtan da şyndyq ekı jaqqa da bırdei bolǧany jön.
– Özıŋız jurnalistikaǧa qalai keldıŋız?
– Jurnalist bolu arman edı. Bız oqyǧan kezde būl fakultetke tüsu üşın jurnalistikada 2 jyldyq staj kerek bolatyn. Sosyn filologiiaǧa tüsıp kettım. Al jurnalistika janrlarynyŋ bärın «Jetısu» gazetınde 7 jyl jūmys ıstegende üirendım. Jurnalistika salasyndaǧy fakultetım de, alǧaşqy jūmysym da osy basylym boldy. Jazuşylyqqa köbı jurnalistika arqyly keledı. Saiasatqa da solai. Saiasattanu dep jürgenımız – jurnalistikanyŋ ar jaq-ber jaǧy. Bügınde Mäjılıs pen Senat arasynda 7-8 deputat – jurnalister. Sondyqtan jurnalistika mamandyǧynyŋ qasietı de, qūdıretı de onyŋ köp jaqtylyǧynda. Ony kım qalai paidalanady? Mäsele sonda. «Jetısu» gazetıne jūmysqa alǧan bas redaktordyŋ orynbasary Sarbas Aqtaev keiın 50 jyldyǧymda: «Bızdıŋ qazaq jurnalistikasynda bır baqytty adam bolsa, ol – Uälihan Qalijan. Ol qazaq jurnalistikasynyŋ balalyǧy «Ūlandy», jastyǧy «Jas Alaşty», danalyǧy «Egemen Qazaqstandy» basqardy» dep jazdy. Şynynda da, qarap otyrsaq, 2 gazet basqarǧan adamdar bar eken, bıraq ūlttyŋ 3 gazetın basqarǧan jalǧyz men ekenmın. Būl Allanyŋ bergen baǧy, eŋbegım bolar, bıraq qandai qyzmetke barsaq ta soǧan basymyz ainalyp ketken emes.
Jambylǧa jaŋa közqaras qajet
– Soŋǧy kezderı Jambyl Jabaevqa qatysty jaisyz äŋgımeler jiı aitylady. Sız osy baǧytta aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧy men ömırın qaitadan tereŋ zerttep jür ekensız…
– «Jambyl» essesın jazyp boldym. Būryn ol turaly monografiia jazǧan bolatynmyn. Sonyŋ negızınde roman-etiud jazylyp, ol qazaq, orys tılınde kıtap bolyp şyqty. Jyldyŋ basynda Atyrau, Şymkent, Taldyqorǧan, Almatyda tūsaukeser räsımı öttı. Menıŋ oiymşa, būl – ülken dünie. Sebebı Jambylǧa jaŋa közqaras qajet. Soŋǧy kezderı onyŋ ömırınıŋ aqyrǧy 10 jylyn ǧana alyp, Lenindı maqtady, Stalindı, mavzoleidı därıptedı dep aqyndy joqqa şyǧaruşylar köbeidı. Al şyndyǧyna kelgende, Jambyl ökımetke jaramsaqtanǧan joq, ökımet Jambylǧa jaǧyndy. Ol kezde kez kelgen şyǧarma Marks, Leninsız jazylmady. Soǧan bola özge elder öz avtorlaryna tiısıp, şyǧarmaşylyǧyn joqqa şyǧaryp jatqan joq. Jambyldy tanu üşın onyŋ revoliusiiaǧa deiıngı ömırınıŋ özı jetkılıktı. Romanda onyŋ tuǧan künınen bastap ölgenge deiıngı derekterdıŋ bärı bar, onyŋ bärı tarihi etiud türınde jazylǧan. Mysaly, bärı «Leningradtyq örenımdı» moiyndaidy, ony soǧystaǧy soldattar plakattan oqyp qalai jylaǧan! Sondai aqyndy qalai joqqa şyǧaruǧa bolady? Äuezov: «Jambyldyŋ miynda 1 mln 200 myŋ ūiqas bar» deidı. Rasynda, ol 10-15 kün boiy «Körūǧlyny» jyrlaǧan. Özınıŋ jyrlary qanşama. Süiınbaidyŋ öleŋderın qalai nasihattady! Ainalyp kelgende, bır närsenı tüsınuımız kerek – bır aqyn jazǧandai, Jambyl eşkımnıŋ bäteŋkesın jalaǧan joq. Ökımet Jambyldyŋ mäsısın jalady, aldyna toptalyp keldı. Qazır memlekettı jazyp, nagrada alǧandardy keiın joqqa şyǧaryp jatsaq, sol jön ıs pe sonda?
