Kez kelgen ata-ana balasynyŋ ülken azamat bolyp öskenın qalaidy. Adam bolsyn deidı. Endeşe «jaqsy adam» degen ne? Balanyŋ jaqsy adam bolyp ösuıne kım jauapty? Aldymen ata-anasy. Kämeletke jetkenge deiın bala aldyndaǧy jauapkerşılıktı ata-anasy alady. Mektep mūǧalımı, tärbieşı, psihologtardyŋ qyzmetı özderınıŋ mındetı aiasynda ǧana körınıs tabady. Olar belgılı bır därejede oqytyp, şyǧarmaşylyǧyn damytyp, baǧdar beruge ǧana qūzyrettı. Odan artyǧyn moinyna ala almaidy.
Balanyŋ ızgılık bastauyn otbasynan ızdeu kerek. Otbasyndaǧy belgılı bır tärbielık qūndylyqtar, özıne jäne basqalarǧa degen qarym-qatynasy men közqarasy ärqaşan otbasynda qalyptasady. Būl – zaŋdylyq. Mümkın basqa da jaǧdai boluy mümkın, jetım bolsa, tolyq emes otbasy, taǧy basqa jaǧdailarda mäsele basqa. Olardyŋ qoǧamǧa ikemdeluı qiyndau keledı. Sonda da olardyŋ janynda tılektes janaşyry, bılıktı tärbieşıler bolsa, ondai balanyŋ bolaşaǧy jarqyn bolmaq.
Ata-ana bırınşı kezekte balanyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etuı kerek. Onyŋ qataryna aqparattyq qorǧanys ta kıredı. Eger mūny elemei, bala tärbiesıne nemqūraidy qarasa, «jemısı» de köp küttırmeidı. İnternet, ūialy telefon ata-ananyŋ balany tärbieleu barysyna qatyspauynyŋ basty sebebıne ainalyp keledı. Qol telefondy tılı şyqpaǧan säbige aldanyş etıp qoiǧannan bastap özderın bala tärbiesınen «azat» etedı. «Mıneki, telefon» deu arqyly özderın jauapkerşılıkten bosatty. Osylaişa bala tärbiesıne qatysty bar jauapkerşılıktı äleumettık jelıge jüktei saldy. Sodan keiın «balam menı nege tyŋdamaidy?» dep taŋǧalady. Onyŋ bır körınısı transseksualdy, transgenderlıkke qatysty jasöspırımderdıŋ sūraqtary paida bolyp, qoljetımdı aqparatqa qarai ikemdele bastaǧanda bılınedı. Elekte ekşelmegen, süzgıden ötpegen aqparattyŋ soŋy – osy. Ata-analar adamnyŋ jynystyq jaratylysyna qatysty sūraqtardy elemeuge tyrysady ne bolmasa «ūiat bolady» dep aitady. Būl, ädette, balanyŋ qyzyǧuşylyǧyn odan ärı oiatyp, sūraqtyŋ jauabyn özı ızdei bastaidy. Būl rette balaǧa şyn jany aşyǧan adam sūraq qanşalyqty yŋǧaisyz bolsa da ūǧynyqty etıp, mänın tüsındırgenı jaqsy. Eger jas künınen balanyŋ senımıne kırıp, dūrys qarym-qatynas ornata alsa, bala psihologiiasyndaǧy auytquşylyqty tüzetıp, der kezınde yqpal ete alady. Köbıne «bızdı solai tärbielegen», «kerek kezınde özı bılıp alady» degen pıkırdıŋ saldarynan būl keiınge qalyp, bala aqparatty basqa jerden aluǧa mäjbür bolady. Jamany sol, bala sanasyna syimaityn aqparat onyŋ taǧdyrynda da jaǧymsyz ızın qaldyrady.
Otbasylar ärtürlı bolady. Keide ata-anasynyŋ däuletı balanyŋ tärbielı, sanaly ösuınıŋ kepılı dep aituǧa bolmaidy. Bala eşteŋeden kemdık körmei, joqşylyqty sezbei, qalaǧanyn tauyp, sūraǧanyn berıp, betınen qaqpaǧannyŋ özınde bala ata-anasynyŋ osal jerın tez tüsınedı. Özıne degen bar yqylas satylyp alynatynyn, onyŋ astarynda «tek bızden aulaq bol» degendei jaǧdaidyŋ jatqanyn ūǧynyp, jüregıne jaqyn alady.
Endıgı bır otbasylardyŋ tūrmysy naşar, künde ūrys-kerıs, ışımdık ışu qalypty jaǧdaiǧa ainalǧanynan,
tolyq emes otbasylardan şyqqan balalardyŋ bolaşaǧyn boljap bıluge bolady. Mūny körıp ösken bala ūrlyqqa jaqyn, töbeleske, būra tartuǧa beiım bolyp keledı. Olardyŋ äleumettık-psihologiialyq beiımdeluı auyr keledı. Äleumettık-psihologiialyq beiımdelu degenımız – būl tūlǧanyŋ äleumettık ortamen özara ärekettesuı, üilesım tabuy. Sol qauymnyŋ ömır süru normalaryn, qūndylyqtaryn boiyna sıŋıruı, dästürlerın qabyldauy, ūstanuy. Bala özı düniege kelgen ortany qabyldap, sol qoǧamnyŋ qalyptasqan tärtıbı men erejelerın qabyldauy kerek.
Alkogolizasiia, balanyŋ qarausyz qaluy, öz betımen jüruı qisyq jolǧa bastaidy. Bız oqiǧa oryn alyp, jaǧdai uşyqqanda kırısken jaǧdaida bırden ahualdy tüzei almaimyz. Mäsele mynada: ata-ana özgeruge peiıldı me? Balanyŋ äreketı otbasynda qalyptasyp qalǧan mäselenıŋ simptomyn ǧana körsetedı. Būlar bır-bırımen tyǧyz bailanysty. Ata-anasy balany bızge jıberıp «mynany emdep, tüzep berıŋder» degennen eşteŋe özgermeidı. Būl jaǧdaida balanyŋ ösken ortasy da özgeruı tiıs. Onyŋ tärbiesıne jauapkerşılık bolmasa, balanyŋ bolaşaǧy kümändı, şyǧar biıgı päs keledı.
Konstantin POPANDOPULO,
«Pravo» qoǧamdyq qorynyŋ psiholog-mamany