Qazaq öz elınde azşylyqta qalmasyn
– Jurnalistika men saiasatta köp jürdıŋız, bıraz jyl deputat boldyŋyz. Sız sol kezde şeşuge atsalysqan qoǧamdaǧy qandai özektı mäseleler älı de şeşılmei keledı?
– Deputat bolǧan kezımde oralmandar mäselesımen köp ainalystym. Ony ūlttyq ideologiianyŋ basty baǧytynyŋ bırı dep esepteimın. Alǧaş bolyp köşı-qon mäselesın şeşuge aralastym. Elbasynyŋ qasynda jürgende Moŋǧoliiadan kelgen qazaqtardy qalai tartqanyna, qaityŋdar dep ündeu jasaǧanyna kuä boldym. Bastapqyda eŋbek şartymen kelgenderge öte qiyn boldy. Olarǧa dūrys jaǧdai jasalmai, köş kerı qaita bastady. Sol kezde men «Egemen Qazaqstanda» «Qazaqtyŋ köşı qaida bara jatyr?» dep maqala jazdyrtyp, ony Parlamentke jıberdım. Parlamentte ataqty akademik Ömırbek Joldasbekov maqala men hatymdy oqyǧannan keiın komitettı jinap, «Köşı-qon» jönınde zaŋ daiyndau kerek dedı. Sol kezde bırınşı şaqyrylym deputaty Äkım Ysqaqqa tapsyrma berılıp, Parlamentte bırınşı ret qazaqşa zaŋ jazyldy. Odan ärı Mäjılıs pen Senat janynda köşı-qon mäselelerı boiynşa konsultativtık keŋes qūrylyp, sonyŋ töraǧasy etıp menı sailady. Söitıp Qazaqstanda barlyq köşı-qon ısımen ainalysatyn ūiymdarmen jūmys ıstep, zaŋdy jetıldıruge bailanysty ūsynystar jasadym. Kvotany retteu, oralmandar mäselesın şeşuge 2,5 mlrd teŋge bölgızuge atsalystym. Bızde qazır eŋ negızgı mäsele – Özbekstandaǧy qazaqtardy qaitaryp alu. Kezınde Özbek hannyŋ tūsynda kırıp ketkender bar, keiın olardy özbek qylyp jıbergen. Qytai qazaqtardy jıberuge müddelı emes, būl mäsele qiyndap kettı. Olar ışkı jaǧdaiǧa bailanysty qazaqtardy ūiǧyrlarǧa qarsy ūstap otyr. Ol jaqta qazaqtardyŋ jaǧdaiy jaman emes, bıraq qytailandyru prosesı jürıp jatyr. Baǧzydan qalyptasqan dästür būzylyp, tılı şūbarlana bastady, aralas neke köbeidı. Qytaida 2 mln qazaq bar dep jür ǧoi. Negızı, odan da köp dep oilaimyn. Reseidıŋ özınde 1 mln qazaq bar. Sonymen, resmi türde syrtta 5 mln qazaq jür deidı. Menıŋ oiymşa, 10 mln qazaq böten elde ömır sürude.
Taǧy 1 mln qazaqty jan-jaqtan äkelu kerek. Öz elımızde özımız azşylyqta qalyp qoisaq qiyn bolady. 1896 jylǧy patşa kezeŋındegı sanaq boiynşa qazaqtardyŋ sany 3 mln 600 myŋ bolǧan. Özbekter 3 mln edı. Qazır olar 30 mln-nan asyp jyǧylady. Bızdıŋ jaǧdaiymyz mynau – 19 mln-ǧa äreŋ jettık. Onyŋ 11 mln-nan astamy ǧana öz ūltymyz. Sondyqtan qandastarymyzdy köptep äkelu kerek. Qai ūlt köp tūrsa, sol ūlt üstemdık qūrady. Olardy özge ūlttar köp şoǧyrlanǧan soltüstık aimaqtarǧa äkelu kerek. Ol jaqta eŋ äuelı infraqūrylymdy damytyp, öndırıs oryndaryn aşu qajet. Alty ai qysy bar jerde nemen ainalysuǧa bolady? Mümkın jylyjai, qūs öndırısın damytu kerek şyǧar. Memlekettık strategiialyq jospar boluy qajet. Qalai bolǧanda da aǧaiyndyq, tuysqandyq deŋgeide köşırgen jön. Memleket osyǧan nazar audaryp jatyr ǧoi dep oilaimyn. Kezınde Şyǧys Qazaqstan men Semei oblystaryn qosyp jıberu ülken geosaiasi mäsele boldy. Semeilık aǧaiyndar oblys ortalyǧy bolǧysy keletının tüsınemız. Bıraq sonyŋ arqasynda orysy köp jerlerdı qazaqtandyryp otyrmyz.
– «Halyqtyŋ bilıkke yqpaly» degen maqalaŋyz arqyly biyl joǧary bilıkke üş ūsynys berdıŋız. Ol qandai ūsynystar edı jäne qoldau tapty ma?
– Üş-tört aidyŋ jüzınde Abai.kz portaly arqyly bırneşe eldık maŋyzdy ūsynystar aitylǧan maqala jariialadym. Mädeniet, aqparat jäne tıl ministrlıgı qūrylsyn dep ūsynys berdım. Sebebı mädenietke sportty tyǧyp qoiǧany dūrys emes. Sol siiaqty tıldı tek komitet deŋgeiınde qaldyrudy jön sanamaimyn. Ony ministrlık deŋgeiınde qarastyrsa, tılge qatysty memlekettık közqaras paida bolady.
– «Qasırettı qaŋtar» oqiǧasy eldegı tynyştyqtyŋ maŋyzdy ekenın körsettı ärı talai jasty qyrşynynan qiyp, qabyrǧany qaiystyrdy. Būl oqiǧany özıŋız qalai baǧalaisyz?
– Memleket basşysynyŋ Jarlyǧymen 10 qaŋtar Aza tūtu künı bolyp jariialandy. Tuymyz tömen tüsırıldı. Bıraq tudy tüsırgenımız saǧymyzdyŋ synǧany emes. Būl – erler aldynda bas iiu, taǧzym etu. Sodan soŋ egemendıktıŋ, täuelsızdıktıŋ kök bairaǧyn jelbıretıp, qaita örleimız. Täuelsızdıgımızdı qūlatqysy kelgen ärtürlı radikaldy toptar men sodyrlardyŋ közın joiu el tynyştyǧy, täuelsızdık saltanaty üşın qajet dep bılemın. Halqy myqty eldıŋ – Prezidentı myqty, myqty Prezidentı bar eldıŋ – halqy myqty. Qazaqstan Prezidentı el basyna kün tuǧanda basyn sauǧalap qaşpady. Halqynyŋ qasynda qaldy. Qazaqstan halqyna, Ata zaŋymyzǧa adaldyq tanytty. Bıtımgerşılık küşterdı şaqyrdy. Osylaişa täuelsızdık pen elımızdıŋ qauıpsızdıgın saqtap qaldy. Änūranymyzda jazylǧandai, «Namysyn bermegen qazaǧym myqty ǧoi!» degen söz ömır synynan öttı. Būǧan köz jetkızıp otyrmyz. Qazaqstan halqy Prezident Qasym-Jomart Toqaevpen bırge elımızdı, jerımızdı, täuelsızdıgımızdı saqtau üşın bır tudyŋ astyna jinaldy. Aza tūtu künı halqymyz qabyrǧasy qaiysyp, bozdaqtardy eske aldy. Men de taŋdy egemendık qūrbandarynyŋ ruhyna qūran baǧyştap, Alladan elımızge tynyştyq, halqymyzǧa bırlık pen sabyr tıleuden bastadym.
